Joachim Litawor Chreptowicz

Joachim Litawor Chreptowicz

Odrowąż
Rodzina	Chreptowiczowie herbu Odrowąż
Data i miejsce urodzenia	4 stycznia 1729 Jasieniec koło Nowogródka
Data i miejsce śmierci	4 marca 1812 Warszawa
Ojciec	Marcjan Chreptowicz
Matka	Regina Wojnianka
Dzieci	Ewa
Odznaczenia

Joachim Litawor Chreptowicz herbu Odrowąż, pseud. „Jeden z współziomków” (ur. 4 stycznia 1729 w Jasieńcu, zm. 4 marca 1812 w Warszawie) – kanclerz wielki litewski w 1793 roku, podkanclerzy litewski w 1773 roku, minister spraw zagranicznych Straży Praw^[1], starosta starodubowski w 1767 roku, sekretarz wielki litewski w 1764 roku, stolnik nowogródzki w 1752 roku^[2], pułkownik roty petyhorskiej Buławy Wielkiej Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1764 roku^[3], starosta orszański i zośleński w 1775 roku^[4], członek Komisji Edukacji Narodowej w latach 1773–1781^[5], publicysta, poeta i tłumacz.

Życiorys

Joachim Chreptowicz urodził się w Jasieńcu nad rzeką Serwecz koło Nowogródka. Jego rodzicami byli Marcjan, starosta werbelski i Regina Wojnianka (z Woynów), podczaszanka nowogródzka. Lata dziecięce spędził u babki Teofili z de Reasów, żony Kazimierza Niesiołowskiego. Pierwsze nauki pobierał w domu rodzinnym w Szczorsach, a następnie u jezuitów w Akademii Wileńskiej. Przez kolejne 3 lata kształcił się w Braniewie. Po powrocie na Litwę służył w chorągwi husarskiej królewicza Karola.

W roku 1752 został stolnikiem nowogródzkim, w 1753 deputatem grodzkim na Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego^[6], w 1754 posłem na sejm. Został wówczas stronnikiem familii Czartoryskich. Marszałek województwa nowogródzkiego w konfederacji generalnej Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1764 roku^[7]. Był posłem na sejm konwokacyjny (1764)^[8]. Był marszałkiem nowogródzkich sejmików 1764 roku: konfederackiego, przedelekcyjnego, przedkoronacyjnego oraz sejmiku gromnicznego 1765 roku^[9]. Jako poseł województwa nowogródzkiego na sejm elekcyjny był elektorem Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1764 roku z województwa nowogródzkiego^[10]. W 1764 roku na sejmie koronacyjnym wyznaczony do komisji do compositio inter status^[11]. Na sejmie koronacyjnym 1764 został sekretarzem wielkim litewskim. W 1765 roku został marszałkiem Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1765 został kawalerem Orderu Świętego Stanisława^[12]. W 1766 roku był posłem na Sejm Czaplica z województwa nowogródzkiego^[13]. W końcu 1769 roku i na początku 1770 zabiegał we Francji (z polecenia Stanisława Augusta) o wsparcie dyplomatyczne dla Polski.

W 1773 został podkanclerzym litewskim. Członek konfederacji 1773 roku^[14]. Na Sejmie Rozbiorowym 1773-1775 wszedł w skład delegacji wyłonionej pod naciskiem dyplomatów trzech państw rozbiorczych, mającej przeprowadzić rozbiór^[15]. 18 września 1773 roku podpisał traktaty cesji przez Rzeczpospolitą Obojga Narodów ziem zagarniętych przez Rosję, Prusy i Austrię w I rozbiorze Polski^[16]. Został członkiem Komisji Rozdawniczej Litewskiej, ustanowionej dla likwidacji majątku skasowanego w Rzeczypospolitej zakonu jezuitów^[17]. Był jednym z twórców Komisji Edukacji Narodowej. Przez 2 lata wchodził do Rady Nieustającej jako przewodniczący Departamentu Interesów Cudzoziemskich. Członek konfederacji Andrzeja Mokronowskiego w 1776 roku^[18]. Był członkiem konfederacji Sejmu Czteroletniego^[19]. We wrześniu 1789 roku wszedł w skład Deputacji do Formy Rządu, powołanej przez Sejm Czteroletni dla określenia ustroju Rzeczypospolitej^[20]. W 1790 oczynszował i rozkolonizował swoich poddanych we włościach szczorsowskich^[21]. W czasie obowiązywania konstytucji 3 maja został 8 czerwca 1791 ministrem spraw zagranicznych Rzeczypospolitej i wszedł w skład Straży Praw. W czasie wojny polsko-rosyjskiej 1792 nakłaniał króla Stanisława Augusta do przystąpienia do konfederacji targowickiej. Król za jego pośrednictwem tajnie negocjował warunki zaprzestania działań wojennych z pozostałym w Warszawie posłem rosyjskim Jakowem Bułhakowem^[22]. 14 czerwca 1792 został z mianowania targowiczan kanclerzem wielkim litewskim. Sejm grodzieński (1793) nominował go do Komisji Edukacji Narodowej^[23]. Sędzia sądu sejmowego sejmu grodzieńskiego 1793 roku z Ministerium^[24]. W 1795 zamieszkał w Warszawie, oddając się pracy naukowej. Był jednym z najwybitniejszych w Polsce fizjokratów.

Interesował się również pszczelarstwem i w tej dziedzinie wypowiedział wiele nowych myśli, np.: że matka pszczela jest jedyną płodną samicą w rodzinie pszczelej, robotnice są samicami niepłodnymi, a trutnie samcami. Zajmował się również konstrukcjami uli.

W Szczorsach wybudował pałac w stylu francuskim, w którym zgromadził pokaźną bibliotekę. W 1790 jako pierwszy na Litwie oczynszował chłopów ze swoich włości.

W 1773 odznaczony Orderem Orła Białego^[25].

Twórczość

Ważniejsze utwory

• Réponse de la part du Roi aux Députés de la Délégation prononcée par... le 16 févier 1774, brak miejsca i roku wydania
• "Zdanie JW. JP. ... na projekt pod tytułem: Powinności i władza departamentów w Radzie, na sesji sejmowej w r. 1776 d. 23 września dane", brak miejsca i roku wydania; także Warszawa 1776 (tu nieco inaczej sformułowano końcową część tytułu: ... na sesji sejmowej dnia 23 września 1776 miane)
• Poezja, wyd. w: I. Krasicki "Zbiór potrzebniejszych wiadomości", Warszawa 1781 i wyd. następne, (artykuł)
• Odpowiedź tegoż, powst. 1787, wyd. w: F. Karpiński Dzieła wierszem i prozą, t. 1, Warszawa 1806, s. 348-350; odpowiedź na list poetycki F. Karpińskiego pt. "List do J. L. C. P. W. Ks. L. (Joachima Litawora Chreptowicza Pisarza Wielkiego Księstwa Litewskiego) z Krasnegostawu; Karpiński napisał w 1787 roku 2 kolejne listy poetyckie do Chreptowicza, ogł. w: Dzieła..., s. 346-348, 350-354
• Głos JW. Jmci Pana... na sesji sejmowej dnia 18 grudnia r. 1789, brak miejsca i roku wydania
• Odezwa do publiczności, brak miejsca wydania (1794)
• Reprodukcja coroczna krajowa, powst. około roku 1801, wyd. w książce: J. Turgot O składaniu się i podzielaniu majątków w społeczności, tłum. S. Kłokocki, Warszawa 1802
• O prawie natury, pismo oryginalne jednego z współziomków^[26], wyd. S. K. (Kłokocki), Warszawa 1814
• Na obraz Rafaela. Wiersz łaciński (informacja G. Korbuta)
• Artykuły i wiersze ogłaszane w czasopismach: Magazyn Warszawski (tu: "List do edytora" 1785, t. 1, cz. 1; "Wiadomość względem użytecznego i trwałego poprawiania łąk" 1785, t. 1, cz. 2), Pamiętnik Warszawski (1809-1810).

Kilka wierszy podpisanych nazwiskiem Chreptowicza zawiera rękopis Biblioteki PAN Kraków, sygn. 2059 (Hymn do piękności; Dąb i trzcina; Wiersze, które Anglik jeden napisał). Wiersz pt. "Portret Kiopka szpica" ogł. Tygodnik Wileński 1818, t. 4, s. 112, przedr. J. W. Gomulicki, Stolica 1962, nr 36

Przekłady

• A. L. G. de Staël: (Inc.:) Nie żyje ten, swojego serca kto nie czuje..., powst. około roku 1790, ogł. L. Bernacki: "Nieznane wiersze Stanisława Trembeckiego", Księga pam. ku czci O. Balcera, t. 1, Lwów 1925; rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 2059
• St. Julien: "Rys życia Tadeusza Kościuszki", fragm. Dziennik Wileński 1820, t. 1, (Chreptowicz miał ponadto tłumaczyć odę J. Delille'a O imaginacji i ody Horacjusza).

Prace edytorskie

• (T. Glińska): "Szczorse", Magazyn Warszawski 1785, t.1, cz. 1, s. 91-93
• (T. Glińska): "Hymn Peruanów o śmierci, z prozy Inkasów pana Marmontela wyjęty i na wiersz przełożony", Magazyn Warszawski 1785, t.1, cz. 1, s. 99-103.

Listy i materiały

• Do J. A. Jabłonowskiego z roku 1774, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 1170
• Do A. Zamoyskiego (z przełomu lat 1776/1777), ogł. anonimowo Gazeta Warszawska 1817; przedr.: A. M. Skałkowski w dod. do wyd.: J. Wybicki "Życie moje", Kraków (1927), Biblioteka Narodowa, seria I, nr 106; A. M. Skałkowski: Archwium Wybickiego, t. 1, Gdańsk 1948
• Do I. Potockiego, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 279 b/II – listy z lat 1783-1784)
• Do Jana Śniadeckiego z 5 marca 1788, ogł. M. Baliński we wstępie do wyd.: Jan Śniadecki Dzieła, t. 1, Warszawa 1839, s. 140
• Do Jana Śniadeckiego z roku 1807 i od niego 6 listów z lat 1788-1811; od M. Poczobuta Odlanickiego z lat: 1787, 1803, 1805; od J. Sartorisa z roku 1787; autobiografia, wyd. M. Baliński Pamiętniki o Janie Śniadeckiem, t. 1-2, Wilno 1865
• Do Jana Śniadeckiego, rękopisy znajdowały się w zbiorach w Jaszunach koło Wilna, w tece obejmującej lata 1807-1810, odpisy L. Kamykowskiego w Bibliotece PAN Kraków
• Do Radziwiłłów, rękopisy: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Ordynacji Nieświeskiej)
• Do Stanisława Augusta i od króla, rękopisy w Bibliotece Czartoryskich, sygn. 724
• Od M. Poczobuta Odlanickiego z lat 1768-1805, wykorzystał i fragmenty ogł. M. Baliński: "Ks. Marcin Poczobut", Teka Wileńska 1858, t. 5-6, także przedr. rozszerzony w książce Dawna Akademia Wileńska, Petersburg 1862; poszczególne listy ogł.: S. Załęski Jezuici w Polsce, t. 5, cz. I, Kraków 1906, s. 64-65; Kronika Rodzinna 1883, s. 362-371; Nowy Pamiętnik Warszawski 1804, t. 16, s. 232-234
• 36 listów od H. Stroynowskiego z lat 1777-1805, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3514
• Od Jana Śniadeckiego z lat: 1788-1789, 1807-1808, rękopisy: Biblioteka Jagiellońska, sygn.: 3137, 3140, 3157, 3162
• Od Jana Śniadeckiego 4 listy z lat: 1788-1805, wyd. M. Chamcówna, S. Tync: Korespondencja J. Śniadeckiego. Listy z Krakowa, t. 2 (1787-1807), Wrocław 1954
• Od Jana Śniadeckiego z roku 1792, kopia znajdowała się w Bibliotece Krasińskich, sygn. 5146, zniszczona w roku 1944
• Od Jana Śniadeckiego, rękopisy znajdowały się w zbiorach w Jaszunach koło Wilna, w tece obejmującej lata 1811-1814, odpisy L. Kamykowskiego w Bibliotece PAN Kraków
• Od P. Méline'a, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 818
• Od W. Coxe'a(?), rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 2725
• Raporty dla Stanisława Augusta z misji do Paryża, rękopisy: Biblioteka Polska Paryż, sygn. 35.

Ponadto obszerna korespondencja z różnymi osobami znajdowała się w archiwum w Szczorsach, które w roku 1915 zostało wywiezione do Moskwy (później, częściowo zachowane w Bibliotece Akademii Nauk USRR w Kijowie).

Zobacz też

• Liceum Ogólnokształcące nr II im. Joachima Chreptowicza w Ostrowcu Świętokrzyskim
• Opisanie gospodarstwa pszczołowego w Szczorszach sporządzone roku 1785

Przypisy

1. Józef Wojakowski, Straż Praw, Warszawa 1982, s. 108.
2. Urzędnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV-XVIII w. Spisy, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, Kórnik 1994, s. 204.
3. Walery Bubień, Sejmik nowogródzki, słuczorzeski i stwołowicki w czasach panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego 1764-1795, Kraków 2007, s. 177.
4. Lwowska Naukowa Biblioteka im. W. Stefanyka NAN Ukrainy. Oddział Rękopisów. Zespół (fond) 141, 105. Rezygnacje na beneficja, urzędy świeckie i duchowne w Wielkim Księstwie Litewskim 1775-1788. XVIII w. k. 5.
5. Ambroise Jobert, Komisja Edukacji Narodowej w Polsce (1773–1794). Jej dzieło wychowania obywatelskiego, przełożyła i uzupełniła Mirosława Chamcówna, przedmową opatrzył Henryk Barycz, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1979, s. 277.
6. Janusz Iwaszkiewicz, Joachim Chreptowicz, w: Polski Słownik Biograficzny, t. III, Kraków 1937, s. 441.
7. Volumina Legum, t. VII, Petersburg 1860, s. 63.
8. Zestawienie według województw, nazwisk, posłów zasiadających na sejmie convocationis 1764 r., Archiwum Państwowe Poznań, Zespół Akta braci czeskich rkps 2105, k. 5.
9. Walery Bubień, Sejmik nowogródzki, słuczorzeski i stwołowicki w czasach panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego 1764-1795, Kraków 2007, s. 177-178.
10. Akt elekcyi Roku Tysiąć Siedemset Sześćdziesiątego Czwartego, Miesiąca Sierpnia, Dnia dwudziestego siódmego, s. 82.
11. Volumina Legum, t. VII, Petersburg 1850, s. 150.
12. Zbigniew Dunin-Wilczyński, Order Św. Stanisława, Warszawa 2006, s. 177.
13. Dyaryusz seymu walnego ordynaryinego odprawionego w Warszawie roku 1766 ..., brak paginacji, foliacja k. 3.
14. Ryszard Chojecki, Patriotyczna opozycja na sejmie 1773 r., w: Kwartalnik Historyczny, LXXIX, nr 3, 1972, s. 559.
15. Ryszard Chojecki, Patriotyczna opozycja na sejmie 1773 r., w: Kwartalnik Historyczny, LXXIX, nr 3, 1972, s. 545-562.
16. Volumina Legum t. VIII, Petersburg 1860, s. 20-48.
17. Stanisław Załęski, Historya zniesienia jezuitów w Polsce i ich zachowanie na Białej Rusi, t. II, Lwów, 1875, s. 1-68.
18. Volumina Legum, t. VIII, Petersburg 1860, s. 529.
19. Kalendarzyk narodowy y obcy na rok ... 1792. ..., Warszawa 1791, s. 310.
20. Volumina Legum, t. IX, Kraków 1889, s. 107-108.
21. Szczorse, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 860 .
22. Władysław Smoleński, Konfederacja targowicka, Kraków 1903, s. 200-210.
23. Volumina Legum, t. X, Poznań 1952, s. 344.
24. Kalendarz wilenski na rok ... 1794, s. 72
25. Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego 1705-2008, 2008, s. 212.
26. JoachimJ. Chreptowicz JoachimJ., O prawie natury, wyd. 1814. [online], polona.pl [dostęp 2018-09-25] .

Bibliografia

• Historia Dyplomacji Polskiej – tom II 1572-1795, PWN, Warszawa 1981, s. 525.
• Krzysztof Tracki, Problem reformy miejskiej w ideach i działalności politycznej podkanclerzego litewskiego Joachima Chreptowicza (w okresie Sejmu Czteroletniego).
• G. Ryżewski, Ród Chreptowiczów herbu Odrowąż, Kraków 2006.
• T. 4: Oświecenie. W: Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1966, s. 354-357.

Linki zewnętrzne

• Krzysztof Tracki, Ostatni kanclerz litewski. Joachim Litawor Chreptowicz w okresie Sejmu Czteroletniego 1788-1792, Wilno 2007, fragmenty i recenzje. pogon.lt. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-04)].

Kontrola autorytatywna (osoba):

• ISNI: 0000000109848495
• VIAF: 70065967
• LCCN: nb2008006926
• GND: 131556991
• NKC: js2011676211
• PLWABN: 9810668095205606
• NUKAT: n2007081789

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3885924
• VLE: jokimas-liutauras-chreptavicius