Obrona mostów tczewskich

Obrona mostów tczewskich

II wojna światowa, kampania wrześniowa
Wysadzone mosty tczewskie
Czas	1 września 1939
Miejsce	okolice mostów kolejowego i drogowego w Tczewie
Terytorium	II Rzeczpospolita
Przyczyna	agresja III Rzeszy na Polskę
Wynik	zniszczenie mostów
Strony konfliktu
Polska  III Rzesza
Położenie na mapie Polski w 1939 miejsce bitwy
54°05′33,65″N 18°48′21,50″E

Obrona mostów tczewskich – starcie 1 września 1939 roku pomiędzy siłami polskimi stacjonującymi w Tczewie a siłami niemieckimi próbującymi zdobyć most kolejowy i most drogowy w Tczewie.

Wprowadzenie

Tczew był ważnym węzłem komunikacyjnym w tzw. korytarzu pomorskim. Przez miasto przebiegała m.in. linia kolejowa będąca najkrótszym i głównym połączeniem Prus Wschodnich z pozostałym terytorium Rzeszy oraz z Gdańskiem, przebiegająca częściowo przez terytorium Wolnego Miasta Gdańska^[1]. Dowództwo polskie, jak i niemieckie zdawało sobie sprawę ze znaczenia strategicznego mostu kolejowego oraz drogowego, które przecinają Wisłę w Tczewie. Za Wisłą w kierunku wschodnim rozciągało się terytorium Wolnego Miasta Gdańska, z tym, że wzdłuż samej linii kolejowej polskie terytorium sięgało za mostem do Lisewa. Na podstawie Traktatu Wersalskiego, zarząd nad liniami kolejowymi na tym obszarze sprawowały Polskie Koleje Państwowe^[1]. Dalej na terytorium Wolnego Miasta znajdował się polski punkt celny odpraw towarów w Szymankowie (Simonsdorf) i komunikacji osobowej w Kałdowie^[1]. Niemcy zakładali szybkie zdobycie mostów, które pozwoliłoby na swobodny przerzut sił do Prus, a przede wszystkim odcięcie polskiej obrony wybrzeża od reszty kraju.

W mieście stacjonował 2 batalion strzelców, do którego w marcu 1939 przydzielono osiemnastu saperów. Mosty zostały potajemnie zaminowane^[2]. Dowódca Armii „Pomorze” wydał rozkaz wysadzenia ich w przypadku ataku. Ponadto, od strony wschodniej zbudowano przed mostem mocną zamykaną bramę^[3]. Mostów bronił Oddział Wydzielony „Tczew”, podlegający dowódcy Armii „Pomorze”, w składzie 2 Batalionu Strzelców i plutonu saperów z 15 Dywizji Piechoty^[3]. W czerwcu 1939 roku dla wzmocnienia obrony mostu wysłano do Tczewa jeszcze pluton drezyn pancernych z 1 Dywizjonu Pociągów Pancernych z Legionowa, w składzie dwóch czołgów lekkich Renault FT na podwoziach szynowych (drezyna R) i czterech tankietek TK-3 na prowadnicach szynowych, pozostających po polskiej stronie Wisły^[3]. Bezpośrednio pozycje przed mostem zajmował pluton 1 kompanii batalionu pod dowództwem por. Walentego Faterkowskiego wraz z plutonem ciężkich karabinów maszynowych ppor. Bernarda Bianka^[3].

Niemiecki wywiad dowiedział się o zaminowaniu mostów i wobec tego zdecydowano się zdobyć je z zaskoczenia jeszcze przed rozpoczęciem działań wojennych na całości polskiej granicy^[2]. Operacja ta miała być wykonana przez pionierów (saperów) z 541 pułku dostarczonych pociągiem towarowym, ubezpieczanym przez pociąg pancerny (Panzerzug) nr 7^[2]. W skład załogi pociągu pancernego wchodzili też żołnierze 2 zapasowego batalionu piechoty, 11 zapasowego dywizjonu artylerii, 1 zapasowego batalionu łączności i 52 batalionu artylerii przeciwlotniczej^[2]. Oddział tworzył grupę bojową (niem. Kampfgruppe) „Medem”, pod dowództwem ppłka Gerharda Medema^[3]. W skład sił niemieckich weszło też 65 szturmowców gdańskiego 14 pułku SA oraz dwie drezyny pancerne^[4]. Wsparcie lotnicze tworzył klucz bombowców nurkujących Junkers Ju 87 Stuka z 1 eskadry 1 Floty Powietrznej, który miał precyzyjnie zbombardować nasyp kolejowy i przerwać przewody do ładunków wybuchowych, oraz trzy eskadry bombowców, które miały zbombardować stację Tczew^[4]. Plan zakładał, że pociągi nadjadą równocześnie z bombardowaniem, i wykorzystując zaskoczenie oraz zamieszanie przejadą przez most kolejowy, likwidując polskie ubezpieczenia, a pionierzy rozbroją ładunki wybuchowe^[3].

Niemiecki podstęp

Nocą na 1 września, mimo napiętej sytuacji, z niemieckiego wówczas Malborka przez terytorium Wolnego Miasta Gdańska miał wyruszyć o 2:08 planowy tranzytowy pociąg osobowy nr 9-6-3, a następnie drugi pociąg osobowy nr 9-6-5^[5]. W celu ich poprowadzenia, wysłano na granicę dwa parowozy Ty23 z polskimi załogami^[5]. Niemcy przejęli w Malborku oba parowozy, przebierając się w mundury polskich kolejarzy^[5]. Pierwszy parowóz Ty23-521 wyruszył z Malborka o 3:45 z wagonami towarowymi, w których znajdował się oddział szturmowy pionierów, a dziesięć minut później ruszył drugi z pociągiem pancernym^[6]. Szturmowcy gdańskiego SA ostrzelali wówczas polską placówkę celną w nadgranicznym Kałdowie, mieszczącą się w dwóch wagonach osobowych na nasypie kolejowym i ujęli pracujących tam inspektorów celnych^[6]. Zdążyli oni jednak zaalarmować telefonicznie o niezidentyfikowanym pociągu stację w Szymankowie, zanim nie odcięto linii^[6].

Polski dyżurny ruchu Alfons Runowski pracujący na terenie Wolnego Miasta Gdańsk w Szymankowie, zaalarmowany dużym opóźnieniem pociągu, fragmentem meldunku z Kałdowa i zaginięciem jednego z inspektorów celnych, który prawdopodobnie został zastrzelony, zauważył nierozpoznany ciemny pociąg^[7]. Zdecydował podać na semaforze wjazdowym sygnał „stój” i zablokować szlak przelotowy przez przerzucenie zwrotnicy na ślepy tor. Pociąg towarowy najpierw stanął, lecz po chwili zignorował semafor, w efekcie wjeżdżając na ślepy tor. Wówczas Runowski nakazał zablokować mu wyjazd, przerzucając z powrotem zwrotnicę^[7][a]. Jednocześnie powiadomił telefonicznie Tczew o niebezpieczeństwie; polska załoga wystrzeliła też czerwoną flarę sygnalizacyjną^[8]. Stacja została wówczas opanowana przez lokalnych SA-manów, którzy za powstałe w ten sposób opóźnienie zamordowali tego samego dnia kolejarzy i inspektorów celnych z Szymankowa oraz członków ich rodzin, w sumie 23 osoby, w tym Alfonsa Runowskiego, a kilka osób ranili^[8] (według starszych źródeł, w sumie 40 osób)^[9]. 20 osób pochowano w zbiorowym grobie w Szymankowie^[8]. Powstałe w wyniku zatrzymania i wycofania pociągu opóźnienie uniemożliwiło skoordynowanie pojawienia się pociągów z nalotem na Tczew i most^[10].

Atak

O godzinie 4:34^[11] (14 minut przed atakiem na Westerplatte) niemiecka eskadra lotnicza z Elbląga zbombardowała dworzec kolejowy, zachodni przyczółek mostów oraz koszary 2 batalionu strzelców. Bomby zrzucono też w centrum miasta, w rejonie elektrowni. Nalot na te obiekty powtórzono dwa razy. Trwał on około 10 minut. Byli zabici i ranni: ludność cywilna, kolejarze i żołnierze.

Pociągi niemieckie miały dotrzeć do Lisewa równocześnie z nalotem bombowców Ju 87, jednak przybyły bezpośrednio po nalocie, który nie wywołał większych szkód^[3]. O 4:42 opóźniony pociąg z niemieckimi żołnierzami dotarł do mostu, poprzedzany przez drezynę pancerną (samochód pancerny Sd.Kfz. 231 przystosowany do jazdy po szynach)^[3]. Drezyna nie mogła sforsować zamkniętej bramy^[3]. Po torach podążał także dalej pociąg pancerny. Z wagonów wyskoczyli niemieccy żołnierze i wywiązała się walka. Niemieckie oddziały zostały jednak ostrzelane przez polskie ciężkie karabiny maszynowe i zaległy pod ogniem^[10]. Podjęto próbę użycia polskich tankietek na prowadnicach, które strzelając dojechały do połowy mostu, lecz zawróciły z uwagi na duże niebezpieczeństwo utraty w związku z ich cienkim pancerzem^[3].

O 5:30 do Polaków dotarł rozkaz wycofania się i wysadzenia mostów. O godzinie 6:10 wysadzono przyczółek wschodni, zaś o 6:40 zachodni^[10]. Zburzone zostały cztery filary. Według niektórych publikacji, pociąg pancerny nr 7 miał wjechać na most i zostać poważnie uszkodzony w wyniku wybuchu filarów, a następnie przechodzić długi remont^[12], lecz nie odniósł wówczas uszkodzeń i później działał pod Modlinem, a informacje o uszkodzeniach są zapewne wynikiem pomyłki z pociągiem nr 3, atakującym pod Chojnicami^[13].

Do końca dnia trwały walki w mieście. Oddziały SS-Heimwehr Danzig, wsparte lotnictwem, wieczorem wyparły polskich żołnierzy z miasta^{[potrzebny przypis]}.

Podsumowanie

Polscy żołnierze w pełni wykonali swoje zadanie. Niemcy nie zdobyli mostów, w rezultacie czego nie posiadali dogodnego połączenia z Prusami aż do następnego roku. Most kolejowy został odbudowany prowizorycznie po półtora miesiącu, a na stałe jako dwutorowy 1 września 1940 roku, natomiast most drogowy nie został podczas wojny odbudowany z uwagi na budowę w 1941 roku nowego mostu kilka kilometrów dalej^[14][15]. 2 batalion strzelców wycofał się na pozycje Armii „Pomorze”. Jego żołnierze brali udział w walkach nad Bzurą i w obronie stolicy.

Upamiętnienie

Coroczne upamiętnienie obrony mostów tczewskich przez Młodzież Wszechpolską

Od 2017 roku w Tczewie co roku rozpoczyna się debata na temat formy upamiętnienia tych wydarzeń. Środowiska narodowe apelują o to, by Miasto Tczew dołączyło się do organizowanych przez nich obchodów o 4:34, by obchody odbywały się rano tak jak ma to miejsce w Wieluniu, czy na Westerplatte^[16].

W 2018 r. w porannych obchodach upamiętniających obronę mostów tczewskich wziął udział prezydent RP Andrzej Duda. Obchody zorganizowano w godzinach zbliżonych do dokładnej godziny rozpoczęcia ataku niemieckiej armii na Tczew^[17].

Uwagi

1. Według innych mniej dokładnych publikacji, na ślepy tor został skierowany dopiero jadący w tyle Panzerzug 7 (Ledwoch 2015 ↓, s. 65)

Przypisy

1. Ziółkowski 2009 ↓, s. 58.
2. Ziółkowski 2009 ↓, s. 59.
3. Ledwoch 2015 ↓, s. 8–9.
4. Ziółkowski 2009 ↓, s. 60.
5. Ziółkowski 2009 ↓, s. 60–61.
6. Ziółkowski 2009 ↓, s. 62–63.
7. Ziółkowski 2009 ↓, s. 63–64.
8. Ziółkowski 2009 ↓, s. 65–69.
9. Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa, lata wojny 1939–1945. Warszawa: Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, 1966, s. 104.
10. Ziółkowski 2009 ↓, s. 70.
11. Gdzie 1 września padły pierwsze strzały II wojny światowej?.
12. Ziółkowski 2009 ↓, s. 71.
13. Ledwoch 2015 ↓, s. 37.
14. Andrzej Massel, Maciej Malinowski. Mosty na Wiśle w Tczewie. „Świat Kolei”. 5/2001, s. 21. Łódź: Emi-press. ISSN 1234-5962. 
15. Grzegorz Fey. Mosty Tczewskie. „Świat Kolei”. 11/2007, s. 41. Łódź: Emi-press. ISSN 1234-5962. 
16. Mosty Tczewskie 4:34 - Młodzież Wszechpolska upamiętniła obrońców Tczewa. tczew.pl, 2022-09-01. [dostęp 2023-01-06].
17. Wystąpienie Prezydenta w Tczewie na obchodach 79. rocznicy wybuchu II wojny światowej [online], prezydent.pl, 1 września 2018 [dostęp 2024-04-24]  (pol.).

Bibliografia

• Andrzej Ziółkowski. 1 września 1939 r. Fiasko Planu „Dirschau”. „Do Broni!”. Nr specjalny 2/2009, 2009. ZP Grupa. ISSN 1732-9450. 
• Janusz Ledwoch: Polskie pociągi pancerne 1939. Warszawa: Militaria, 2015, seria: Tank Power. vol. CXLVIII (407). ISBN 978-83-7219-407-7.

Linki zewnętrzne

• Artykuł na temat odsłonięcia tablicy pamiątkowej w Lisewie Malborskim
• „Prezydent RP odznaczył zasłużonych kolejarzy” ze strony prezydenta RP
• Zdjęcie mostów w chwili ich wysadzania w powietrze

Kontrola autorytatywna (bitwa):

• PLWABN: 9811572997205606