Około 4 km od centrum Tarnowa. W pagórkowatym terenie poprzecinanym strumieniami. Na ramionach Góry św. Marcina, które przy końcu opadają gwałtownie ku dolinie rzeki Biała.
Wieś przecinają na linii północ-południe: DW 977 na trasie Tarnów – Konieczna[4],droga powiatowa nr K1401 Nowodworze – Rzuchowa oraz linia kolejowa relacji Tarnów – Leluchów. Komunikacja zbiorowa z Tarnowem realizowana jest poprzez dwie linie autobusowe miejskie nr 228 i 225 oraz PKS.
Klimat
Położenie wsi na ramionach Góry św. Marcina o zachodniej wystawie i osłonięcie terenu przez jej grzbiet od wschodnich wiatrów wpływa na specyficzny mikroklimat okolicy, charakteryzujący się dłuższym okresem wegetacyjnym. O klimacie decydują też przeważające w tym rejonie ciepłe wiatry z kierunków zachodnich i południowych oraz suchy wiatr halny[5].
Najstarsza wzmianka o wsi pochodzi z dokumentu sprzedaży z 1392, gdzie widnieje pod starosłowiańską nazwą Przewrocze[8]. Pierwszym znanym właścicielem był osiadły nad rzeką Białąród Gryfitów zwanych później Radlińskimi. Następnie po wykupie przez Tarnowskich herbu Leliwa, wieś Przewrocze przemianowana została na Nowy Dwór. Nazwa ta widnieje w dokumencie z 1448. W oficjalnych spisach miejscowości występowała również pod nazwą Nowodwórze[9], a na austriackich mapach i w dokumentach Archiwum Sanguszków często jest określana jako Nowodwórz[10]. Integralne części wsi: Borki, Kliny, Mokrzyska, Na Lochy, Osterlisko (Na Górce), Równie, Wartowska, Zalaski, Zimna Woda, Żurawieniec. Przysiółek: Granice (dawniej zwane Tłoki)[11][12].
Demografia
Nowodworze liczba ludności w latach 1863–1939
Najstarsze miejscowe nazwiska
Spis pańszczyzny z 1785 roku wymienia w Nowodworzu rodziny o następujących nazwiskach:
Czermak (1), Iwaniec (1), Jarzem[b]ski (2), Mitera (1), Laska (1), Lis (1), Łabędź (1), Pis (2), Pudłowski (1), Sobarnia (1), Szablowski (1), Tyrka (4), Wzorek (3), Zabawa (2), Zając (1). W nawiasach podano liczbę rodzin o danym nazwisku[8].
W tym też czasie poszczególne role (części wsi) i zagrody nosiły nazwy zaczerpnięte od poprzednich gospodarzy. Były to: Czermakowa (Czermak), Maćkowska (Maćko/Maćkowski), Masickiego (Masicki), Naydałowa (Najdała), Szablowska (Szablowski), Szpyrowska (Szpyrka), Wzorkowska (Wzorek), Zabawska (Zabawa)[8]. W nawiasie podano przypuszczalne nazwisko, od którego pochodziła.
Nowodworze. Najstarsza część wsi położona nad potokiem. 28 października 2021 r.
Początki osadnictwa na tych terenach sięgają 4500 lat p.n.e. W sąsiedniej Radlnej naukowcy PAN odnaleźli wióry krzemienne będące pozostałością po ludności pochodzenia południowego z cyklu kultur wstęgowych, prowadzącej osiadły tryb życia i utrzymującej się w dużym stopniu z gospodarki rolniczo-hodowlanej.
W centrum Nowodworza znajduje się stanowisko archeologiczne osady kultury przeworskiej z okresu rzymskiego (nr stanowiska AZP-62/104/66)[14].
Po wykupie od rodu Gryfitów wieś włączono do latyfundiumLeliwitów Tarnowskich i zmieniono nazwę na Nowy Dwór. Od XVI wieku, gdy hetman Jan Amor Tarnowski otrzymał dziedziczny tytuł hrabiego świętego cesarstwa rzymskiego od cesarza Karola V 24 grudnia 1547, wchodziła oficjalnie w skład tzw. Hrabstwa Tarnowskiego.
W kwietniu 1567 zmarł bezpotomnie Jan Krzysztof Tarnowski, jedyny syn i spadkobierca hetmana Jana Tarnowskiego. Sukcesja majątku przeszła na jego siostrę Zofię, żonę wojewody kijowskiego Konstantego Wasyla Ostrogskiego[15].
Czasy rozbiorowe
Mapa wsi Nowodworze ok. 1860 r.
W XVIII w. znajdował się tu jodłowy dwór, kaplica, folwark i karczma[8].
W 1817 wybudowano tzw. drogę na Węgry z Tarnowa przez Tarnowiec, Nowodworze, Tuchów i Ciężkowice dalej na południe[16].
W 1858 miejscową karczmę prowadził Żyd Abraham Eisen[17]. Dzierżawcą folwarku był wówczas Marceli Zassowski[17].
W 1866 Gmina Nowodworze wniosła tzw. petycję do Sejmu Krajowego Galicji o zbyt wygórowany szacunek katastralny z prośbą o wstrzymanie tej czynności. Wniosek tej i sąsiednich wsi przedstawił na obradach poseł książę Sanguszko[18].
W nocy 17 czerwca 1867 spalił się folwark w Nowodworzu. Jak podawał Dziennik Lwowski ogień został podłożony. Straty wyceniono na 1000 złotych reńskich[19].
W 1876 przez pola należące do wsi przeprowadzono linię kolejową Tarnów – Leluchów, obok przejazdu wybudowano budkę dróżnika. W czasach zaborów, na uboczu, w pobliżu linii kolejowej powstała składnica wojskowa zwana przez miejscową ludność Prochownią, obok w skarpie wybudowano strzelnicę. Jak podaje słownik geograficzny z końca XIX wieku:
"Nowodwórze, wieś [w] powiecie tarnowski[m], przy gościńcu z Tarnowa (...) do Tuchowa, nad potokiem płynącym od Góry św. Marcina (...) do Biały. Grunta tej wsi przecinają tory kolei tarnowsko-leluchowskiej, między stacjami Tarnów i Pleśna-Łowczówek. Nowodwórze ma 220 mieszkańców rz.-katolików (parafia w Porębie Radlnej), kasę pożyczkową z kapitałem 237 zł waluty austryackiej i mały dom sióstr miłosierdzia, które się kształceniem dziatwy zajmują. Większa posiadłość książąt Sanguszków ma obszaru 178 roli, 20 łąk i ogrodów i 8 mórg pastwisk; posiadłość mniejsza 94 roli, 13 łąk, 14 pastwisk i 6 mórg lasu"[20].
Podczas I wojny światowej front zatrzymał się na pół roku w odległości kilku km od wsi, po domach kwaterowało wojsko rosyjskie (w Tarnowie i najbliższej okolicy ok. 30 tys.)[22]. W dniach 4–5 maja 1915 nacierający od południa, od Słonej Góry Austriacy ostrzelali moździerzami położone przy froncie: Tarnowiec (23 pociski artyleryjskie), Nowodworze ("znaczna ilość"), Świebodzin, Porębę Radlną i Zawadę (2 pociski). W Nowodworzu tylko część pocisków trafiła w zabudowania ale reszta budynków i tak ucierpiała od wstrząsów. Jak pisał Jerzy Braun, z Tarnowa widać było:
"Słupy ognia na tych wzgórzach i wyrzucanej przez pociski ziemi, blokowały niekiedy odwrót Rosjan, toteż na gościńcu i polach wokół Tuchowa, Lichwina, Pleśnej i Łowczowa pojawił się ścisk taboru, pieszych, kawalerii, trenów i innego sprzętu wojskowego. Wieczorem zgiełk bitew przybliżał się do Tarnowa do tego stopnia, że nie tylko było słychać kanonadę, ale można było widzieć błyski z nagłymi jęzorami ognia oraz migotliwymi wstęgami tyralier, a szum i turkot ludzkiej rzeki odpływającej drogami wzmagał się, przemieniając się z minutami w paniczną ucieczkę[23]."
Rosjanie wycofali się z pozycji nocą z 5 na 6 maja paląc wszystkie mosty. Wczesnym rankiem 6 maja wkroczyły do wsi pierwsze patrole austriackie[24].
Okres międzywojenny
W 1937 główne skrzyżowanie we wsi stało się areną Wielkiego Strajku Chłopskiego. Przez trzy dni blokowano siłą dostawy żywności z okolicznych wsi i Tuchowa do miasta Tarnowa. Dochodziło do pobić osób próbujących przedostać się przez kordon. Protestującymi i agresorami byli w szczególności mieszkańcy sąsiedniej Poręby Radlnej. Trzeciego dnia policja otoczyła szpalerem strajkujących i zagroziła użyciem siły. Po kolejnej groźbie chłopi rozeszli się. W następnych dniach kilka osób aresztowano[25].
Na początku lat 70. otwarto obwodnicę wsi w ciągu drogi Tarnów – Tuchów. W 1976 wybudowano ośrodek zdrowia[26]. W czasach PRL mieszkańcy utworzyli Gminną Spółdzielnię "Samopomoc Chłopska". W 1993 otwarto sklep spożywczo-przemysłowy "TAG"[27]. W 1998 w miejscu rozebranej drewnianej karczmy stanął dom weselny "Vegas". W lipcu 2000 rozpoczęto budowę Delikatesów Centrum[27]. W 2006 wyburzono poaustriacką tzw. budkę kolejową usytuowaną przy przejeździe przez tory kolejowe. W 2007 otwarto nowy budynek ośrodka zdrowia prowadzony przez prywatną spółkę "Medicum". 13 grudnia 2009 otwarto stację paliw obok delikatesów. W 2010 w wyniku intensywnych opadów deszczu na terenie wsi uaktywniło się osuwisko niszcząc dom jednorodzinny i uszkadzając drogę wojewódzką[28].
4 grudnia 2011 na parkingu obok stacji paliw, przy udziale samorządu województwa małopolskiego uroczyście otwarto zmodernizowaną drogę wojewódzką 977 Tarnów – Konieczna. 85 proc. wydatków kwalifikowanych tj. ponad 26 mln zł stanowiło dofinansowanie z funduszy Unii Europejskiej[29].
Ochronka w Nowodworzu
Nowa ochronka z kaplicą na parterze. Wybudowana w latach 1991–1993.
W 1867 z fundacji księżnej Izabeli Sanguszko[30] żony księcia Władysława Hieronima Sanguszko przybyły do Nowodworza pierwsze siostry ze zgromadzenia Sióstr Służebniczek Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej. Fundatorka ofiarowała obszerny dom i ogród oraz subwencje na utrzymanie. W zamian siostry nie tylko prowadziły ochronkę dla dzieci służby dworskiej, ale też gromadziły ludność na nabożeństwa, prowadziły czytanie książek religijnych, naukę katechizmu, pielęgnowały chorych i pracowały na pańskich polach. W czasie II wojny światowej siostry dożywiały dzieci[31]. Gdy 13 czerwca 1942 w sąsiednim Tarnowcu również otwarto ochronkę rozpoczęła w niej pracę s.Władysława Bardo, która przez 4 miesiące dochodziła z domu w Nowodworzu[32].
30 grudnia 1952 roku poświęcono kaplicę pod wezwaniem św. Józefa w domu sióstr. Po wojnie rozpoczęło się upaństwawianie dużych majątków ziemskich, tym samym ochronka, będąca fragmentem folwarku Sanguszków została przejęta przez państwo i zamknięta. Dopiero w 1958 do ksiąg wieczystych jako właściciela ogrodu wraz z budynkiem mieszkalnym i gospodarczym wpisano Zgromadzenie Sióstr Służebniczek[31].
Dzięki wsparciu finansowym miejscowej ludności w latach 1991–1993 obok starej, zniszczonej już ochronki wybudowano nowy, murowany budynek mieszczący kaplicę i przedszkole. 30 listopada 1993 roku odbyła się uroczystość poświęcenia nowej ochronki[31]. W następnych latach stary budynek rozebrano.
Dom Pomocy Społecznej w Nowodworzu
18 grudnia 2003 na terenie dawnych koszar oddano do użytku Dom Pomocy Społecznej wykonany według duńskiego[33] projektu[34]. Całodobowa placówka przeznaczona jest dla osób przewlekle psychicznie chorych, zarówno kobiet jak i mężczyzn. Dom Pomocy Społecznej jest obecnie miejscem zamieszkania dla 142 osób[35]. W budynku znajdują się: gabinet zabiegowy i lekarski, gabinet fizjoterapii, stołówka, oddziałowe sale terapeutyczne, biblioteka, sala doświadczania świata, świetlica ogólna oraz kaplica domowa p.w. Matki Teresy z Kalkuty, w której dwa razy w tygodniu odprawiana jest msza. W wyniku rozbudowy DPS wzbogacił się o nowe pracownie terapeutyczne: komputerową, choreoterapii, stolarską, ceramiczną, kulinarną i plastyczną. Dom otoczony jest rozległym parkiem ze stawem. Na terenie obiektu znajduje się również boisko do gry w piłkę nożną, w piłkę siatkową, w koszykówkę, a także teren rekreacyjny z ławkami, huśtawkami i wiatą[35]. 1 września 2004 otwarto Środowiskowy Dom Samopomocy w Nowodworzu przeznaczony dla 30 osób z zaburzeniami psychicznymi i niepełnosprawnych intelektualnie (typ AB). Placówka znajduje się w budynku DPS. ŚDS jest placówką dziennego pobytu i prowadzi działalność od poniedziałku do piątku. Uczestnicy zajęć mają zapewniony codzienny dowóz do ośrodka oraz gorący posiłek[36]. W 2014 otwarto nowe skrzydło DPS-u, powstałe dzięki dofinansowaniu ze Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy[37][38].
Dom Ludowy w Nowodworzu
Nowodworze. Po lewej Dom Ludowy, po prawej Ośrodek Zdrowia. 2010 r.
3 lipca 2010 otwarto Dom Ludowy w Nowodworzu, pełniący rolę ośrodka kultury[39]. Budynek powstał staraniem miejscowej ludności[40], przy organizacyjnym wsparciu samorządu i dzięki środkom unijnym. Niszczejący, piętrowy fragment starego ośrodka zdrowia został wyremontowany – uzyskano nowoczesny, parterowy obiekt przystosowany dla potrzeb niepełnosprawnych. Obok wybudowano boisko ze sztuczną nawierzchnią. W budynku funkcjonuje Galicyjska Akademia Przeszłości „Żak”. Prowadzi ona różnorakie spotkania, kluby i warsztaty[41]. Udzielane są darmowe porady prawne[42]. Budynek spełnia również rolę lokalu wyborczego[43] i miejsca zebrań wiejskich[40]. Odbywają się w nim także sesje Młodzieżowej Rady Gminy Tarnów[44].
Sport
Weronika Głąb (ur. 1994)[45] – pływaczka, zawodniczka ZKS Unii Tarnów, medalistka konkursów pływackich[26] (m.in. poczwórne złoto na Mistrzostwach Polski Młodzików w Pływaniu)[46].
W 2014 w ramach Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich Małopolska Lokalnie pensjonariusze oraz pracownicy DPS-u odtworzyli starą strzelnicę w parku, gdzie dawniej znajdowała się jednostka wojskowa. Pensjonariusze strzelają pod okiem instruktorów m.in. z wiatrówek[50][51].
Stefan Tyrka (zamiennie Szczepan Tyrka) (ur. 1860) – rolnik z Nowodworza, propagator ruchu ludowego, pełnomocnik na powiat tarnowski Ludowego Towarzystwa Zakupu i Ochrony Ziemi[53] (Ludowe Towarzystwo Zaliczkowe i Ochrony Ziemskiej Własności z siedzibą w Wadowicach, później w Krakowie)[54]. Towarzystwo powołane w 1890 przysłużyło się powiększaniu gospodarstw chłopskich i ułatwiło hurtowy zakup narzędzi rolniczych[55]. Podczas zebrania ludowców w domu Filipa Włodka w Łękawicy w 1895, wybrany do Komitetu Głównego Powiatowego mającego nadzorować przebieg prawyborów do Sejmu Krajowego[56].
Beata Chwistek (ur. 1956) – pochodząca z Nowodworza[61], pracowała jako katechetka, później w kurii diecezjalnej w Tarnowie, następnie przez kilkanaście lat jako nauczycielka w szkołach parafialnych w USA. Była także mistrzynią junioratu, radną, wikarią prowincji amerykańskiej, wikarią generalną[62], w latach 2009-2022[63] przełożoną generalną Zgromadzenia Sióstr Służebniczek NMP Niepokalanie Poczętej[64].
↑ abAndrzej Niedojadło: Hrabstwo Tarnowskie w XVII i XVIII wieku : dzieje społeczno-gospodarcze. Tarnów, Tuchów: Mała Poligrafia Redemptorystów, 2011. ISBN 978-83-7631-300-9. Brak numerów stron w książce
↑Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku. ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 1993, s. 106.
↑W.W.BalickiW.W., Miasto Tarnów, 1831. Brak numerów stron w książce
↑ abTowarzystwo Gospodarczo-RolniczeT.G.R.KrakowskieTowarzystwo Gospodarczo-RolniczeT.G.R., Lista składek wniesionych do c.k. Towarzystwa Gospodarczo-Rolniczego Krakowskiego na szkołę praktyczną gospodarstwa wiejskiego, „Tygodnik Rolniczo-Przemysłowy” (39), 1858. Brak numerów stron w czasopiśmie
↑Stenograficzne sprawozdania galicyjskiego Sejmu Krajowego z roku 1865/6, 3 lutego 1866. Brak numerów stron w książce
↑Nowiny z kraju i zagranicy, „Dziennik Lwowski”, 26 czerwca 1867. Brak numerów stron w czasopiśmie
