Jan KochanowskiAntoni LangeJaroslav VrchlickýFrance PrešerenDante AlighieriPoczątek Boskiej komedii Dantego
Jedenastozgłoskowiec – format wiersza sylabicznego, w którym w każdym wersie występuje jedenaście sylab. W poezji polskiej średniówka występuje w nim przeważnie po sylabie piątej, bardzo rzadko po czwartej lub szóstej. Jako format wiersza sylabotonicznego przeważnie w postaci bezśredniówkowej[1].
Jedenastozgłoskowiec stanowi w literaturze polskiej naturalne tworzywo form stroficznych pochodzenia włoskiego, jak tercyna, sekstyna, oktawa i sonet, pisanych po włosku miarą jedenastozgłoskową (endecasillabo), jakkolwiek w sonecie na pierwsze miejsce wysunął się w okresie romantyzmutrzynastozgłoskowiec. Jedenastozgłoskowiec występuje też w strofie safickiej.
Z ludźmi pospołu i miasta i grody
Nieuśmierzone zatopiły wody;
Nie wysiedział się pasterz z bydłem wcale
Na żadnej skale.
Jan Kochanowski, Pieśni. Księgi wtóre. Pieśń I
Jedenastozgłoskowiec jest formalnym i funkcjonalnym odpowiednikiem angielskiego pentametru jambicznego, używanego przez Williama Szekspira i Johna Miltona. Można go odnaleźć w bardzo wielu tłumaczeniach z angielskiego.
Wąż to piekielny, którego złośliwość,
Karmiona zbrodnią i zemstą — uwiodła
Matkę ludzkości; który dla swej pychy
Strącony z niebios z tłumem zbuntowanych
Swoich aniołów. — Przez nich on zamierzał
Sam zasiąść w chwale ponad towarzysze,
Ufny, że z Panem zrówna się Wszechmocnym,
Gdy mu wytoczy bój; w zuchwałym celu
Przeciw tronowi i monarchii Boga
Jął się bezbożnych walk — i dumnie walczył
W próżnych zapasach. — Potęga Wszechmocna
W przepaść go z jasnych strąciła eterów
Z głuchym łomotem — precz — w głąb — ku bezdennej
Zagładzie — w otchłań, aby w diamentowych
Żył tam łańcuchach i w ogniu piekielnym,
Cierpiąc, że podniósł ramię przeciw Bogu. —
John Milton, Raj utracony. Pieśń I, tłum. Antoni Lange
Przykładem zastosowania jedenastozgłoskowca w poezji polskiej mogą być utwory Sebastiana Grabowieckiego:
Wyrwałeś duszę, aby nie zginęła
Nazad rzuciwszy grzech, którym słynęła
Przeto iż piekło nie umie cię sławić
Ani grób, prawdą twoją chce się bawić.
Sebastian Grabowiecki, Setnik rymów duchownych
Jedenastozgłoskowiec jest też od XIX wieku popularnym formatem w literaturze czeskiej. Różnica między polską a czeską realizacją tego rozmiaru polega na tym, że jedenastozgłoskowiec polski jest sylabiczny, a czeski sylabotoniczny (jambiczny)[2]. W polskim jedenastozgłoskowcu ustabilizowane są tylko dwa akcenty, na sylabie czwartej i dziesiątej, a w wierszu czeskim, przynajmniej teoretycznie, wszystkie - na parzystych sylabach wersu (sSsSsSsSsS).
Jak přivítat mám slunce, krále světa,
života kouzlo, dusi vsehomíra?
V něm všecko dýše, trvá, žije, zkvétá,
pln touhy mdlý zrak všady za ním zírá,
bez něho zem by poušť jen byla sirá, —
skal obrové i moře v tmavé tůni,
člověk, jenž z prachu temě svoje vzpírá,
vše v jeho záři bují a se sluní,
však nad propastmi jak v den prvý ono trůní!
Jaroslav Vrchlický, Stvoření světa
Jambiczny jedenastozgłoskowiec (pięciostopowiec) jest wykorzystywany również w poezji słoweńskiej. Takim wierszem pisał swoje sonety France Prešeren.
Jedenastozgłoskowiec (endecasillabo) jest podstawowym formatem wiersza w literaturze włoskiej. Jednak szczegółowe reguły kompozycji tego rodzaju wiersza są bardziej skomplikowane niż w przypadku sylabizmu polskiego[3][4].
Jedenastozgłoskowcem ujętym w tercyny posługiwał się Dante:
Per me si va ne la città dolente,
per me si va ne l'etterno dolore,
per me si va tra la perduta gente.
Giustizia mosse il mio alto fattore;
fecemi la divina podestate,
la somma sapïenza e ’l primo amore.
Dinanzi a me non fuor cose create
se non etterne, e io etterna duro.
Lasciate ogne speranza, voi ch’intrate.
Dante Alighieri, Divina commedia. Inferno, Canto III
Przypisy
↑Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Słownik terminów literackich, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław 2002, s. 207.
↑Jacek Baluch, Piotr Gierowski: Czesko-polski słownik terminów literackich. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2016, s. 175. ISBN 978-83-233-4066-9.
