„...Cały dzień konno, w wieczór końska grzywa – Poduszką moją, przy niej noc wystoję...”„...Zarżały konie, zagrzmiała podkowa, Trzej to rycerz jadą wzdłuż parowa...”„...Kto? – woła książę , zerwał się z pościeli, Kto? – „Ja” odpowie, znany głos niewieści...”
FabułaGrażyny − pod względem tematyki oraz realiów historycznych pokrewna wydanemu w pięć lat później Konradowi Wallenrodowi − oparta jest na motywie zaczerpniętym z IliadyHomera: pierwowzorem zagniewanego Litawora jest Achilles, zaś Grażyny – Patroklos. Tematem dzieła jest waleczny czyn „niewiasty z wdzięków, a bohatera z ducha”[5], dokonany w imię wyższości racji ogólnej nad indywidualną[1] oraz tragiczne dzieje małżeństwa Grażyny i Litawora. Grażyna porusza również problem „pamięci o przeszłości i tradycji”[1], co zbliża powieść do drugiej części Dziadów[1].
Powstanie Grażyny bezpośrednio łączy się z rosnącą w pierwszej połowie XIX wieku popularnością eposów w stylu Torquatoa Tassa[6] oraz ze skrzętnymi studiami autora nad obyczajowością i tradycją pogańskiejLitwy (zwłaszcza rodzimego Nowogródka)[1], co czyni z utworu swoisty „poemat archeologiczny”[1]. Forma dzieła została ponadto stylizowana na język staropolski.
Grażyna, zarówno treścią jak i szesnastowieczną formą, stanowi swego rodzaju kontynuację napisanej wcześniej przez Mickiewicza powiastki Żywila (1819)[1].
Tytuł
Z zachowanych rękopisów wynika, że w pierwotnym zamyśle Mickiewicza utwór miał nosić tytuł Korybut, książę Nowogródka. Poema z dziejów litewskich[6]; ostatecznie jednak autor postanowił zatytułować swój utwór tak, aby jego centralną postacią uczynić kobietę − bohaterską Grażynę.
Na potrzeby poematu Mickiewicz sam utworzył imię głównej bohaterki; słowo graži oznacza po litewsku „piękna”. Jak bowiem napisał autor w wersach 490-491 powieści: „Z cór nadniemeńskich pierwsza krasawica, zwana Grażyną, czyli piękną księżną”. Piękno głównej bohaterki przejawia się zarówno w opisach jej wyglądu cielesnego jak i w doskonałości etycznej, rycerskiej cnocie oraz bohaterstwie czynów przez nią dokonywanych. Poeta tym samym kontynuuje klasycystyczną tendencję poematów homeryckich − tzw. kalokagatię (stgr.καλοκἀγαθίαkalokagathia, od καλὸς κἀγαθόςkalos kagathos – dosł. „piękny i dobry”), czyli obdarzanie bohaterów wybitnymi, pół-boskimi walorami fizycznymi i duchowymi.
Powagą zdziwi a świeżością znęca — Zda się, że lato oglądasz przy wiośnie, Że kwiat młodego nie stracił rumieńca, A razem owoc wnet pełni dorośnie. Nie tylko licem nikt jej nie mógł sprostać (…) Twarzą podobna i równa z postawy, Sercem też całym wydawała męża. Igłę, wrzeciono, niewieście zabawy Gardząc, twardego imała oręża; Często, myśliwa, na żmudzkim rumaku, W szorstkim, ze skóry niedźwiedziej kirysie…
Postać Grażyny, podobnie jak pokrewna jej Żywila z wczesnej opowiastki Mickiewicza pod tym samym tytułem, utrzymana została ponadto w Plutarchowym ideale kobiety-obywatelki[1].
Forma poematu
Mickiewicz nazwał swój poemat „powieścią litewską”, tym samym wskazując na pewną przynależność Grażyny do powieści poetyckiej. Takie ujęcie utworu przyjęło się[4]. Mimo to nie odnajdujemy w utworze żadnej z właściwości tego gatunku[4]; choć akcja poematu jest dość zagmatwana, autor dokłada starań aby wszelkie niejasności wyjaśnić, urealnić oraz połączyć logicznym ciągiem przyczynowo-skutkowym[4]. Grażyna nie wykazuje przy tym typowej dla romantycznej powieści poetyckiej swobody kompozycyjnej ani nawet fragmentaryczności akcji − wręcz przeciwnie, pomimo pewnego emocjonalnego „cienia romantycznego”[7], poemat cechuje klasyczna klarowność i konwencjonalność formy oraz precyzyjnie wyznaczone granice utworu. Akcja jest ponadto poprowadzona chronologicznie. Autor zastosował więc w Grażynie szereg zabiegów wprost przeciwstawnych w stosunku do romantycznego nurtu fantastyki i sposobu prowadzenia akcji[4], łącznie z eliminacją tak charakterystycznego dla polskiej powieści poetyckiej bohatera bajronicznego oraz niejasności spowijającej psychologiczne umotywowania działań bohaterów.
Mickiewicz, nie odwołując się do romantycznej fantazji, jednocześnie zrewidował również klasycystyczne wyobrażenia o epice[8]. Klasyczną harmonię burzy pewna ograniczona kompletność narracji tekstu głównego, uzupełniona jednak w kończącym powieść Epilogu wydawcy[4]. Zanika również narrator autorytatywny; Mickiewicz kontynuuje tym samym tradycję Ballad i romansów przedstawiając różne, często niepełne czy wręcz sprzeczne spojrzenia na opowiadaną historię, a nawet w Epilogu oddając głos „gawiedzi”[4]. Obraz rzeczywistości w Grażynie został przez autora ograniczony indywidualną wiedzą o nim i mentalnością narratorów[8].
Choć Grażyna jest dziełem, które − jak stwierdził Mieczysław Jastrun − godzi „jasność klasyczną z cieniem romantycznym”[7], styl powieści bliższy jest raczej sztywnym kanonom XVIII wiecznego klasycyzmu niż nowej poetyki wyłożonej w Romantyczności. W samym stylu powieści znaleźć można jednak pewne znamiona doktryny „czucia i wiary”, choćby w zastosowanym języku bardziej plastycznym i naturalniejszym niż na to pozwala elegancja klasyczna[2].
Epilog wydawcy i [Przypisy]
Osobnym materiałem badań dla interpretatorów Grażyny stał się wierszowany epilog kończący powieść, a także zbiór odautorskich przypisów. Oba dodatki posłużyć miały Mickiewiczowi do uwiarygodnienia opowiadanej historii, wpisując się tym samym w popularny w okresie wczesnego romantyzmu chwyt „znalezionego rękopisu”, znany choćby z Pieśni OsjanaJamesa Macphersona, czy też wcześniejszego, prekursorskiego względem nowej epoki Rękopisu znalezionego w SaragossieJana Potockiego. W Epilogu bowiem autor ujawnia się na chwilę w roli wydawcy, który „rękopis wziął po nieboszczyku”, a następnie aby uzupełnić Grażynę o potrzebny komentarz krytyczny, sięgnął po żywe relacje Nowogródzian i „spisował, widząc, iż powieści wiążą się do podanej od autora treści”.
Grażyna w oczach krytyki literackiej
Swego czasu utwór ceniony był zwłaszcza ze względu na walory estetyczne; doskonałość formalną oraz nawiązanie do języka staropolskiego. Wśród starszego pokolenia uznanie budził również klasycyzm utworu; Mickiewicza pochwalił wówczas choćby profesor Borkowski[2], ganiąc jednocześnie zanurzone w nowej szkole romantycznej pozostałe utwory Poezyj II[2]. Maurycy Mochnacki w swojej krytycznej rozprawieO literaturze polskiej wieku XIX tak pisał o Grażynie (ostro krytykując Konrada Wallenroda[9]):
Twardy jest styl tej powieści jak żelazna zbroja, chropowaty jak chrzęst tej zbroi, kiedy nią silne potrząsają ramiona, ostry jak na starych obrazach fizjonomie rycerzy, a tak dziki i malarski, jak były dzikie i leśne serca mężów pogańskiej jeszcze Litwy i pancernych mnichów, co ich chrzcili i mordowali (...) a styl Grażyny na kształt rdzy pokrywającej sprzęt rycerski starego wieku (...) czwarta część Dziadów była tworem poety, a Grażyna tworem obrazowego sztukmistrza.
M. Mochnacki, O literaturze polskiej wieku XIX
Znamienny jest tu również fakt, iż konkluzją Mochnackiego nad całością nowej poezji były słowa: „Gdybyśmy tylko mieli Marię i Grażynę – rzekł Michał Grabowski w dzienniku Ordyńca – mielibyśmy już oryginalną literaturę. Ten młody krytyk powiedział prawdę”[9].
Nieco później Mieczysław Jastrun uzupełnił tę opinię w swojej pracy monograficznej na temat Mickiewicza:
Jest to, żeby użyć porównania, plastyka rzeźb grubo ciosanych w niektórych partiach, w innych − obrazów o kolorycie nocnym, nie zamglonych jednak, lecz mimo bladego światła namalowanych z niezwykłą intensywnością (...) Na kształt grupy konnych posągów modelowany jest natomiast obraz pogotowia wojennego Litwy.
M. Jastrun, Mickiewicz, Kraków 1952, str. 98
Podobne słowa uznania w stosunku do poematu stały się udziałem krytyki zachodniej, zwłaszcza francuskiej:
...jej główną zaletą jest drobiazgowa wierność w odtwarzaniu eleganckich form literackich i czystość szesnastowiecznej polszczyzny (...) bowiem główny urok tego utworu tkwi w nawiązaniu do obyczajów i w naśladowaniu języka szesnastowiecznego, realiów uświetnionych przez Reja, Bielskiego, Kochanowskiego i wielu innych znanych pisarzy”.
Gustave Olivier, D'Herbelot, Literatura polska. „Poezyje” Adama Mickiewicza w: Adam Mickiewicz w oczach Francuzów (Warszawa 1999, str. 61, 52)
Upamiętnienie
W roku 1886 na Plantach w Krakowie w rejonie ul. Poselskiej ustawiony został pomnik Grażyny z Litaworem, wzniesiony ku czci Adama Mickiewicza. Fundatorem pomnika był dr Henryk Jordan, a jego autorem Alfred Daun. Ustawiony na niewielkim wzniesieniu monument składa się z postumentu i ustawionej na nim figuralnej grupy rzeźbiarskiej. Obszerny postument zdobi stylizowany relief, przedstawiający antyczny hełm oraz skrzyżowane miecz i kądziel. Pod tymi atrybutami dziewczyny i zarazem wojownika widnieje napis Grażyna. Na postumencie znajdują się posągi półleżącego Litawora i lekko pochylonej nad nim Grażyny[10].
Przypisy
↑ abcdefghAdam Mickiewicz. „Grażyna”. W: Witkowska, Alina ; Przybylski, Ryszard: Romantyzm. Warszawa: Wydawnictwo PWN, 2003, s. 257. ISBN 83-01-13848-3.
↑ abcdJastrun, Mieczysław: Mickiewicz. Kraków: Polski Instytut Wydawniczy, 1952, s. 98.
↑[Od redakcji]. W: Powieści poetyckie. Warszawa: Czytelnik, 1973, s. 242.
↑ abcdefgAdam Mickiewicz. „Grażyna”. W: Witkowska, Alina ; Przybylski, Ryszard: Romantyzm. Warszawa: Wydawnictwo PWN, 2003, s. 259. ISBN 83-01-13848-3.
↑Adam Mickiewicz. „Grażyna”. W: Witkowska, Alina ; Przybylski, Ryszard: Romantyzm. Warszawa: Wydawnictwo PWN, 2003, s. 258. ISBN 83-01-13848-3.
↑ ab[Od redakcji]. W: Powieści poetyckie. Warszawa: Czytelnik, 1973, s. 241.
↑ abJastrun, Mieczysław: Mickiewicz. Kraków: Polski Instytut Wydawniczy, 1952, s. 99.
↑ abAdam Mickiewicz. „Grażyna”. W: Witkowska, Alina ; Przybylski, Ryszard: Romantyzm. Warszawa: Wydawnictwo PWN, 2003, s. 260. ISBN 83-01-13848-3.
↑Marek Żukow-Karczewski. Dawne pomniki Krakowa. Pomnik ku czci Adama Mickiewicza (Grażyna z Litaworem). „Echo Krakowa”. 231 (13292), 1990-11-28. Kraków.brak numeru strony
