Ten artykuł dotyczy gatunku ptaka. Zobacz też: inne znaczenia.
Jarząbek[5] (Tetrastes bonasia) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodzinykurowatych (Phasianidae), zamieszkujący Eurazję. Nie jest zagrożony wyginięciem.
Systematyka
Zwykle wyróżnia się 11–12 podgatunków T. bonasia[6][7]:
W Polsce nieliczny ptak lęgowy w górach (Sudety, Karpaty) oraz na wschodzie kraju; lokalnie bywa średnio liczny[8]. Mimo to rzadko się go widuje, ze względu na skryty tryb życia. Zimuje w Polsce. Najczęściej można go rozpoznać po ostrym gwiździe wiosną. Na niżu w środkowej i zachodniej części kraju jest nieliczny lub nie występuje. Przez utratę swych siedlisk jest gatunkiem mocno zagrożonym w Środkowej Europie, tak jak cietrzewie. Największą liczebność odnotowano w Tatrach (70–200 par), w Gorcach (80–90 osobników), w Beskidzie Niskim (100–200 par) oraz na Babiej Górze, a na niżu – w Puszczy Białowieskiej (ponad 1000 par), w Puszczy Boreckiej (ok. 300 par), w Puszczy Rominckiej (ok. 120 par) i w Lasach Skaliskich[9].
Charakterystyka
Cechy gatunku
Samca jarząbka można rozpoznać po czarnym podgardlu
To najmniejszy europejski kurak leśny o krępej sylwetce i krótkich nogach. Słabo zaznaczony dymorfizm płciowy, co nie jest typowe u kuraków. Wierzch szary z gęstym czarno-brunatnym poprzecznym pręgowaniem. Na głowie mały czubek, a nad oczami widać niewielkie czerwone korale. Biała plama pod okiem. Spód biały z gęstym, łuskowatym czarnym deseniem. Sterówki szarobrunatne z czarno-białą przepaską na końcu. Środkowe sterówki barwy grzbietu. Skok upierzony do połowy, podczas gdy pazury są nagie (cecha charakterystyczna dla jarząbków). Ogon na końcu ma czarno-biały pasek[10], który w locie jest zaokrąglony. Przy odrywaniu się od ziemi pióra wydają furkoczący odgłos[11]. Podgardle samca czarne z białą obwódką, samica na czarnym polu ma liczne białe plamy z rdzawym odcieniem. Kogut ma również żywsze barwy piór, więcej barwy szarej oraz krótki, unoszony czubek. Dziób jest czarny i krótki. Kura jest bardziej brązowa. Skomplikowany układ ubarwienia nawiązuje do gry świateł i cieni na poziomie runa leśnego, co ułatwia tym ptakom maskowanie się.
Jarząbki latają niechętnie, najczęściej pokonują krótkie dystanse, choć ich lot jest zwinny i szybki.
Podobny do nieco mniejszej kuropatwy, choć występują w różnych siedliskach – kuropatwy typowo spotyka się na polach, a nie w lasach. Różnice widać też w upierzeniu, głównie jeśli chodzi o ubarwienie sterówek – u kuropatw są rdzawe.
Gęste starodrzewy liściaste i mieszane (z domieszką świerku lub jodły – grądy, bory i regle) o gęstym podszycie i bogatym runie. Preferuje średnie wysokości nad poziomem morza, górskie stoki i doliny potoków, ale i mokradła porośnięte brzozami i olszyną. W górach spotyka się go do górnej granicy lasów. To ptaki osiadłe, wymagające lasów bogatych w pokarm, o dużym i rozbudowanym podszycie, z polanami i wieloma kryjówkami.
Okres lęgowy
Toki
Porównanie samicy i samca jarząbka
Ze względu na skryty tryb życia w gęstwinach leśnych nie poznano dokładnie życia rodzinnego jarząbków. Wiadomo jednak, że samiec pozostaje wierny samicy, co jest wyjątkowe u kuraków[13]. Pary tworzą się jesienią. Kogut swój przyszły teren lęgowy oznajmia piskliwym dźwiękiem oraz głośnym przelatywaniem z miejsca na miejsce w jego obrębie. Jest to okres tylko tymczasowego kojarzenia w pary, bo zimę spędzają pojedynczo. Wiosną odbywają się toki, choć już nie tak widowiskowe, jak u cietrzewi lub głuszców. Koguty stroszą wtedy pióra, opuszczają i rozkładają ogon i skrzydła. Towarzyszy temu ostry gwizd. Nie zawsze dochodzi wtedy do walk między samcami, każdy stara się przez cały czas o względy wybranej kury.
Gniazdo
Na ziemi ukryte pod nawisem gałęzi, krzakami, korzeniami lub osłoną roślinności. Rzadko lęgnie się na drzewie w opuszczonych dużych gniazdach innych ptaków. Przeważnie to płytkie zagłębienie w którym znajduje się wyściółka z trawy, liści i łodyg.
Jaja
Jaja z kolekcji muzealnej
Jeden lęg w roku, w maju. W zniesieniu 8 do 14[12] jasnobrązowych jaj o rdzawym nakrapianiu.
Wysiadywanie i dorastanie
Jaja wysiadywane są przez okres 21 do 25 dni jedynie przez samicę. W tym czasie kogut przebywa w sąsiedztwie, a przyłącza się do swej rodziny po wykluciu młodych, by wspólne spędzić z nią lato. Pisklętami, które od razu po wykluciu opuszczają gniazdo, opiekują się oboje rodzice. Zaczynają podlatywać już w wieku 15–20 dni. Pełną samodzielność zyskują jednak po 40 dniach. Jesienią rodzice żyją już osobno.
Paprzysko (w języku myśliwych miejsce, w którym ptaki zażywają kąpieli w piasku) jarząbka w Puszczy Białowieskiej
Pożywienie
Pokarm roślinny, m.in. nasiona, jagody, kwiaty, owoce brzozy i olchy, młode pędy, latem również bezkręgowce, np. owady i ich larwy, którymi żywią się pisklęta i ptaki dorosłe. Pokarm zarówno ptaków młodych, jak i dorosłych, zbliżony jest do diety cietrzewi.
Status i ochrona
W Czerwonej księdze gatunków zagrożonychMiędzynarodowej Unii Ochrony Przyrody jarząbek nieprzerwanie od 1988 roku uznawany jest za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern). Liczebność światowej populacji, obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, mieści się w przedziale 9–20 milionów dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za spadkowy ze względu na niszczenie siedlisk, aczkolwiek populacja europejska oceniana jest (2015) jako stabilna[4].
W Polsce gatunek łowny od 1 września do 30 listopada[14][15]. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (LC)[16]. W latach 2013–2018 liczebność populacji lęgowej na terenie kraju szacowano na 15–20 tysięcy par[17].
W krajach uprzemysłowionych i o rolnictwie wysokotowarowym, podobnie jak u cietrzewi, odnotowuje się ciągły spadek populacji jarząbka. W wyniku tego procesu dochodzi do izolacji poszczególnych grup tych ptaków, co przyczynia się do stopniowego wymierania jarząbków w określonych regionach.
↑P. J.K. McGowan: Family Phasianidae (Pheasants and Partridges). W: Josep del Hoyo, Andrew Elliott, Jordi Sargatal: Handbook of the Birds of the World. Cz. 2: New World Vultures to Guineafowl. Barcelona: Lynx Edicions, 1994, s. 493. ISBN 84-87334-15-6. (ang.).
↑Bonasa bonasia, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2013-11-02](ang.).
↑ abBirdLife International, Bonasa bonasia, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2021-05-14](ang.).
↑Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Tetraonini Leach, 1820 (wersja: 2017-05-11). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-05-14].
↑ abcde Juana, E. & Kirwan, G.M.: Hazel Grouse (Bonasa bonasia). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (red.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2019. [dostęp 2019-10-29].
↑F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Pheasants, partridges, francolins. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-05-14]. (ang.).
↑Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP „pro Natura”, 2003, s. 265. ISBN 83-919626-1-X. Wg skali przyjętej przez autorów, dla okresu lęgowego nieliczny oznacza zagęszczenie 1–10 par na 100 km², a średnio liczny – 10–100 par na 100 km².
↑Bonasa bonasia (Jarząbek). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 7: Ptaki (część I). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 268–271. ISBN 83-86564-43-1.
↑Frank Hecker, Katrin Hecker: Atlas ptaków: poradnik obserwatora. Tomasz Kozłowski (tłum.). Wyd. 2. Warszawa: Wydawnictwo RM, 2012, s. 12. ISBN 978-83-7243-999-4. (pol.).
↑Magdalena Janiszewska, Radosław Włodarczyk: Atlas ptaków Polski: przewodnik obserwatora. Warszawa: Ringier Axel Springer Polska, 2016, s. 25. ISBN 978-83-8091-127-7. (pol.).
↑ abcdAlbin Łącki: Wśród zwierząt. Ptaki. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1988. ISBN 83-09-01320-5. Brak numerów stron w książce
Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X. Brak numerów stron w książce
Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3. Brak numerów stron w książce
Linki zewnętrzne
Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Jarząbek
Bonasa bonasia (Jarząbek). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 7: Ptaki (część I). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 268–271. ISBN 83-86564-43-1.