Góralkowce[12], góralki (Hyracoidea) – rządssaków z infragromadyssaków łożyskowych (Palecentalia), do którego zaliczana jest tylko jedna żyjąca współcześnie rodzina – góralkowate (Procaviidae). Góralki zamieszkują Afrykę i zachodnią część Azji[13]. Wykazują pokrewieństwo z trąbowcami i brzegowcami, z którymi wspólnie zaliczane są do afroterów. Kilkanaście ze znanych gatunków i podgatunków góralków uważanych jest za zagrożone wyginięciem.
Charakterystyka
Góralki to zwierzęta o gęstym futrze z bardzo krótkim niewielkim ogonem. Większość z nich jest wielkości kota domowego, od 30 do 70 cm długości. Ważą od 2 do 5 kg. Widziane z większej odległości mogą być łatwo mylone z dobrze odżywionymi królikami, bądź świnkami morskimi. Sierść składa się z włosów wełnistych i ościstych. Na całym ciele rozmieszczone są włosy czuciowe (zatokowe). Krótkie kończyny góralków nie są pokryte sierścią. Posiadają płaskie, zaokrąglone, szczątkowe kopytka, z wyjątkiem wewnętrznych palców tylnych kończyn, które są zakończone ostrym pazurem. Półkule mózgu są słabo pofałdowane. Góralki mają dobrze rozwinięte ośrodki węchowe i narząd Jacobsona.
W naturalnym środowisku większość czasu spędzają na „baraszkowaniu” po skałach, bądź w przypadku Dendrohyrax arboreus po drzewach. Nie kopią nor. Gatunki nadrzewne żyją zwykle samotnie, a skalne tworzą stada. W żerującym lub odpoczywającym stadzie jeden z osobników pełni funkcję strażnika obserwującego otoczenie. W przypadku wykrycia zagrożenia głośnym dźwiękiem ostrzega stado. W zależności od gatunku prowadzą dzienny lub nocny tryb życia. Są roślinożerne, nie gardzą też owadami i ich larwami. Ciąża u góralków trwa 7-8 miesięcy, na świat przychodzi od 1 do 6 młodych. Góralki w niewoli dożywają siedmiu lat.
Współcześnie żyjące góralki reprezentowane są przez gatunki grupowane w trzech rodzajach rodziny Procaviidae. W przeszłości występowało więcej rodzajów góralków i zasięg ich występowania był o wiele większy. Najstarsze ślady ich występowania odkryto w warstwach sprzed 60 milionów lat. Przez długi okres góralki były dominującymi roślinożercami na terenie kontynentu afrykańskiego. Odnaleziono pozostałości różnych gatunków, z których największe były wielkości małego konia, najmniejsze dzisiejszej myszy.
W okresie miocenu (5–23 mln lat temu) góralki zaczęły być wypierane przez prężnie rozwijające się wołowate (Bovidae), które zaczęły spychać je na tereny mniej zasobne w pokarm. Pomimo tego zasięg występowania góralków pod koniec pliocenu (około 2 mln lat temu) zaczął obejmować tereny Afryki, Azji i Europy.
Potomkowie dużych góralków ewoluowali w różny sposób. Część z nich dała początek rodzinie dzisiejszych niedużych góralkowatych. Naukowcy widzą pokrewieństwo góralków ze słoniowatymi i brzegowcami. Potwierdzenie teorii znaleziono m.in. w badaniach DNA góralków. Zwierzęta te, podobnie jak słonie, posiadają szczątkowe kopytka, elastyczne poduszeczki pod stopami, doskonały słuch, dobrą pamięć, rozwinięte funkcje mózgowia w porównaniu do innych, blisko spokrewnionych ssaków. Ich jądra nie zstępują do worka mosznowego[14]. Niektóre kości góralków i słoni mają podobny kształt.
Chociaż zarówno góralki jak i słonie zaliczane są do tego samego kladu zwanego afroterami (Afrotheria), wcale nie są najbliższymi sobie w sensie ewolucyjnym łożyskowcami. Góralki i słonie są bardziej bliskie syrenom niż sobie nawzajem. Chociaż wszystkie cztery grupy wywodzą się z tego samego pnia ewolucyjnego, argumenty morfologiczne i molekularne przemawiają za wcześniejszym wyodrębnieniem się z tej grupy rzędu góralków.
Dzisiejsze góralki
Współczesne góralki wykazują niektóre typowe cechy charakterystyczne dla pierwotnych ssaków, np. słabo rozwinięty system regulacji temperatury ciała powoduje, podobne jak u gadów, kulenie się w celu utrzymania ciepła oraz tendencje do wygrzewania się na słońcu. W odróżnieniu od większości pasących się roślinożerców, góralki nie mają silnie rozwiniętych siekaczy, które ułatwiałyby im skubanie liści i traw. Używają w tym celu tylnych zębów. Nie potrafią też, jak parzystokopytne czy kangurowate, odłykać pokarmu do jamy gębowej. Góralki posiadają jednak rozbudowany, wielokomorowy żołądek, w którym symbiotyczne bakterie pomagają w rozkładaniu masy pokarmowej. Zwierzęta te żywią się przede wszystkim niskopiennymi roślinami i trawą.
Systematyka
Do rzędu góralkowców należy jedna występująca współcześnie rodzina[15][16][12][17]:
Zaznaczone błędne tłumaczenie hebr. שָּׁפָן jako jeżom w tekście Biblii ks. Wujka wydanej w 1599
W Księdze Przysłów jest mowa o góralkach, które budują nory w skałach (por. Prz 30,26). W sumie w Starym Testamencie góralek występuje cztery razy: Kpł 11,5; Pwt 14,7; Ps 104,18 oraz w wymienianej już Prz 30,26. Góralki nie były znane w średniowiecznej Europie. W tłumaczeniach Biblii na języki europejskie próbowano hebrajską nazwę góralka שָּׁפָןszafan oddać na różne sposoby[23]. W przypadku polskich tłumaczeń: w Biblii Wujka na jeż, w Biblii brzeskiej na królik[24], w Biblii warszawskiej jako świstak. W Biblii Tysiąclecia pojawia się prawidłowe tłumaczenie hebr. szaphan: góralek, ale tylko raz; w pozostałych przypadkach przywoływane są świstak, królik i borsuk[22]. Czesław Miłosz, tłumacząc Księgę Psalmów, za ks. Jakubem Wujkiem użył terminu jeż. Marcin Luter w swoim przekładzie zdecydował się na królika[22]. Przy okazji wspomnieć należy, iż króliki w ogóle nie występują na Bliskim Wschodzie, stąd nie wspominają o nich autorzy biblijni. Góralki są niekoszerne[22].
↑K.E. Kinman: The Kinman System: Toward a Stable Cladisto−Eclectin. Classification of Organisms (Living and Extinct). Kansas, Hays: K.E. Kinman, 1994, s. 38. (ang.).
↑ abW. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 22-23. ISBN 978-83-88147-15-9.
↑Rock Hyrax. waza.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-30)]. w: www.waza.org/virtualzoo/, dn. 13 maja 2007
↑N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-08-20]. (ang.).
↑Don W. Wilson, Deeann Reeder: Mammal species of the world: a taxonomic and geographic reference. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2005, s. 87–89. ISBN 0-8018-8221-4.
↑E. Barrow, E.R. Seiffert & E.L. Simons. A primitive hyracoid (Mammalia, Paenungulata) from the early Priabonian (Late Eocene) of Egypt. „Journal of Systematic Palaeontology”. 8 (2), s. 215, 2010. DOI: 10.1080/14772010903450407. (ang.).
↑M. Pickford, B. Senut, J. Morales, P. Mein & I.M. Sánchez. Mammalia from the Lutetian of Namibia. „Memoir of the Geological Survey of Namibia”. 20, s. 474, 2008. (ang.).
↑N.J. Stevens, P.M. O’Connor, E.M. Roberts & M.D. Gottfried. A hyracoid from the Late Oligocene Red Sandstone Group of Tanzania, Rukwalorax jinokitana (gen. and sp. nov.). „Journal of Vertebrate Paleontology”. 29 (3), s. 973, 2009. DOI: 10.1671/039.029.0302. (ang.).
↑ abcdRadosław Kożuszek. Włochaci krewniacy słoni. „Wiedza i Życie”. 2021 (2), s. 68-69. POLITYKA Sp. z o.o. SKA. ISSN0137-8929.
