Gródek (obwód lwowski)

Gródek

Городок

Plac Hajdamaków
Herb Flaga
Państwo	Ukraina
Obwód	lwowski
Burmistrz	Roman Kuszczak
Powierzchnia	29,32 km²
Populacja (2019) • liczba ludności • gęstość	16 199[1] 528 os./km²
Nr kierunkowy	+380-3851
Kod pocztowy	81500-81504
Położenie na mapie rejonu lwowskiego Gródek
Położenie na mapie Ukrainy Gródek
Położenie na mapie obwodu lwowskiego Gródek
49°46′N 23°38′E
Strona internetowa

Gródek (ukr. Городок, Horodok, wym. [ɦɔrɔˈdɔk]; w latach 1906–1945 Gródek Jagielloński^[2][3][4]) – miasto na Ukrainie, w obwodzie lwowskim, siedziba rejonu gródeckiego, w latach 1919-1945^[5] w Polsce, w województwie lwowskim, siedziba powiatu gródeckiego.

Gródek leży na Płaskowyżu Tarnogrodzkim, nad Wereszycą i nad Gródeckim Stawem, około 33 km na południowy zachód od Lwowa.

W 1434 w Gródku (przynależącym wówczas do Królestwa Polskiego) zmarł król Władysław II Jagiełło^[6]. Miasto królewskie położone było w XVI wieku w województwie ruskim^[7].

Historia

Pierwsza wzmianka o Gródku pochodzi z 1213 roku. W 1344 lub 1345 powstał w Gródku kościół i klasztor franciszkanów. W 1372 roku została tutaj utworzona parafia katolicka pw. Podwyższenia Krzyża^[8]. Za panowania Władysława Jagiełły miasteczko otrzymało prawo magdeburskie, stając się ośrodkiem dóbr królewskich z siedzibą starosty grodowego w zamku strzegącym strategicznego szlaku do Lwowa i jednocześnie miejscem sądu grodzkiego (XV w.)^[9]. Tu 1 czerwca 1434 roku umarł król Polski i wielki książę Litwy Władysław II Jagiełło. Ciało króla zostało przewiezione do Krakowa, a serce spoczęło w miejscowym kościele franciszkanów.

1444 rok to pierwsza znana data pojawienia się Żydów w Gródku^[10]. W 1550 miasto uzyskało przywilej de non tolerandis Judaeis^[11].

W 1648 roku doszło do pierwszego najazdu Kozaków Chmielnickiego, miasto zostało zdobyte, a jego polska ludność wymordowana. W 1655 roku miał miejsce drugi najazd Chmielnickiego, po którym miasto spłonęło niemal zupełnie.

We wrześniu 1655 miała tu miejsce jedna z bitew wojny polsko-rosyjskiej 1654–1667, w której wielokrotnie liczniejsza armia rosyjsko-kozacka zatryumfowała nad wojskiem polsko-tatarskim dowodzonym przez hetmana koronnego Stanisława Rewerę Potockiego.

Od strony zachodniej znajdowało się przedmieście Zastawskie, od wschodu przedmieście Lwowskie i Podgaje, od południa przedmieście Czerlańskie. Istniało również „miasto żydowskie” Gnin założone w 1680 roku przez starostę Jana Gnińskiego. Był tu główny skład soli z żup ruskich. Miasto było ważnym ośrodkiem handlu i rzemiosła. W 1717 powstaje drewniany kościół św. Barbary.

Po rozbiorach Polski w 1772 roku miasto przestało być własnością prywatną i weszło w skład dóbr kameralnych rządu austriackiego, w których rękach pozostawało do 1824. Nastąpiła intensywna kolonizacja niemiecka, powstała niemiecka kolonia Vorderberg (w 1788). Austriackie władze okupacyjne zamknęły klasztor franciszkanów i urządziły w nim magazyn wojskowy. W okresie zaborów (1869) siedziba dowództwa 13. Galicyjskiego Regimentu Ułanów. W drugiej połowie XIX w. do miasta doprowadzono kolej. W 1870 roku powstała tutaj szkoła uprawy lnu.

W 1903 roku doszło do uroczystego odsłonięcia pomnika króla Władysława Jagiełły (29 września), na którego dwóch tablicach został umieszczony napis: Władysław Jagiełło – król polski i ziem krakowskiej, sandomierskiej, sieradzkiej, łęczyckiej, kujawskiej. Wielki książę litewski. Władca i dziedzic Pomorza, Rusi etc. 1386–1434. Wielkiemu królowi zmarłemu w Gródku 31 maja 1434 r. – wdzięczna ziemia gródecka.

19 listopada 1904 na cmentarzu w Gródku poświęcono krzyż pamiątkowy za poległych w powstaniu listopadowym 1831 i w powstaniu styczniowym 1863^[12].

1 stycznia 1906 roku miasto zmieniło nazwę z Gródka (zwanego także Gródek Solny – od mieszczącego się tu głównego składu soli potasowej) na Gródek Jagielloński.

Budynek C.K. Sądu Powiatowego

W okresie I Rzeczypospolitej w Małopolsce Wschodniej – województwo ruskie, było siedzibą starostwa ziemi lwowskiej. Od 1918 roku siedziba powiatu w województwie lwowskim.

Gródek Jagielloński. Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego.

20 marca 1919 roku Polska kontrofensywa gen. Wacława Iwaszkiewicza przełamała front ukraiński i przywróciła łączność ze Lwowem.

W okresie II Rzeczypospolitej miasto powiatowe woj. lwowskiego. W mieście znajdowały się następujące urzędy: Komenda Powiatowa Policji, Urząd skarbowy, podatkowy i opłat, Kasa skarbowa, Urząd ewidencji katastru podatku gruntowego. Świątynie: 1 rzymskokatolicki kościół (Podwyższenia Krzyża), 3 greckokatolickie cerkwie (Zwiastowania Matki Bożej oraz św. Mikołaja i św. Jana Chrzciciela) i 1 synagoga żydowska. Stowarzyszenia: cechy szewców, kowali i rzeźników. 12 gorzelń (w 1911) oraz straż ogniowa ochotnicza. W latach międzywojennych na Stawie Gródeckim urządzono „Port Ligi Morskiej i Kolonialnej”.

Według spisu powszechnego z 1921 miasto zamieszkiwali Polacy – 7542 osób (71,89%), Ukraińcy – 2711 (25,84%), Żydzi – 219 (2,09%), Niemcy – 15 (0,14%).

W 1922 roku ukraińskie bojówki terrorystyczne dokonały w pobliżu Gródka Jagiellońskiego aktów sabotażu, a w 1932 roku zaatakowały zbrojnie tutejszą pocztę – 2 osoby zabito, 3 zostały ranne.

1 stycznia 1925 do Gródka Jagiellońskiego włączono gminę Vorderberg^[13].

Od 1934 r. w mieście stacjonował 26 Pułk Piechoty (z wyjątkiem III batalionu) z 5 Dywizji Piechoty II RP^[14]. W 1937 r. sformowano tu Batalion ON "Lwów II" z Lwowskiej Brygady Obrony Narodowej^[15].

13 września Gródek zajęła niemiecka 1 Dywizja Górska. W czasie potyczki z Niemcami, zabity został młody iwonicki narciarz wyczynowy – Stanisław Kielar. Zgodnie z umową niemiecko-radziecką miasto przejął ZSRR. Władze komunistyczne zorganizowały w mieście jeniecki obóz pracy przymusowej dla polskich żołnierzy wziętych do niewoli we wrześniu 1939 r. Obóz istniał do maja 1941 r., do wybuchu wojny III Rzeszy z ZSRR. W obozie przebywało do 150 jeńców, rozlokowanych w szopach i stajniach okalających koszary 5 Dywizji Piechoty. Żołnierze pracowali na dwie zmiany przy budowie drogi. Ci, którzy nie wykonali normy, otrzymywali połowę racji żywnościowej. W obozie dochodziło do buntów i głodówek wymierzonych przeciwko rozporządzeniom komendanta^[16].

22 czerwca 1941 hitlerowska Trzecia Rzesza zaatakowała ZSRR i już 29 czerwca miasto ponownie zajęli Niemcy. W dniu ich wkroczenia do Gródka doszło tutaj do pogromu Żydów^[17]. Niemcy utworzyli getto dla Żydów, zlikwidowali pomnik króla Władysława Jagiełły i zniszczyli synagogę. Na cokole pozostawionym po pomniku króla Jagiełły, za przyzwoleniem niemieckich władz Ukraińcy zbudowali pomnik „Obrońców Ukrainy z 1918”, inicjatorem był ówczesny proniemiecki burmistrz, ksiądz greckokatolicki – Demczuk. W 1941 roku w mieście było ponad 5 tys. Żydów. Większość z nich wywieziono do obozów pracy w Jaktorowie, Winnikach i we Lwowie – Janowskiej lub bezpośrednio do obozu zagłady w Bełżcu. W maju 1943 roku zlikwidowano getto, ostatnich jego mieszkańców rozstrzelano i pogrzebano w masowej mogile w Artyszczowie.

W czasie okupacji niemieckiej mieszkający tutaj Polacy - Zofia Bednarska i Jan Ponulak, udzielali pomocy Żydom, za co po wojnie Instytut Jad Waszem uhonorował ich tytułami Sprawiedliwych wśród Narodów Świata^[18][19].

Pod koniec lipca 1944 roku Armia Czerwona zajęła Gródek.

W latach 1944–1991 miasto rejonowe obwodu lwowskiego w granicach Ukraińskiej SRR. Od 1991 miasto rejonowe na Ukrainie.

Religia

• Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego
• Kościół Przemienienia Pańskiego (XV w.)
• Cerkiew i dzwonnica św. Mikołaja (1510).
• Cerkiew Zwiastowania, greckokatolicka.
• Cerkiew św. Jana Chrzciciela, prawosławna

• 
  Cerkiew św. Jana Chrzciciela, prawosławna
• 
  Klasztor Franciszkanów
• 
  Cerkiew Zwiastowania, greckokatolicka.
• 
  Cerkiew Ducha Świętego, greckokatolicka
• 
  Kościół Przemienienia Pańskiego (XV w.)
• 
  Cerkiew i dzwonnica św. Mikołaja (1510).

Transport

Przez miasto prowadzi droga M11, która po stronie polskiej łączy się w Medyce z drogą krajową nr 28.

Sport

W czasach II RP w mieście istniał klub piłkarski Gwiazda Gródek Jagielloński i Strzelec Gródek Jagielloński.

Ludzie związani z Gródkiem

• Franciszek Bobowski – burmistrz miasta^[20]
• Franciszek Duszeńko – polski rzeźbiarz, profesor i rektor Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Gdańsku Akademia Sztuk Pięknych w Gdańsku,
• Franciszek Jaworski – polski historyk, dziennikarz, publicysta, pisarz, archiwista i kolekcjoner,
• Tadeusz Kaniowski – polski profesor nauk medycznych, radiolog,
• Jan Paweł Lenga – polski arcybiskup rzymskokatolicki,
• Andrzej Lippus – burmistrz miasta (zm. 1897)^[21]
• Władysław Madej – aktor teatralny^[20]
• Józef Myśków – ksiądz katolicki, teolog, profesor Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie,
• Stanisław Pietruski – polski lotnik wojskowy,
• Martin Ross – aktor amerykański,
• Jerzy Sawicki – polski prawnik, profesor uniwersytecki; karnista, znawca prawa międzynarodowego,
• Jan Schram – polski wojskowy i samorządowiec, kapitan obserwator Wojska Polskiego II RP, burmistrz Jarosławia,
• Hipolit Śliwiński – polski architekt, polityk i działacz niepodległościowy, poseł na Sejm Ustawodawczy oraz na Sejm I kadencji w II RP,
• Stepan Bilak – ukraiński działacz polityczny, adwokat, poseł na Sejm II, III, IV i V kadencji w II RP, członek Centralnego Komitetu UNDO w latach 1925–1939.
• Władysław II Jagiełło – król Polski i Litwy

Współpraca zagraniczna

• Strzyżów
• Nisko
• Mszana Dolna

Przypisy

1. Чисельність наявного населення України на 1 січня 2019 року. Державна служба статистики України. Київ, 2019. стор. 49.
2. Mieczysław Orłowicz: Ilustrowany przewodnik po Galicyi, Bukowinie, Spiszu, Orawie i Śląsku Cieszyńskim. Lwów: Karol Kwieciński, 1919, s. 256.
3. Zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 28 lutego 1937 r. o ustaleniu urzędowych nazw miast (M.P. z 1937 r. nr 69, poz. 104).
4. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dnia 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 13: Województwo lwowskie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1924, s. 11.
5. Ustawa z dnia 31 grudnia 1945 r. o ratyfikacji podpisanej w Moskwie dnia 16 sierpnia 1945 r. umowy między Rzecząpospolitą Polską a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy państwowej (Dz.U. z 1946 r. nr 2, poz. 5).
6. Małgorzata Duczmal: Jagiellonowie. Leksykon biograficzny. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1996, s. 474. ISBN 83-08-02577-3.
7. Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 167.
8. Gródek [online], www.rkc.lviv.ua [dostęp 2023-10-02] .
9. M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
10. Maurycy Horn, Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce w 1507 r., w: Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego 1974, nr 3 (91), s. 14.
11. Maurycy Horn, Żydowski ruch osadniczy w miastach Rusi Czerwonej, w: Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, 1974, nr 2 (90), s. 11.
12. Na prowincji. Krzyż pamiątkowy. „Kurjer Lwowski”. Nr 325, s. 3, 23 listopada 1904. 
13. Dz.U. z 1924 r. nr 107, poz. 970
14. Bohaterowie 1939 [online], www.bohaterowie1939.pl [dostęp 2023-10-02] .
15. Batalion ON "Lwów II" - Obrona Narodowa II RP 1937-1939 [online], obronanarodowa1939.pl [dostęp 2023-10-02] .
16. PiotrP. Żaroń PiotrP., Obozy jeńców polskich w ZSRR w latach 1939–1941, Warszawa 1994, s. 141 .
17. Martin Dean, Mel Hecker (red.), Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, tom II, cz. A, United States Holocaust Memorial Museum and Indiana University Press, Bloomington/Indianapolis 2012, ISBN 978-0-253-00202-0, s. 777
18. Bednarska Zofia. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-06-01]. (ang.).
19. Ponulak Jan. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-06-01]. (ang.).
20. Prominentni gródczanie cz. 2 [w:] Nowa Trybuna Opolska z 26.04.2024 r., S. Nicieja
21. Kronika. Zagadkowa śmierć. „Echo Przemyskie”, s. 3, nr 41 z 23 maja 1897. 

Bibliografia

• Grzegorz Rąkowski, Gdzie zmarł król Jagiełło. Gródek Jagielloński i okolice,, [w:] Ziemia lwowska. Przewodnik krajoznawczo-historyczny po Ukrainie Zachodniej część III. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Pruszków 2007, s. 453–459. ISBN 978-83-89188-66-3.

Linki zewnętrzne

• Gródek 1.), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 819 .
• Historia Żydów w Gródku na portalu Wirtualny Sztetl
• Strona miasta Gorodok
• Relacje jeńców pracujących w jenieckim obozie pracy przymusowej w Gródku, Zapisyterroru.pl
• Archiwalne widoki miasta w bibliotece Polona

Kontrola autorytatywna (miasto na Ukrainie):

• VIAF: 125527249
• LCCN: n83149334
• GND: 4630336-4
• NKC: ge1045681
• J9U: 987007557396805171

Encyklopedie internetowe:

• ЕСУ: 31453