Na początku stworzył Bóg niebo i ziemię. A ziemia była niekształtowna i próżna, i ciemność była nad przepaścią, a Duch Boży unaszał się nad wodami. I rzekł Bóg: Niech będzie światłość; i stała się światłość.
Fragment Biblii gdańskiej z 1632 (2 Mojżeszowa, rozdz. 6)
Starania zborów protestanckich o nowe po Biblii brzeskiej wydanie Pisma Świętego w języku polskim trwały ponad ćwierć wieku. W 1600 roku, na synodzie w Ożarowie powierzono to dzieło Marcinowi Janickiemu, pastorowi zboru reformowanego w Secyminie (według współczesnej pisowni Secemin). Na synodzie w Baranowie w 1604 roku polecono Danielowi Mikołajewskiemu, seniorowi zborów kujawskich i Janowi Turnowskiemu, seniorowi Jednoty czeskiej w Wielkopolsce, aby tłumaczenie Janickiego porównali z Biblią brzeską z 1563, Biblią kralicką (1579–1594), przekładami francuskimi i łacińskimi.
Mimo starań Biblia Janickiego nigdy nie została wydana. Nie wiadomo także, co się stało z jego rękopisem. Mikołajewski zajął się rewizją Biblii brzeskiej z polecenia różnych synodów. Owoc tego współdziałania kalwinistów i braci czeskich, stanowi drugie (po Biblii brzeskiej) tłumaczenie Biblii Kościołów ewangelickich.
Najpierw w roku 1606 wydano „Nowy Testament Pana naszego Jezusa Chrystusa z greckiego na polski język z pilnością przełożony: A teraz znowu przejrzany y z dozwoleniem Starszych wydany. W Gdańsku drukowano u wdowy Guilhelma Guilmothana Roku Pańskiego 1606”[2]. Druk przekładu rozpoczęto w roku 1630. Pełny przekład ukazał się 18 listopada 1632 roku w drukarni Hünefelda w Gdańsku (stąd przyjęta później nazwa). Na ogół staranna korekta nie wychwyciła błędu drukarskiego w Ewangelii Mateusza 4,1 i przepuszczono tekst: „Tedy Jezus zawiedziony jest na puszczą od Ducha, aby był kuszony do Dyabła” – zamiast „od Dyabła”. Pomyłka drukarska stała się przyczyną długotrwałego i kosztownego procesu. Z tego też powodu już w roku 1633 wydano Nowy Testament w małym formacie bez tego błędu[3].
W roku 1633 Stolica Apostolska wprowadziła Biblię gdańską na Indeks ksiąg zakazanych[3]. Rok później prymas Jan Wężyk surowo zakazał katolikom by „pod klątwą Stolicy Apostolskiej tej Biblji nie ważyli się czytać, chować, przedawać lub komukolwiek darować, lecz gdyby którykolwiek ją dostał, ma natychmiast oddać ją proboszczowi, a proboszcz swojemu biskupowi”. Zaś księgarzom i drukarzom nakazał „aby nie ważyli owej biblji przedawać, lub jakimkolwiek sposobem nowo drukować”[4].
Początkowo przekład nie cieszył się dużą popularnością gdyż znacząco odbiegał od będącego w powszechnym użyciu tekstu Biblii brzeskiej z 1563. Z czasem jednak Biblia gdańska została zaakceptowana przez polskich luteranów[3]. Mimo edycji amsterdamskiej, wydanej w roku 1660 z inicjatywy Jana Ámosa Komenskiego u Christofella Cunradusa, już pod koniec XVII wieku była unikatem. Poprawna językowo pozostawała przez ponad trzysta lat przekładem biblijnym polskich protestantów[5].
Znaczenie
Biblia gdańska, w całej swojej historii, miała dla polskich protestantów takie znaczenie jak dla katolików Biblia Jakuba Wujka. Z tego też powodu do XIX wieku wydano ją 6 razy (ST+NT):
W wieku XIX oraz XX (do końca II Wojny Światowej) Biblie wznawiano już wielokrotnie (przynajmniej 75 razy)[6]: w Berlinie (1810, 1857, 1858, 1861, 1863, 1864, 1865, 1871, 1873, 1881, 1889, 1895, 1897, 1900, 1910, 1913); w Filadelfii (1942, 1943); w Genewie (1944); w Halle (1854, 1860, 1871, 1888, 1894, 1897, 1899, 1907, 1913); w Królewcu (1823); w Lipsku (1840, 1846, 1889, 1914, 1918, 1920); w Londynie (1920, 1928, 1930, 1931, 1935, 1938, 1941, 1945); w Nowym Jorku (1916, 1918, 1919); w Poznaniu (1838); w Warszawie (1920, 1921, 1922, 1923, 1924, 1924, 1927, 1928, 1930, 1931, 1933, 1934, 1937); w Warszawie-Wiedniu (1869, 1875, 1879, 1887, 1889, 1890, 1891); w Wiedniu (1867, 1893, 1896, 1897, 1898, 1898, 1899); we Wrocławiu (1836, 1855). Część z wydań zawierała jedynie księgi ST zgodne z kanonem hebrajskim, część natomiast miała dołączone apokryfy.
Nowy Testament Biblii gdańskiej wydany został później w roku 1686 w Amsterdamie pod zmienionym tytułem: Nowy Testament to jest wszystkie pisma Nowego Przymierza z greckiego języka na polski znowu wiernie przełożone przez niektóre sługi Słowa Bożego. Kolejne jego wydania: 1708 i 1796 w Brzegu (z dodatkiem modlitw, pieśni i nauk katechizmowych), 1727, 1728 (to wydanie zawierało summariusze Sebestiana Schmida i glossy Marcina Lutra) i 1832 w Lipsku, 1834, 1852, 1920 (Cztery Ewangelie i Dzieje Apostolskie), 1929 (wydanie wraz z Księgą Psalmów) i 1937 w Warszawie, 1867 w Berlinie (wydanie wraz z Księgą Psalmów), 1873 w Londynie (Ewangelie i Dzieje Apostolskie), 1881, 1882, 1883 (wydanie wraz z Księgą Psalmów) i 1918 (wydanie wraz z Księgą Psalmów) w Wiedniu. Łącznie edycji NT w XIX wieku oraz XX (do końca II Wojny Światowej) było (podobnie jak wydań całościowych) około 75[6].
Jak wspomniano, szczególnie pierwsze wydania Biblii gdańskiej zawierały także księgi uznawane przez protestantów za apokryfy (część z nich w terminologii katolickiej jest określana jako księgi deuterokanoniczne, część – 3 Księga Machabejska, 3 i 4 Księga Ezdrasza oraz Modlitwa Manassesa – jest również uznawana za apokryfy), które umieszczano pomiędzy Starym i Nowym Testamentem. Współczesne wydania nie kontynuują tej tradycji.
Konkordancja
W latach 1938–1939 zespół redakcyjny utworzony przez Wolnych Badaczy Pisma Świętego opracował pierwszą polską konkordancję biblijną opracowaną do tekstu Biblii gdańskiej. W skład zespołu pracującego w Swarzędzu weszli: Teodor Bielawski, Jan Gładysek, Stefan Kloc, Feliks Lewiński, Edward Czapla, Józef Lewandowski, Władysław Szatyński i Antoni Chodakiewicz. Poszczególne części powstającej Konkordancji drukowano na bieżąco w drukarni „Kompas” w Łodzi należącej do baptystów. Redakcję całości konkordancji zakończono w kwietniu, a prace drukarskie bez oprawiania całości ukończono w czerwcu 1939. Do wybuchu II wojny światowej zespół redakcyjny oprawił kilkadziesiąt egzemplarzy tej konkordancji, której wydawcą było Wydawnictwo WBPŚw „Straż” z Białegostoku. Po wojnie ZWBPŚw wspólnie z Kościołem Chrześcijan Baptystów oprawiło ocalałe w magazynach drukarni „Kompas” egzemplarze i rozdzieliło je pomiędzy oba związki wyznaniowe. Zrzeszenie Wolnych Badaczy Pisma Świętego wydało konkordancję ponownie w swoim wydawnictwie „Na Straży” w latach 1965 i 1982 w Krakowie. Czwarte wydanie, będące kopią wydania z roku 1939 wydało Wydawnictwo „Znaki Czasu” w Warszawie w roku 1982 i w Gliwicach w 1991, oraz ZKE w 1982[7].
W roku 1996 wydawnictwo ZWBPŚw „Na Straży” wydało polska wersję konkordancji Stronga dla Nowego Testamentu (wydanie II – 2007, wydanie III – 2014) opartą na tekście Biblii gdańskiej, zgodnie z edycją z roku 1959. Stary Testament w tej konkordancji wydano w dwóch tomach w roku 2004 (wydanie II – 2017). Konkordancja ta została uszeregowana według słów greckich i hebrajskich, a została opublikowana jako „Biblia w systemie Stronga”[8].
Treść wydania oryginalnego
Jakkolwiek obecne wydania Biblii gdańskiej ograniczają się do protestanckich kanonicznych ksiąg biblijnych, wydanie oryginalne zawierało również przekład apokryfów (część z nich uznawanych w katolicyzmie za tzw. księgi deuterokanoniczne), a także pieśni, objaśnienia, wykładnię wiary chrześcijańskiej etc. Poniższa lista zgodna jest z kolejnością stron w wydaniu oryginalnym:
Przedmowy
Najjaśniejszemu Panu a Panu Władysławowi Zygmuntowi, z łaski Bożej obranemu Królowi Polskiemu...
Oświeconemu Książęciu a Panu Jego Książęcey Mości, Panu Chrysztofowi Radziwiłłowi...
Spis Treści
Objaśnienia – objaśnienie liter y znaków niektorych, na brzegach w tey Księdze używanych
Stary Testament
Pierwsza Część Bibliey
Pierwsze Księgi Mojżeszowe, które zowią po Grecku Genesis, a po Polsku Księgi Rodzaju
Wtóre Księgi Mojżeszowe, które zowią po Grecku Exodus, a po Polsku Wyjście
Trzecie Księgi Mojżeszowe, które zowią Leviticus
Czwarte Księgi Mojżeszowe, które zowią Numeri
Piąte Księgi Mojżeszowe, które zowią Deuteronomium, to jest, Powtórzenie Zakonu
Wtóra Część Bibliey
Księgi Jozuego
Księgi Sędziów, które zowią Judicum
Księgi Ruthy
Pierwsze Księgi Samuelowe, które też zowią Pierwsze Królewskie
Wtóre Księgi Samuelowe, które też zowią Wtóre Królewskie
Pierwsze Księgi Królewskie, które też zowią Trzecie Królewskie
Wtóre Księgi Królewskie, które też zowią Czwarte Królewskie
Pierwsze Księgi Kroniki, które Grekowie Paralipomena zowią
Wtóre Księgi Kroniki, albo Paralipomenon
Księgi Ezdraszowe, które pospolicie zowią Pierwsze Ezdraszowe
Księgi Nehemiaszowe, które też zowią Wtóre Ezdraszowe
Księgi Estery
Trzecia Część Bibliey
Księgi Jobowe
Księgi Psalmów, które po Żydowsku zowią Sepher Tehillim: to jest, Księga chwał
Księgi Przypowieści Salomonowych
Ekklesiastes, to jest Kaznodzieja Salomonow
Pieśń nad Pieśniami Salomonowa
Czwarta Część Bibliey
Proroctwo Izajaszowe
Proroctwo Jeremiaszowe
Treny, to jest, Narzekania Jeremiaszowe
Proroctwo Ezechielowe
Proroctwo Danielowe
Proroctwo Ozeaszowe
Proroctwo Joelowe
Proroctwo Amosowe
Proroctwo Abdyaszowe
Proroctwo Jonaszowe
Proroctwo Micheaszowe
Proroctwo Nahumowe
Proroctwo Abakukowe
Proroctwo Sofoniaszowe
Proroctwo Aggeuszowe
Proroctwo Zacharyaszowe
Proroctwo Malachiaszowe
Apokryfy – Przydatek do Starego Testamentu, w którym się zamykają Księgi, które pospolicie zowią Apokryfa
Księgi Tobiaszowe
Modlitwa Manassesa Króla Judskiego
Księgi Judyty
Księgi Barucha
Lis Jeremiaszow
Przydatki do Proroctwa Danielowego
Trzecie Księgi Ezdraszowe
Czwarte Księgi Ezdraszowe
Przydatki do Ksiąg Estery
Pierwsze Księgi Machabejskie
Wtóre Księgi Machabejskie
Trzecie Księgi Machabejskie, które zowią Księgi Symeona Kapłana Najwyższego
Mądrość Salomonowa
Księgi Jezusa Syna Syrachowego, które też nazywają Ekklesiastikus
Nowy Testament – Nowy Testament Pana naszego Jezusa Chrystusa
Summa czterech Ewangelistów
Ewangelia według Ś. Mateusza
Ewangelia według Świętego Marka
Ewangelia według Świętego Łukasza
Ewangelia według Świętego Jana
Dalsza część
Dzieje Świętych Apostołów
List Świętego Pawła Apostoła, do Rzymianów
List pierwszy Świętego Pawła Apostoła do Koryntów
List Świętego Pawła Apostoła do Koryntów, wtóry
List Świętego Pawła Apostoła do Galatów
List Świętego Pawła Apostoła do Efezów
List Świętego Pawła Apostoła do Filippensów
List Ś. Pawła Apostoła do Kolossensów
List Ś. Pawła Apostoła do Tessalonicensów pierwszy
List Świętego Pawła Apostoła do Tessalonicensów wtóry
List Ś. Pawła Apostoła do Tymoteusza pierwszy
List Ś. Pawła Apostoła do Tymoteusza wtóry
List Świętego Pawła Apostoła do Tytusa
List Świętego Pawła Apostoła do Filemona
List Świętego Pawła Apostoła do Żydów
List powszechny Świętego Jakuba Apostoła
List pierwszy powszechny Świętego Piotra Apostoła
List wtóry powszechny Świętego Piotra Apostoła
List pierwszy powszechny Ś. Jana Apostoła
List wtóry Świętego Jana Apostoła
List trzeci Świętego Jana Apostoła
List powszechny Ś. Judasa Apostoła
Objawienie Ś. Jana Theologa
Rejestr Ewangeley y Lekcey, które się czytają w Niedzielę y Uroczyste Święta
Pasya albo Historya o Męce, Śmierci y Pogrzebie Pana naszego Jezusa Chrystusa ze wszystkich czterech Ewangelistów porządnie zebrana
Hymny albo Pieśni Duchowne zwyczajne, a niektóre z Niemieckich przetłumaczone
Pieśni na Adwent
Na Boże Narodzenie
Na Nowe Lato
Na Trzy Króle
O Męce Pańskey
Na Wielka Noc
Na Boże Wstąpienie
O Trójcy Świętey
O Słowie Bożym
O Kościele Bożym
O Pokucie
O Chrzcie Świętym
O Wieczerzy Pańskiey
O Zwirzchności
O Modlitwie Pańskiey
O Wierze Chrześcijańskey
O Bożym Przykazaniu
W Czasy niebezpieczne
W Niepogodę
W Susza
Podczas wojny
Podczas głodu
W Mór
O Śmiertelności
Przy Pogrzebie
O Sadnym Dniu
Poranne
Przed Obiadem
Po Obiedzie
Wieczorne
Pospolite
Psalmy niektóre zwyczajniejsze
Litania
Rejestr Pieśni
Summa Nauki Chrześcijańskey
Boże Przykazanie
Wiara Powszechna Chrześćjańska
Modlitwa Pańska
Chrzest Święty
Ustawa Wieczerzy Pańskey
Klucze Królestwa Niebieskiego
Symbola, albo Wyznanie Wiary Powszechney Chrześcijańskey
Symbolum Niceńskie
Symbolum Konstantinopolitańskie
Symbolum Efeskie
Upomnienia ludziom wszelkiego stanu służące
Kaznodziejom
Panom
Poddanym
Gospodarzom
Sługom
Mężom
Żonam
Rodzicom
Dziatkom
Młodzieńcom
Pannam
Wdowam
Starym
Kupcom i Rzemieśnikom
Współczesność
Jedna ze stron współczesnego wydania Biblii gdańskiej
Obecnie Biblię gdańską wydaje Towarzystwo Biblijne w Polsce. Przekład ten, mimo częściowego wyparcia go współczesnymi tłumaczeniami (głównie Biblią warszawską), cieszy się nadal w niektórych kręgach protestanckich (szczególnie konserwatywnych) opinią „najwierniejszego” i najbardziej dosłownego wśród polskich Biblii.
Wydawnictwo „Na Straży” wydało Biblię gdańską w systemie Stronga (Nowy Testament – 1996; Stary Testament – 2004), gdzie każdemu słowu (zgodnie z wydaniem Brytyjskiego i Zagranicznego Towarzystwa Biblijnego z 1959 r.) został przypisany numer (odsyłacz) do konkordancji wyrazów hebrajskich i aramejskich Stronga oraz do konkordancji wyrazów greckich Stronga (wydanych również przez wydawnictwo „Na Straży”).
Rewizje
Biblia gdańska przeszła następujące rewizje:
Królewiecką z 1738 roku (nazwa od miejsca wydania),
