Diecezja wrocławska została utworzona na zjeździe gnieźnieńskim w 1000 roku[potrzebny przypis]. Upadła w wyniku tzw. reakcji pogańskiej (1031/1032) i najazdu czeskiego księcia Brzetysława I (1038)[potrzebny przypis]. Obrabowano i zburzono niedawno wzniesioną katedrę, a na jej gruzach wzniesiono świątynię pogańską[2]. Zniszczone lub wywiezione zostały księgi diecezji, przez co wczesne dzieje diecezji z czasów pierwszego biskupa Jana są nieznane. Upadła również dawna struktura administracyjna. Cały Śląsk znalazł się w granicach Czech, a biskup praski Sewer planował włączenie regionu do swojej diecezji praskiej. Choć po stronie Polaków wystąpił w 1039 król niemiecki Henryk III Salicki, ostatecznie, podczas arbitrażu w 1041 uznał on zabór Śląska przez Czechów za fakt dokonany, choć niewykluczone, że Polsce zwrócono jakąś część tego regionu[3][a]. Książę polski Kazimierz Odnowiciel dążył do odzyskania terenów zagarniętych przez Czechy i do odnowienia diecezji wrocławskiej.
Wysiłki te po kilku latach przyniosły rezultat. Prawdopodobnie na synodzie w Moguncji w październiku 1049 papież Leon IX zgodził się na reaktywowanie diecezji na Śląsku, być może podporządkowując ją metropolii magdeburskiej co wiązało się z upadkiem metropolii gnieźnieńskiej po najeździe na Gniezno Brzetysława I w 1038 roku[b]. Rok później, w wyniku wojny polsko-czeskiej Śląsk został odzyskany, choć na mocy decyzji cesarza Henryka III z 1054 Polska musiała Czechom płacić czynsz z tego terytorium.
W roku 1051[c] Kazimierz Odnowiciel pierwszym biskupem restytuowanej diecezji śląskiej mianował Hieronima, duchownego pochodzącego z okolic Kolonii[4][5]. Rozpoczął on wprawdzie odbudowę katedry wrocławskiej, jednak jego siedzibą był najprawdopodobniej nie Wrocław, lecz Ryczyn[6]. Za możliwą tymczasową siedzibę biskupa uznawany jest również Smogorzów nieopodal Namysłowa. Prawdopodobnie w roku 1075 dokonujący reorganizacji polskiego KościołaBolesław II Szczodry miał przenieść siedzibę diecezji śląskiej z powrotem do Wrocławia[7].
W ostatniej ćwierci XI w. przy katedrze powstała pierwsza szkoła na Śląsku. Aż do schyłku XVI w. realizowała ona pełny, czteroletni program sztuk wyzwolonych: trivium i quadrivium[8]. W II połowie XII i I połowie XIII wieku nastąpił znaczny rozwój fundacji zakonnych – obok benedyktynów, powstały klasztory Cystersów, Dominikanów, Franciszkanów, Joannitów, Templariuszy i Krzyżowców. Powstawały również szkoły i szpitale. W XIII w. w celu usprawnienia zarządzania diecezją, obok archidiakonatu wrocławskiego utworzono trzy kolejne: głogowski (1228), opolski (1230) i legnicki (1262)[9].
W latach 1327–1336 większość książąt piastowskich złożyła hołd lenny królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu. W 1339 roku król Kazimierz Wielki zrzekł się pretensji do Śląska, ale diecezja wrocławska pozostała w związku z metropolią gnieźnieńską. W 1740 roku Śląsk został przyłączony do Królestwa Pruskiego. W 1871 roku Śląsk wszedł w skład Zjednoczonego Cesarstwa Niemieckiego. W 1914 biskupem wrocławskim został bp Adolf Bertram[10].
W 1945 roku po zakończeniu II wojny światowej Śląsk powrócił do Polski. Po wysiedleniu Niemców i przybyciu polskich osiedleńców i repatriantów z duchowieństwem rozpoczął się od nowa proces organizacji struktur kościoła. W lipcu 1945 roku zmarł kard. abp Adolf Bertram. W tym czasie powrócił do Polski kard. August Hlond mający upoważnienie papieża do uregulowania organizacji kościelnej na ziemiach odzyskanych. 15 sierpnia nadał dekrety nominacyjne dla administratorów apostolskich we Wrocławiu, Opolu i Gorzowie Wielkopolskim. Administracja wrocławska obejmowała teren 24 504 km², a jej pierwszym administratorem został ks. Karol Milik. W 1948 roku było 1 700 000 wiernych, 617 księży w 578 parafiach[11].
W styczniu 1951 roku ks. Karol Milik został usunięty przez władze komunistyczne. W latach 1951–1956 administracją rządził wikariusz kapitulny ks. Kazimierz Lagosz popierający władzę komunistyczną[12]. W 1956 roku po odwilży październikowej biskupem wrocławskim został bp Bolesław Kominek.
W 1998 został wybity medal o treści Tysiąc lat diecezji wrocławskiej (awers) i Sto lat Muzeum Archidiecezjalnego we Wrocławiu (rewers), zaprojektowany przez Józefa Stasińskiego[15].
7 lutego 2020 Sąd Okręgowy w Bydgoszczy nakazał kurii bydgoskiej i wrocławskiej solidarną zapłatę 300 tys. zł odszkodowania na rzecz ministranta molestowanego w dzieciństwie przez ks. Pawła Kanię za to, że mimo wiedzy o jego skłonnościach przenosiły go między parafiami zamiast zakazać mu wykonywania obowiązków kapłańskich[20]. Archidiecezja, wraz z diecezją bydgoską, złożyły apelację od wyroku Sądu Okręgowego w Bydgoszczy. Jednym z argumentów jakimi kierowano się w uzasadnieniu apelacji było stwierdzenie, iż to poszkodowany małoletni ponosi winę za zaistniałą szkodę. Sąd Apelacyjny w Gdańsku odrzucił apelację, stwierdzając w uzasadnieniu, iż biskupi byli świadomi pedofilii Pawła Kani. Obok odszkodowania dla pokrzywdzonego, gdański Sąd obciążył archidiecezję i diecezję dodatkowymi kosztami zastępstwa procesowego oraz kosztami procesu[21][22].
↑Tomasz Jurek uważa, że już w 1041 Polska odzyskała cały Śląsk oprócz ziemi Golęszyców, którą przyłączyła w 1050 (s. 40–44). Jest to jednak pogląd odosobniony (Klaudia Dróżdż, Kazimierz Odnowiciel. Polska w okresie upadku i odbudowy, Wodzisław Śląski 2009, s. 107–108).
↑Hipoteza o podporządkowaniu Wrocławia Magdeburgowi nie jest pozbawiona pewnych trudności, z brewe papieża Grzegorza VII z 20 kwietnia 1075 wynika bowiem, że polscy biskupi pozbawieni byli wówczas stałego zwierzchnictwa metropolitalnego. Jednakże z bulli Innocentego II z 4 czerwca 1133 wiadomo, że Leon IX przyznał arcybiskupom magdeburskim jakieś bliżej dotychczas nieustalone przywileje dotyczące zwierzchnictwa nad ziemiami polskimi (Jurek, s. 50–51.). Jurek tłumaczy te sprzeczności tym, że zwierzchnictwo to strona polska zaakceptowała bardzo niechętnie i w następnych latach doszło do rozluźnienia więzi z Magdeburgiem (s. 52–54).
↑Datę tę podają wszystkie dawne katalogi biskupów wrocławskich z wyjątkiem tzw. edycji henrykowskiej, która datuje jego ordynację na rok 1046 (Jurek, s. 37–38).
↑C. Buśko, M. Goliński, M. Kaczmarek, L. Ziątkowski: C. Buśko, Historia Wrocławia, t. 1, Od pradziejów do końca czasów habsburskich. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2001, s. 39.
↑Tomasz Jurek. Ryczyn biskupi. Studium z dziejów Kościoła polskiego w XI wieku. „Roczniki historyczne”. LX, s. 44, 45, 1994.
↑Tomasz Jurek. Ryczyn biskupi. Studium z dziejów Kościoła polskiego w XI wieku. „Roczniki Historyczne”. Tom LX, s. 51, 1994.
↑Bobowski K., 2004: Wrocławskie szkoły elementarne i średnie od średniowiecza do końca XVIII wieku. W: Zwierz M. (red.): Wrocławskie szkoły. Historia i architektura. Muzeum architektury we Wrocławiu, strona 25
Wincenty Urban: Zarys dziejów diecezji wrocławskiej, Wrocław 1962
Bibliografia
Ks. Witold Zdaniewicz, ks. Sławomir H. Zaręba, Robert Stępisiewicz Wykaz parafii w Polsce 2006 (s. 775–797) Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC. Warszawa 2006 ISBN 83-85945-17-2.
