10 Batalion Celny

10 Batalion Celny

Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1921
Rozformowanie	1922
Tradycje
Rodowód	1/VI batalion wartowniczy
Kontynuacja	10 batalion SG
Dowódcy
Pierwszy	mjr Stanisław Majewski
Organizacja
Dyslokacja	Kołomyja (do VII 1922)[1] Nadwórna[2] Suwałki[1]
Formacja	Bataliony Celne
Podległość	Główna Komenda Batalionów Celnych 4 Brygada Celna

Szkic rozmieszczenia 10 batalionu celnego „Kołomyja”

Szkic rozmieszczenia 10 batalionu celnego „Suwałki”

10 Batalion Celny – jednostka organizacyjna formacji granicznych II Rzeczypospolitej.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Na podstawie rozkazu Ministra Spraw Wojskowych nr 3046/Org z dnia 24 marca 1921 w miejsce batalionów wartowniczych i batalionów etapowych utworzone zostały bataliony celne. 10 batalion celny powstał w granicach DOG Lwów, a zorganizowano go na bazie 1/VI batalionu wartowniczego. Etat batalionu wynosił 14 oficerów i 600 szeregowych^[3]. Podlegał Komendzie Głównej Batalionów Celnych, a pod względem politycznym Ministrowi Spraw Wewnętrznych^[4]. Po sformowaniu stacjonował on na Pokuciu w tzw. worku pokuckim. Dowództwo rozmieszczono w Kołomyi. Od lipca 1921 ochraniał odcinek od szosy Wyszków-Bystra do Woronienki z dowództwem w Nadwornej. Batalion pełnił służbę na Pokuciu w fatalnych warunkach, m.in. ze względu na brak kwater i dróg dojazdowych^[2].

Mimo że batalion był w całym tego słowa znaczeniu oddziałem wojskowym, nie wchodził on w skład pokojowego etatu armii. Uniemożliwiało to uzupełnianie z normalnego poboru rekruta. Ministerstwo Spraw Wojskowych zarówno przy ich formowaniu, jak i uzupełnianiu przydzielało mu często żołnierzy podlegających zwolnieniu, oficerów rezerwy oraz szeregowców i oficerów zakwalifikowanych przez dowództwa okręgów generalnych jako nie nadających się do dalszej służby wojskowej^[5].

W listopadzie 1921 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych postanowiło powołać brygady celne^[6]. 10 batalion celny znalazł się w strukturze 4 Brygady Celnej^[7].

Latem 1922 stacjonujący dowództwem w Kołomyi 10 batalion celny został zluzowany przez Straż Celną. Poszczególne odcinki granicy polsko-rumuńskiej przekazywał w dniach od 19 do 24 czerwca 1922. Po tym czasie wszystkie kompanie ześrodkowały się w Kołomyi, gdzie odtwarzały zdolność bojową^[8]. W lipcu został przeznaczony do wzmocnienia granicy wschodniej i przegrupowany do Grodna do dyspozycji Wojewody Białostockiego^[9] . 30 lipca 1922 batalion przybył do koszar augustowskich w Suwałkach, gdzie oczekiwał na dalsze rozkazy. Tuż po przybyciu doszło do poważnego rozdźwięku pomiędzy władzami wojewódzkimi a Dowództwem Odcinka Kordonowego „Grodno". Ostatecznie jednostka przejęła, odcinek 43 batalionu celnego czasowo ochraniany przez pododdziały 42 batalionu celnego. kompanie 10 baonu ulokowano na skróconym pododcinku kordonowym nr 3, a placówki obsadziły wyłącznie granicę polsko-litewską od wsi Wizgóry do Kukli. Początkowo 3 kompania batalionu obsadziła także odcinek kordonowy od Dworczyska do wsi Dąbrówka, jednak po zwolnieniu żołnierzy do rezerwy, oddział nie był w stanie zapewnić ochrony tego odcinka. Na początku września został on ponownie oddany do ochrony 42 batalionowi celnemu^[10]. 1 sierpnia 1922 sztab stacjonował w Suwałkach^[11].

Wykonując postanowienia uchwały Rady Ministrów z 23 maja 1922, Minister Spraw Wewnętrznych rozkazem z 9 listopada 1922 zmienił nazwę „Baony Celne” na „Straż Graniczna”^[4]. Wprowadził jednocześnie w formacji nową organizację wewnętrzną^[12]. 10 batalion celny przemianowany został na 10 batalion Straży Granicznej.

Służba celna

Odcinek batalionowy podzielony był na cztery pododcinki, które obsadzały kompanie wystawiające posterunki i patrole. Posterunki wystawiano wzdłuż linii granicznej w taki sposób, by mogły się nawzajem widzieć w dzień^[13]. W tym zakresie batalion współpracował z posterunkami i patrolami Policji Państwowej. Współpraca polegała na tym, że te pierwsze wystawiały wzdłuż linii granicznej stale posterunki i patrole, natomiast policja tworzyła je w głębi strefy, poza linią graniczną. W zakresie ochrony granicy batalion podlegał staroście^[14].

Stacjonując w Kołomyi 10 batalion ochraniał granicę polsko-rumuńską od Dołhy aż po koniec worka pokuckiego. Długość odcinka w linii prostej wynosiła około 130 km, a faktycznie około 200 km^[15]. Odcinek typowo górski. W rejonie odpowiedzialności batalionu leżały dwa miasteczka górskie: Delatyn i Kosów. W strefie przygranicznej leżały wioski: Polanica, Jabłonica, Worochta, Żabie. Teren pogranicza zamieszkiwali przede wszystkim Huculi i niewielki procent ludności żydowskiej^[16].

W kwietniu 1922 bataliony celne będące na terenie DOG Lwów otrzymały zadanie chronić w rejonie swojej odpowiedzialności wiadukty, mosty kolejowe i dworce. Zadanie taki otrzymał także 10 batalion celny w Kołomyi^[17].

Stacjonujący w Suwałkach batalion 25 września otrzymał polecenie wydzielenia do dyspozycji Policji Państwowej dwóch obsług karabinów maszynowych. W związku z tym, że żołnierze mieli działać w strefie pasa neutralnego, otrzymali oni czapki policyjne^[18]. Ponadto do dyspozycji komendanta pododcinka suwalskiego policji w polskim pasie neutralnym wydzielono też z 2 kompanii celnej pododdział piechoty w składzie jeden podoficer i 30 szeregowców^[19].

W połowie listopada 1922, w związku z powstaniem w Rykaciejach, do dyspozycji Komendy Powiatowej Policji Państwowej w Suwałkach przydzielono 60 żołnierzy z 1 kompanii kpt. Mariana Podolskiego. Mieli oni wzmocnić siły policyjne na odcinku Lubowo-Jasionowo, na którym spodziewano się litewskiego ataku. W rejon Rutki Tartak, do wsi Baranowo przesunięto pozostałą część 1 kompanii pod dowództwem por. Andrzeja Messlina, natomiast w rejon wsi Becejły skierowano kompanię ckm jako odwód, a dowództwo batalionu dyslokowano do Szypliszek. Żołnierze do służby na terenie strefy zdemilitaryzowanej zostali przemundurowani w czapki policyjne^[20]. Na przełomie 1922 i 1923 do dyspozycji Komendy Powiatowej Policji w Suwałkach przydzielonych zostało kolejnych 40 żołnierzy pod dowództwem ppor. Stanisława Wickiewicza. Ich zadaniem była obrona ludności na terenie polskiego pasa neutralnego przed atakami litewskich partyzantów^[21].

Sąsiednie bataliony

• 12 batalion celny w Stryju ⇔ 11 batalion celny w Śniatyniu – VI 1921^[22]
• 19 batalion celny ⇔ 11 batalion celny - 1922

Kadra batalionu

Dowódcy batalionu

stopień	imię i nazwisko	okres pełnienia służby	kolejne stanowisko
mjr piech.	Stanisław II Majewski[1][a]	V 1921 – VIII 1922[25]

Struktura organizacyjna

Ordre de Bataille 10 batalionu celnego w Kołomyi na dzień 1 lipca 1921[25]
kompanie	1. Worochta	2. Żabie	3. Rafajłowa	4. Szybeny
dowódcy	kpt. piech. Czesław Bereza[b]	por. piech. Mieczysław Zygmunt Widacki[c]	por. piech. Edmund Kolendowski[d]	por. piech. Andrzej Messlin[e]
placówki	Jabłonica	Klewo Zawojela	Sewola[f]	Bystrzec
	Woronienka	Howerla[g]	Rogoża[h]	Dzembronia
	Ardzieluża[i]	Żabie Iłcia[j]	Pautyr	Szybeny
	Kukul[k]	Żabie Słupejka[l]	Douha[m]	Burkut
		Kukul Feraseul[n]	Preuka
Ordre de Bataille 10 batalionu celnego w Kołomyi na dzień 31 grudnia 1921[25]
kompanie	1. Zawojda	2. Żabie	3. Rafajłowa	4. Szybeny
dowódcy	kpt. Czesław Bereza	por. Mieczysław Widacki	por. Florian Sokołowski	por. Andrzej Messlin
placówki	Zawojda		Dołżyńca	Burkut
	Ardzieluża		Rafajłowa	Szybeny
	Worochta		Sabatule	Sokorylce
	Woronienka		Popunica	Dzembronia
	Kiczera		Jabłonica	Żełene
			Średnia	Bystrzec
Ordre de Bataille 10 batalionu celnego w Kołomyi na dzień 1 czerwca 1922[25]
kompanie	1. Tatarów	2. Worochta	3. Szybeny	4. Żabie Słupejka
dowódcy	por. Andrzej Messlin	por. Mieczysław Widacki	por. Leopold Ceratowski	por. Józef Leszczyński
placówki	Douha	Berłaniuk	Żabie Iłcia[o]	Żabie Słupejka[p]
	Prutczyk	Woronienka	Żełeny
	Prełuka Wyżna[q]	Prypec	Smotrycz
	Prełuka Niżna[r]	Ardżeluża	Szczewink
	Sumarew	Kukul	Kopilarz
	Jabłonica[s]	Kóźnierska	Probina Klausa
	Wojczuk	Spyci	Budjowska
	Szczerbiuk		Popadja
			Stawiszowa

Uwagi

1. Mjr piech. Stanisław II Majewski urodził się 13 grudnia 1875. W 1921 jego oddziałem macierzystym był 39 pp. W 1923 był oficerem rezerwy 37 pp^[23][24]
2. Czesław Bereza urodził się 11 sierpnia 1891. W 1921 jego oddziałem macierzystym był 52 pp. W 1923 pełnił służbę w 51 pp w Brzeżanach. Mianowany majorem ze starszeństwem z 15 sierpnia 1924. W 1928 służył w PKU Stanisławów^[26][27]
3. Mieczysław Zygmunt Widacki urodził się 10 września 1897. W 1921 jego oddziałem macierzystym był 40 pp^[28]
4. Edmund Kolendowski urodził się 4 kwietnia 1898. W latach 1921–1923 jego oddziałem macierzystym był 38 pp. Był odznaczony Krzyżem Walecznych^[29][30]
5. Andrzej Messlin urodził się 17 września 1896. W 1921 jego oddziałem macierzystym był 49 pp. W 1923 był kapitanem rezerwy 55 pp^[31][32]
6. Szczyt Suwula Wlk. 1836 m n.p.m.
7. Szczyt 2058 m n.p.m. na zach. od Żabie
8. Rogodze Wlk.? na zach. od Rafajłowa
9. Na południe od w. Worochta, obecnie jej część.
10. Na zachód od Żabie, obecnie część wsi
11. Szczyt Kukul 1540 m n.p.m.
12. Na wschód od Żabie, obecnie część wsi.
13. >Szczyt 1355 m n.p.m.
14. szczyt Foresek? 1328 m n.p.m.
15. Na zachód od Żabie, obecnie część wsi.
16. Na wschód od Żabie, obecnie część wsi.
17. Szczyt 1049 m n.p.m.
18. >Szczyt 1064 m n.p.m.
19. Szczyt 1005 m n.p.m

Przypisy

1. Prengel-Boczkowska 2009 ↓, s. 12.
2. Ochał 2017 ↓, s. 162.
3. Bereza i Szczepański 2014 ↓, s. 24.
4. Bereza i Szczepański 2014 ↓, s. 25.
5. Dominiczak 1992 ↓, s. 75.
6. Bereza i Szczepański 2014 ↓, s. 26.
7. Dominiczak 1992 ↓, s. 74.
8. Ochrona granicy 10 bc ↓, s. 23.
9. Organizacja batalionów celnych ↓.
10. Ochał 2017 ↓, s. 112-113.
11. OdeB batalionów celnych ↓, s. 10bc/342.
12. Prengel-Boczkowska 2009 ↓, s. 5.
13. Dominiczak 1992 ↓, s. 72.
14. Dominiczak 1992 ↓, s. 73.
15. Ochrona granicy 10 bc ↓, s. 31.
16. Ochrona granicy 10 bc ↓, s. 34-35.
17. Ochrona granicy 10 bc ↓, s. 7.
18. Ochrona granicy 10 bc ↓, s. 39.
19. Ochrona granicy 10 bc ↓, s. 51.
20. Ochał 2017 ↓, s. 121.
21. Ochał 2017 ↓, s. 122.
22. WIG – mapa operacyjna Polski 1:300 000.
23. Spis oficerów 1921 ↓, s. 132.
24. Rocznik Oficerski 1923 ↓, s. 234, 467.
25. OdeB batalionów celnych ↓, s. 10bc.
26. Spis oficerów 1921 ↓, s. 165.
27. Rocznik Oficerski 1923 ↓, s. 269, 406.
28. Spis oficerów 1921 ↓, s. 139.
29. Spis oficerów 1921 ↓, s. 131.
30. Rocznik Oficerski 1923 ↓, s. 236, 435.
31. Spis oficerów 1921 ↓, s. 160.
32. Rocznik Oficerski 1923 ↓, s. 282, 483.

Bibliografia

• Spis oficerów służących czynnie w dniu 1.6.1921 r.. Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1921.
• Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
• Hubert Bereza, Kajetan Szczepański: Centralna Szkoła Podoficerska KOP. Grajewo: Towarzystwo Przyjaciół 9 PSK, 2014. ISBN 978-83-938921-7-4.
• Henryk Dominiczak: Granica wschodnia Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992. ISBN 83-01-10202-0.
• Artur Ochał: Na litewskiej rubieży Brygada KOP Grodno (1929-1939). Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2017. ISBN 978-83-8098-148-5.
• TeresaT. Prengel-Boczkowska TeresaT., Wstęp do inwentarza zespołu archiwalnego „Bataliony Celne”, Szczecin: Archiwum Straży Granicznej, 2009 .
• Ordre de bataille batalionów celnych od numeru 1 do 19 i od numeru 20 do 44 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.110/350 i 110/351)
• Zarządzenia i wytyczne Ministerstwa Skarbu, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Głównej Komendy Batalionów Celnych dotyczące organizacji, reorganizacji i luzowania Batalionów Celnych → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Materiały dotyczące ochrony granicy na odcinku 10 batalionu celnego → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.