Os Reis estableceron unha política exterior común marcada polos enlaces matrimoniais con varias familias reais de Europa que resultaron na hexemonía dos Habsburgo durante os séculos XVI e XVII.
Como eran primos segundos, para que o seu matrimonio fose recoñecido pola Igrexa necesitaban unha dispensa do papa, que os seus partidarios solicitaron de xeito insistente a Paulo II.[1] Como este se negou a outorgala, utilizaron unha bula falsa. Para algúns, o autor da falsificación foi Alfonso Carrillo de Acuña, arcebispo de Toledo,[2] mentres que outros sosteñen que a debeu redactar o legado pontificio Antonio Veneris.[3]
A guerra concluíu en 1479 coa firma do Tratado de Alcáçovas, pola que Isabel e Fernando foron recoñecidos como reis de Castela, perdendo Xoana todo dereito ao trono e Portugal obtiña a hexemonía no Atlántico, coa excepción das illas Canarias.
Institucións políticas
Dado que a unión da Coroa de Castela e a Coroa de Aragón era só dinástica, as institucións dos reinos que as formaban, máis o Reino de Navarra desde a súa anexión en 1512, mantiveron as súas institucións e leis propias.[6]
Nos reinos de Castela e de León, desde o século XIII, con Afonso X, comezouse un proceso de concentración de poder na Coroa, en detrimento da nobreza, coa creación de institucións que outorgaban un maior control sobre o territorio e un aumento dos ingresos fiscais. Esta transformación culminou co reinado de Isabel e Fernando e a creación do Estado Moderno.
A principal institución de goberno foi o Consello Real, que se remodelou nas Cortes de Toledo de 1480, facéndoo máis estruturado e dividíndoo en partes. Os reis delegaron algunhas decisións nel e pronto se creou un Consello de Aragón e un Consello de Ordes Militares. Ademais, empezóuselles a dar preferencia de entrada aos letrados fronte á nobreza.
Para controlar o bandoleirismo nos camiños, e en xeral o furto, reinstaurouse, en 1476, a Santa Irmandade (precursora da actual Garda civil), que sería a primeira policía estatal de Europa. Grazas aos impostos que recadaba esta institución, a Coroa aumentou de xeito significativo os seus ingresos, cos que puido gobernar máis folgadamente e así prescindir das Cortes.
Coroa de Aragón
A Coroa de Aragón, en cambio, apenas se modificou. Tiña un sistema de goberno moi ríxido en cada un dos territorios que a compoñían (reino de Aragón, reino de Valencia, reino de Mallorca, reino de Sardeña, reino de Sicilia, condado de Barcelona, condado de Rosellón e condado de Cerdaña), cunha serie de privilexios da nobreza que limitaban moito o poder do rei. Os ingresos obtíñanse por aprobación das Cortes de cada territorio, que eran practicamente controladas pola nobreza e o clero. Coa asociación da Coroa ao reino de Castela, Fernando puido contar cos ingresos fiscais casteláns (que eran moito máis abundantes) para non convocar as Cortes.
Maior poder deuse aos lugartenentes da zona e o establecemento do sorteo electoral, que consistía en sacar dunha bolsa un papel co candidato proposto. Esta innovación permaneceu por 30 anos máis, cando o rei morreu quedando no esquecemento.
Nos municipios de señorío instauráronse os corrixidores, a autoridade no ámbito municipal, que existía en Castela desde 1393.
Xunto ao afán dos Reis Católicos de estender o seu dominio a todos os reinos da Península Ibérica, o seu reinado caracterizouse pola unificación relixiosa en torno ao cristianismo. O Papa Inocencio VIII concedeu aos Reis Católicos o dereito de padroádego sobre Granada e Canarias, o que supoñía o control do estado nos asuntos relixiosos.
En 1492, os Reis decretaron a conversión forzosa ao cristianismo dos xudeus dos seus reinos -chamándoos "marranos"- e a expulsión ou execución dos que se negasen. Dez anos máis tarde tamén obrigaron aos musulmáns a se converteren ao cristianismo –pasándose a chamalos "mouriscos"– ou a abandonar Castela.
Instituíron tamén unha embaixada permanente ante a Santa Sé.
Economía e sociedade
A base económica durante o reinado dos Reis Católicos estaba na agricultura, a ganderíalanar e a exportación de materias primas en Castela. Para defender a riqueza que supoñía a la, os Reis concederon privilexios á Mesta coa Lei de Defensa dos Canellóns (en castelán, Ley de Defensa de las Cañadas) de 1489, ameazadas polos agricultores. Protexeuse os artesáns por medio do comercio interno.
Social e economicamente favoreceron medianamente á alta nobreza, en recompensa pola lealdade e que achegaron homes e recursos económicos para facer fronte aos conflitos bélicos, e que aumentou o seu poder económico cos señoríos granadinos. As Leis de Toro, de 1505, fortaleceron a institución do morgado.
En Cataluña solucionouse o problema dos paieses de remensa coa Sentenza Arbitral de Guadalupe de 1486, que suprimiu os malos usos e obrigou aos campesiños a pagar novos impostos.
Política exterior
O éxito da política exterior expansionista levada a cabo por Fernando e Isabel foi posible grazas a unha serie de factores:
A iniciativa diplomática do rei Fernando continuou a política tradicional da Coroa de Aragón, cos seus intereses postos no mar Mediterráneo e en rivalidade con Francia, que con todo nunca fora inimiga de Castela.
A diplomacia do reino de Castela estivo orientada principalmente cara ao océano Atlántico e a súa expansión ultramarina cara ao Novo Mundo.[6]
A eficiencia do exército da Coroa ao mando de Gonzalo Fernández de Córdoba, coñecido como o Gran Capitán. Fernández de Córdoba reorganizou as tropas militares sobre unha nova unidade de combate, o terzo, ou terzos reais, que supuxo a creación do primeiro exército moderno dependente da coroa, prescindindo das mesnadas dos nobres.[7]
A política matrimonial dos Reis Católicos, consistente en casar os seus fillos cos doutros monarcas europeos, foi a que aplicaban comunmente os gobernantes do fin da Idade Media e comezo da Idade Moderna. No seu caso orientáronse principalmente á alianza con Portugal e á creación dunha coalición contra Francia.
Os casamentos dos fillos dos Reis Católicos foron os seguintes:
1484 a 1487: A parte occidental do reino de Granada é conquistada polos castelán-aragoneses. Boabdil asinou un tratado cos Reis, segundo o cal a entrega de Granada cambiaríase a cambio que os Reis lle desen un señorío na zona oriental do reino.
1488 a 1490: Empezou a conquista do oriente do reino nazarí. Trasladouse a base de operacións a Murcia. Durante esta etapa rendeuse "o Zagal".
1490 a 1492: Esixiuse a Boabdil a entrega de Granada. Ao decatarse o pobo granadino do pactado, opuxo resistencia, que foi respondida polos exércitos dos Reis. Ao final Boabdil entregou Granada tras unhas negociacións secretas.
A vitoria desta guerra significou:
A caída do último reino musulmán da Península Ibérica en poder dos cristiáns, co cal culminou a Reconquista e aumentou o prestixio dos Reis Católicos na Europa cristiá.
A aparición dun exército estruturado e profesional, independente da nobreza, formado polos terzos reais.
A achega á Coroa de grandes recursos económicos.
O premio e pacificación de certos sectores da nobreza mediante a repartición dos territorios granadinos entre eles.
En 1478 no marco da Guerra de Sucesión Castelá contra Portugal, os casteláns iniciaron a conquista de Gran Canaria. A soberanía do arquipélago canario foille recoñecida a Castela polo Tratado de Alcáçovas de 1479, que limitou os territorios casteláns e portugueses.
En 1492 os Reis conquistaron a illa da Palma e o proceso de incorporación das Illas Canarias completouse coa finalización da conquista de Tenerife en 1496, na chamada Paz dos Realejos.
O Reino de Navarra estaba dividido a principios do século XVI en dous bandos: agramonteses e beamonteses, cada un partidario dun rei distinto. Neste enfrontamento, os reis de Navarra asinaron un tratado co rei de Francia que puxo en perigo a España. Debido a que os reis de Navarra fomentaron certas doutrinas relixiosas que desgustaron ao papa, ditouse unha bula de excomuñón contra eles.
En 1512 Fernando o Católico pediu permiso a Navarra –aliada natural de Francia (no ambiente de continua rivalidade entre Aragón e Francia)– para que as tropas españolas pasasen por Navarra para atacar a Francia. A resposta negativa por parte do rei navarro foi motivo suficiente para que Fernando o Católico ordenase ao duque de Alba a ocupación de Navarra, mandando así axuda aos seus partidarios –os beamonteses– e, en menos dun ano, a parte do Reino de Navarra situada ao sur dos Pireneos foi anexionada á Coroa de Castela. Só se produciu certa resistencia armada nalgúns puntos do sur; Pamplona, a capital, caeu en tres días.
O exército de Carlos VIII desprazouse ao sur da península italiana, destronando a Afonso II, rei de Nápoles e parente de Fernando o Católico. A situación de Francia na Península Itálica non gustou ao Papa –o valencianoAlexandre VI– posto que poñía en perigo os Estados Pontificios, polo cal pediu axuda ao Rei Católico. Fernando non dubidou en intervir e, en pouco tempo, o exército de Gonzalo Fernández de Córdoba, o Gran Capitán, expulsou os franceses, recuperando o seu trono o rei napolitano.
En 1500 o novo rei de Francia Lois XII asinou con Fernando o Católico o tratado de Granada para ocupar conxuntamente o reino de Nápoles. Fernando accedeu e o rei de Nápoles, naquel momento Federico I, foi destronado. Ambos exércitos ocuparon a zona, pero as discrepancias empezaron a xurdir e comezou unha loita de guerrillas. Pese á inferioridade numérica do seu exército, o Gran Capitán derrotou os franceses e expulsounos de Italia. O Reino de Nápoles foi conquistado de novo e incluído na Coroa de Aragón.
Durante os últimos anos do reinado de Fernando o Católico renovouse a intervención da Coroa de Aragón en asuntos italianos. Fernando participou na Liga de Cambrai de 1508, convocada polo Papa Xulio II contra Venecia. Logo desta liga comezaron a producirse rozamentos entre o Pontífice e Francia. Polo auxilio que pide o Papa, Fernando rodeou Roma coas súas tropas ante un posible ataque francés para destituír ao Papa.
Expansión polo Norte de África
Trala conquista de Granada, os Reis Católicos decidiron iniciar a conquista do norte de África, co argumento da continuación da Reconquista cristiá pola antiga provincia Mauritania Tinxitana da Hispania romana, e cos obxectivos estratéxicos de evitar que os reinos do norte de África emprendesen unha reconquista de Granada e eliminar os focos da piratería berberisca da zona.
En 1486 o mariño Cristovo Colón ofreceu aos Reis Católicos un proxecto: viaxar ás Indias cara ao oeste, nunha nova ruta polo Atlántico. Os informes científicos respecto diso foron moi pouco favorables para Colón, e para a coroa era cuestión prioritaria neses momentos a conquista de Granada. Terminada esta, os Reis Católicos aceptaron o seu proxecto. Mediante as Capitulacións de Santa Fe, do 17 de abril de 1492, recolléronse as negociacións levadas a cabo con Colón quen pactou cos reis Isabel e Fernando o seu nomeamento como almirante, vicerrei e gobernador dos territorios por descubrir e a décima parte de todos os bens obtidos. O custo da expedición foi estimado en 2.000.000 de marabedís, máis o soldo de Colón. En contra da idea popular de que foi sufragado por «as xoias de Isabel a Católica», a metade de devandito diñeiro prestouno Luís de Santángel –tesoureiro da Coroa de Aragón, de familia conversa– con fondos da Santa Irmandade, a cuarta parte achegouna o mesmo Colón –que á súa vez os pediu prestados–, e a cantidade restante probablemente derramárona banqueiros e mercadores residentes en Andalucía, entre os que estaban os irmáns Pinzón e Juan de la Cosa, interesados no devandito comercio.
A raíña Isabel finou o 26 de novembro de 1504, co que Fernando quedou viúvo e sen dereitos claros ao trono castelán. Asinada a Concordia de Salamanca, en 1505, o goberno foi conxunto entre a súa filla Xoana, o seu esposo Filipe e o propio Fernando. Pero ante discordancias entre Filipe con Fernando e pola Concordia de Villafáfila, de 1506, este último retirouse do poder de Castela e regresou para Aragón. Así quedou reinando o matrimonio en Castela. Con todo, esta situación non durou moito, pois Filipe morreu en 1506.[9][10]
Trala morte do seu marido, declarouse á raíña Xoana incapacitada mental e nomeouse rexente ao cardeal Cisneros, que xunto ás Cortes pediu a Fernando que regresase para gobernar Castela. Fernando regresou e ocupou en 1507 a súa segunda rexencia formando dúo con Cisneros e gobernando ambos ata que Carlos, fillo de Xoana, alcanzase a maioría de idade.
Durante a rexencia de Fernando e Cisneros incorporouse Navarra ao reino de Castela e produciuse o novo matrimonio de Fernando con Xermana de Foix, antes de cumprirse un ano da morte da súa anterior esposa, Isabel.
Fernando o Católico morreu en 1516 en Madrigalejo, Cáceres, antes de que Carlos I chegase ao trono español. Así quedou como único rexente en Castela, Cisneros, que morreu no traxecto cara a Asturias para dar a benvida ao novo rei, Carlos I de España. Paralelamente, en Aragón quedou como rexente o arcebispo de Zaragoza, Alonso de Aragón, ata a chegada de Carlos I de España.
Entre todas as obras agradables á Divina Maxestade e desexables ao noso corazón, isto é certamente o principal; que a Fe Católica e a Relixión Cristiá sexa exaltada sobre todo nos nosos tempos, e por onde queira amplíese e dilate, e procúrese a salvación das almas, e as nacións bárbaras sexan sometidas e reducidas á fe cristiá. De onde sendo chamados por favor da divina clemencia a esta sagrada cátedra de Pedro, aínda que inmerecidamente; recoñecéndoos como verdadeiros reis e príncipes católicos, segundo sabemos que sempre fostes, e demóstrano os vosos preclaros feitos, coñecidísimos xa en case todo o orbe, e que non soamente o desexades, senón que o practicades con todo empeño, reflexión e dilixencia, sen perdoar ningún traballo, ningún perigo, nin ningún gasto, ata verter o propio sangue; e que a isto hai xa tempo que dedicastes todo o voso ánimo e todos os coidados, como o proba a reconquista do Reino de Granada da tiranía dos sarracenos, realizada por vós nestes días con tanta gloria do nome de Deus; así digna e motivadamente xulgamos que vos debemos conceder espontánea e favorablemente aquelas cousas polas cales poidades proseguir semellante propósito, santo laudable e acepto ao Deus inmortal, con ánimo cada día máis fervoroso, para honor do mesmo Deus e propagación do imperio cristián. ... Por onde, unha vez consideradas dilixentemente todas as cousas e capitalmente a exaltación e propagación da fe católica como corresponde a Reis e Príncipes Católicos, decidistes segundo o costume dos nosos proxenitores, ...
O título de "Reis Católicos" foi de novo recoñecido polo mesmo papa Alexandro VI a favor dos reis Fernando II de Aragón e Isabel I de Castela, na bulaSi convenit, expedida o 19 de decembro de 1496.[11]
Dita bula foi redactada tras un debate no Colexio cardinalicio, realizado o 2 de decembro de 1496, co consello directo dos tres cardeais, que enumeraron os méritos dos dous reis para que se lles concedese un título que ninguén posuíra: Oliverio Caraffa -de Nápoles-, Francisco Piccolomini -de Siena-, e Jorge de Costa -de Lisboa- e no que por primeira vez recibiron o nome de rei e raíña das Españas e no que se barallaron e descartaron outros posibles títulos como defensores ou protectores.
O papado fundamentou a súa concesión do título en seis causas fundamentais:
1. As virtudes persoais que posuían ambos Reis manifestadas na unificación, pacificación e robustecemento dos seus reinos.
3. A expulsión dos xudeus que non aceptasen ou aceptasen o bautismo en 1492.
4. Os esforzos realizados por ambos monarcas en intentar levar adiante a cruzada contra os mahometanos.
5. A liberación dos Estados Pontificios e do feudo papal do Reino de Nápoles invadidos polo rei Carlos VIII de Francia a quen se lle outorgou o título de "Cristianísimo".[12]
6. A compensación aos dous Reis polo título concedido ao rei de Francia.
O papa León X, na bula Pacificus et aeternum, de 1 de abril de 1517, concedeu o mesmo título de Rei Católico ao rei Carlos, quedando incorporado ao uso diplomático e das chancelarías.
A actual Constitución Española recoñece ao rei de España o uso dos títulos "que correspondan á Coroa"; así, no artigo 56.2: «O seu título é o de Rei de España e poderá utilizar os demais que correspondan á Coroa». Polo que tamén pode ser chamado Rei Católico ou A súa Católica Maxestade ou Catholicus Rex.
Título de "Reis das Españas"
O prólogo do Diario de Cristovo Colón, conservado nunha copia manuscrita de freiBartolomé de las Casas, dirixiuse aos monarcas Fernando e Isabel como "Rei e Raíña das Españas":
Porque cristianísimos e moi altos e moi excelentes e moi poderosos Príncipes, Rei e Raíña das Españas e das illas do mar, Os nosos Señores, este presente ano de 1492, logo de Vosas Altezas dardes fin á guerra dos mouros ...
A bula papal Si convenit, de 1496, tamén nomeou os reis, rei e raíña das Españas.
Heráldica
Fernando tivo como emblema persoal un xugo, cunha corda solta e a frase heráldica «tanto monta», en referencia ao nó gordiano con que unha corda ataba un xugo. Segundo a lenda, quen desfixese o nó conquistaría Oriente e foi Alexandre Magno o que o cortou cunha espada dicindo: “Nihil interest quomodo solvantur” (en galego, “pouco importa o xeito de desatalo",[13] expresión adoptada por Fernando como divisa, abreviándoa no alcume heráldico de "Tanto monta".[14]
Por outra banda, Isabel colleu como emblema o feixe de frechas representado, ás veces, atado e, outras, solto ou con frechas paralelas en número variable pero sempre apuntando cara a abaixo, listas para seren usadas.[15] Cada unha das divisas, homenaxeaba coa súa inicial á parella consorte: "F" de Fernando nas frechas de Isabel, e "Y" de Isabel -na grafía da época- no xugo de Fernando.
Respecto ao soporte da aguia de san Xoán, foi empregado por Isabel, por primeira vez, cando aínda era princesa en 1473. Nun escudo dese ano, a aguia, que simbolizaba a Xoán o Evanxelista,[16] aparece nimbada no canto de coroada, seguramente, porque aínda no se convertera en raíña de Castela, feito que se produciu en Segovia no final de 1474. Posteriormente, a aguia, foi incorporada ás armas combinadas de ámbolos dous.[17]
Notas
↑Luis Suárez Fernández. Los Reyes Católicos: La Conquista del trono, T1, 1989.
↑Suárez Fernández, Luis (1985). Los Trastámara y los reyes Católicos. Gredos. ISBN8424910141., p.207
↑Edwards, John (2001). La España de Los Reyes Católicos, 1474-1520. Editorial Critica. ISBN8484322661., p.25
↑A bula curiosamente non aparece nos bularios impresos. Publicada 1952 cf. E. REY, La Bula de Alejandro VI otorgando el título de «católicos» a Fernando e Isabel en: «Razón y Fe» 146 (1952) 59-75, 324-347; ibid. Reyes Católicos, en: DHEE III, 2083-84.
Menéndez Pidal de Navascués, Faustino (2004). El escudo de España(en castelán). Madrid: Real Academia Matritense de Heráldica y Genealogía. ISBN978-84-88833-02-0.
Menéndez Pidal de Navascués, Faustino (2005). ""Tanto monta". El escudo de los Reyes Católicos". En Suárez Fernández, Luis. Isabel la Católica vista desde la Academia(en castelán). Madrid: Real Academia de la Historia de España. pp. 99–138. ISBN9788495983657.
Narganes Quijano, Faustino (2008). "La emblemática de los Reyes Isabel y Fernando: Ejemplos palentinos". PITTM (Publicaciones de Institución Tello Téllez de Meneses)(en castelán) (Palencia) (79): 7–33.
Suárez Fernández, Luis (1989). Los Reyes Católicos: el tiempo de la Guerra de Granada. Madrid: Rialp. ISBN 84-321-2560-1. «La conquista de Granada»
Suárez Fernández, Luis (1990). Los Reyes Católicos: la expansión de la fe. Madrid: Rialp. ISBN 84-321-2585-7. «Los Reyes Católicos y la fe»
Suárez Fernández, Luis (1990). Los Reyes Católicos. El camino hacia Europa. Madrid: Rialp. ISBN 978-84-321-2589-8. «Los Reyes Católicos y la política exterior».
.jpg)
