O piollo na cultura popular galega

Muller espolgando ao fillo

Tradicionalmente, os piollos combatíanse buscándoos directamente entre os pelos e esmagándoos entre as uñas: catar ou cachea-los piollos. De aí vén o nome popular de matapiollos para o dedo polgar, coas variantes cachapiollos, escachapiollos, escochapiollos, escutapiollos, matapollos ou trincapiollos.

Este é o miudiño / meniño,

este é o seu sobriño,

este é o maior de todos,

este é o furabolos

e este é o matapiollos.

Medicina popular

A tricia (ictericia) curábase con piollos fritidos con ovos. No Concello de Cotobade dábanlle ó enfermo durante nove días e en xexún, un vaso de viño con nove piollos. En Verín dábanlle os nove piollos en leite ou chocolate.

A anemia curábase comendo, tamén en xexún, varios piollos que antes picaran a alguén.

Para cura-las belidas (cataratas) introducen no pelo do enfermo un piollo, coa intención de que lle zugase os malos humores.

Para mata-los piollos hai que botar na cabeza coca moída (po dos cocos ou bugallos do carballo) ou sementes de herba dos lazarosos (que non puidemos identificar).

Refraneiro

• Cando a semana está de piollos, no val mudar a camisa ^[1].
• Cando o ano é de piollos, non vale mudar camisa.
• Cando se pon a pardela a espiollar non tarda un día o vendaval.
• Cando se pon a pardela a espiollar venta o vendaval.
• Díxolle o peite ó tiñoso: tírate alá, piolloso.
• O piollo, des que se ve na camisa lavada, corre que rabea.
• O piollo en camisa lavada corre que rabea.
• Os días medran o batacú do piollo cada día dende o Nadal.

Cantigas

• Algús homes, as morenas/ dín que non lles enchen os ollos;/ non saben que as roxas sempre/ andan cheas de piollos ^[2].
• Caséime cunha señora/ coidando que tiña don:/ tiña piollos da libra/ e pulgas da cuarterón.
• Haber, heiche mandar unha,/ por detrás dun pau de toxo/ ¡e non me has de negar/ que es filla dun piolloso! ^[3].
• Miña sogra morreu onte,/ Diola leva ó ceo dos lobos;/ deixoume unha manta vella/ toda chea de piollos ^[4].
• Na camisa teño pulgas/ no xibón teño piollos,/ ¡e téñenme moita invidia!/ ¡inda lles caian os ollos!
• O piollo e maila pulga/ andan no monte a rozar;/ alá vai o carrapato/ derreado co xantar ^[5].
• O piollo estaba malo,/ a pulga estaba parida;/ o ladrón do escarrapacho/ tiña a espenilla caída.
• Pola falda da camisa/ vinche subir un piollo,/ era de Sierra Morena,/ levaba un parche nun ollo ^[6].
• Polo cuello da camisa/ ben che vexo ir un piollo,/ venche da sega da Ambroa/ trai un fachico nun ollo.
• Rapaciña, non te quero,/ porque tes moitos piollos/ e fai falta máis dun ano/ para chos catare todos ^[7].
• Tírate de esa ventana,/ garrafina de piollos:/ se vén unha onda de aire/ gáfasnos de iles a todos ^[8].
• Vaia que traes fachenda/ con esas catro guedellas/ todo cheo de piollos/ que che furan as orellas.
• Vaite á merda, vaite á merda,/ por riba dun pau de toxo/ que anda decindo a xente/ que eres fillo dun piolloso ^[9].

Locucións

• Coma piollo en costura: estar todos xuntos, apertados, amontoados, incómodos.
• Correr como o piollo pola cinza: ser lento en face-las cousas, non ser dilixente.
• Meterse como piollo por costura: ser quen de meterse nun sitio estreito, de onde vai resultar difícil removelo.
• Ruín coma os piollos: ser moi ruín, molesto.
• Verse un coma un piollo en camisa lavada: fachendoso, orgulloso, altivo.

Adiviñas

• Ando nas altas montañas,/ miña nai xa é falecida,/ dez me procuran/ e dous me tiran a vida. (o piollo)
• Dez cazadores na mata,/ só dous que matan a caza. (os dedos das mans catando piollos)
• Moura por cima do ceo,/ nunha mata escondida,/ son dez os que me procuran/ e dous os que me tiran a vida. (o piollo)
• No monte nace,/ no monte se cría/ e baixa o gado/ do coto da guía. (o peite das lendias)
• O meu pai vai de caza;/ o que caza déixao aló/ e o que non caza traino pra acó. (o peite das lendias)
• ¿Que será unha cousiña cousa/ que sobe á serra e baixa o gado?. (o peite das lendias)
• Un conventiño con moitas monxas,/ a maestra está vestida de colorado/ e as rapazas de branco;/ máis arriba dúas ventanas,/ máis arriba dous luceiros,/ máis arriba a alameda/ onde pasean os cabaleiros. (o conventiño é a boca; as monxas, os dentes; a mestra, a lingua; as ventás, o nariz; os luceiros, os ollos; a alameda, o pelo; os cabaleiros, os piollos).

Notas

1. Eladio Rodríguez González, s. v. semana.
2. Xaquín Lorenzo Fernández, 36.
3. Xaquín Lorenzo Fernández, 86. No orixinal: de un, és.
4. Xaquín Lorenzo Fernández, 101. No orixinal: Diola leva.
5. Xaquín Lorenzo Fernández, 122.
6. Álvaro das Casas, 216. No texto: pol-a.
7. Xaquín Lorenzo Fernández, 139. No orixinal: de un.
8. Xaquín Lorenzo Fernández, 154. No orixinal: de esa, ven.
9. Fermín Bouza-Brey, 182. No orixinal: â m... (por eufemismo), de un.

Véxase tamén

Bibliografía

• BOUZA BREY, Fermín: "Cantigas populares da Arousa", en Arquivos do Seminario de Estudos Galegos III, 1929, 153-204 [en facsímile II].
• CASAS, Álvaro das (colector): "Pra un canzoneiro de Noia", en "Arquivo Filolóxico e Etnográfico de Galiza", en Nós 95, 15.11.1931.* ANÓNIMO: Saudade. Verba Galega nas Américas, México 1942-1953. Ed. facsímile do Centro do Ramón Piñeiro 2008
• LIS QUIBÉN, V. (1949): La medicina popular en Galicia. Reed. Akal, Pontevedra, 1980.
• LORENZO FERNÁNDEZ, Xaquín: Cantigueiro popular da Limia Baixa, Galaxia, Vigo 1973.
• MARIÑO FERRO, X.R.: La medicina popular interpretada.
• RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, Eladio: Diccionario enciclopédico gallego-castellano, Galaxia, Vigo 1958-1961.
• RODRÍGUEZ LÓPEZ, J. (1985): Supersticiones de Galicia y preocupaciones vulgares. Reedición Ed. Celta, Lugo 1974.
• VARIOS (1986): Cambados: a tradición oral. Colexio Público Castrelo-Cambados.