Узброеныя сілы Рэспублікі Сербскай (сербск.: Војска Републике Српске (ВРС), Vojska Republike Srpske (VRS), таксама называюць Армія баснійскіх сербаў, Войска Рэспублікі Сербскай) — узброеныя фармаванні Рэспублікі Сербскай, якая цяпер з’яўляецца энтытэтам (руск.) (бел. у складзе Босніі і Герцагавіны. Існавалі ў перыяд з 1992 па 2006 год. Прымалі актыўны ўдзел у грамадзянскай вайне ў Югаславіі. З 2003 года ўзброеныя сілы Рэспублікі Сербскай пачалі ўваходзіць у склад узброеных сіл Босніі і Герцагавіны (руск.) (бел.. У 2005 годзе часткі рэфармаванай арміі Босніі і Герцагавіны, якія складаліся з баснійскіх, харвацкіх і сербскіх падраздзяленняў, былі скіраваны у складзе кааліцыйных сіл у Ірак. 6 чэрвеня 2006 года ўзброеныя сілы Рэспублікі Сербскай канчаткова перасталі існаваць, увайшоўшы ў склад арміі Босніі і Герцагавіны[1].
Боснія і Герцагавіна гістарычна была шматнацыянальнай дзяржавай. Паводле дадзеных перапісу 1991 года, 43,7 адсотка насельніцтва былі баснійскімі мусульманамі, 31,4 адсотка — сербамі, 17,3 адсотка — харватамі і 5,5 адсотка вызначалі сябе як югаславы[2]. Большасць югаславаў былі сербамі, або дзецьмі ад змяшаных шлюбаў. У 1991 годзе 27 % шлюбаў былі змяшанымі[3].
У выніку першых шматпартыйных выбараў, што адбыліся ў лістападзе 1990 года, перамаглі тры найбуйнейшыя нацыяналістычныя партыі Партыя дэмакратычнага дзеяння (руск.) (бел., Сербская дэмакратычная партыя (руск.) (бел. і Харвацкая дэмакратычная садружнасць.
Бакі падзялілі ўладу па этнічнай лініі так, што кіраўніком рэспублікі стаў басніец-мусульманін Алія Ізетбегавіч, старшынём парламента — серб Мамчыла Краішнік, а прэм’ер-міністрам — харват Юрэ Пеліван. 15 кастрычніка 1991 года парламент Сацыялістычнай рэспублікі Босніі і Герцагавіны ў Сараеве прыняў «Мемарандум пра суверэнітэт Босніі і Герцагавіны» простай большасцю галасоў[4][5]. Мемарандум сустрэў гарачыя пярэчанні сербскіх членаў баснійскага парламента, якія сцвярджалі, што пытанні, што тычацца паправак у канстытуцыю, павінны быць падтрыманы 2/3 членамі парламента. Нягледзячы на гэта, «Мемарандум» быў зацверджаны, што прывяло да байкоту парламента з боку баснійскіх сербаў. Падчас байкоту было прынята заканадаўства рэспублікі[6]. 25 студзеня 1992 года падчас сесіі баснійскага парламента ён заклікаў да рэферэндуму па пытанні незалежнасці, прызначыўшы яго на 29 лютага і 1 сакавіка[4].
29 лютага — 1 сакавіка 1992 года ў Босніі і Герцагавіне прайшоў рэферэндум пра дзяржаўную незалежнасць. Яўка на рэферэндуме склала 63, 4 %. 99, 7 % выбарцаў прагаласавалі за незалежнасць[7]. Незалежнасць рэспублікі была пацверджана 5 сакавіка 1992 года парламентам. Аднак сербы, якія складалі траціну насельніцтвы БІГ, байкатавалі гэты рэферэндум і заявілі пра непадпарадкаванне новаму нацыянальнаму ўраду БіГ, пачаўшы з 10 красавіка фармаваць уласныя органы ўлады з цэнтрам у горадзе Баня-Лука. Нацыянальны рух сербаў узначаліла Сербская дэмакратычная партыя Радавана Караджыча.
Падчас фармавання арміі баснійскім сербам значную дапамогу зрабіла югаслаўскае палітычнае і ваеннае кіраўніцтва. Член Прэзідыума СФРЮ ад Сербіі Барысаў Ёвіч у сваім дзённіку ад 4 снежня 1991 года пакінуў запіс з нагоды дапамогі баснійскім сербам[8][9]:
У канцы 1991 года ў становішчы падвышанай сакрэтнасці пачынаецца перавод у Боснію і Герцагавіну тых сербаў-афіцэраў, якія там нарадзіліся. 25 снежня такі сакрэтны загад падпісвае і федэральны міністр абароны Велька Кадзіевіч (руск.) (бел.. Барысаў Ёвіч пісаў[8][10]:
3 студзеня 1992 года Югаслаўская народная армія была рэарганізавана. Яе падраздзяленні на тэрыторыі Босніі і Герцагавіны былі аформлены ў 2-ю Ваенную вобласць са штабам у Сараеве пад камандаваннем генерал-палкоўніка Мілуціна Куканяца. Частка тэрыторыі Герцагавіны ўвайшла ў зону адказнасці 4-й ВВ, пад камандаваннем генерал-палкоўніка Паўле Стругара. Разам з навучэнцамі і выкладнікамі шматлікіх вайсковых школ, размешчаных у БіГ, колькасць ЮНА на тэрыторыі рэспублікі складала да 110 000 чалавек. На ўзбраенні было каля 500 танкаў, БТР і БМП, каля 550 адзінак палявой артылерыі калібру 100 мм і вышэй, 48 рэактыўных сістэм залпавага агню і 350 мінамётаў калібрам 120 мм. ВПС мелі ў Босніі 120 знішчальнікаў і знішчальнікаў-бамбардзіроўшчыкаў, 40 лёгкіх верталётаў і 30 транспартных[11][8][12].
Апроч падраздзяленняў ЮНА баснійскія сербы абапіраліся на атрады Тэрытарыяльнай абароны, якія функцыянеры Сербскай дэмакратычнай партыі ўзялі пад кантроль увосень 1991 года, стварыўшы крызісныя штабы. Такім чынам, вясной 1992 года ў Босніі існавала дзве Тэрытарыяльнай Абароны: адна, сербская — у абшчынах, дзе сербы складалі большасць, іншая была падкантрольная мусульмана-харвацкаму ўраду. Да сярэдзіны красавіка 1992 года, колькасць Тэрытарыяльнай абароны баснійскіх сербаў і добраахвотніцкіх падраздзяленняў складала каля 60 000 чалавек[11]. Склад атрадаў ТА вар’іраваўся ад 300 ваяроў у Босанска-Крупе, да 4 200 у аб’яднаных сілах злучын Сокалац і Олава. Кожнае падраздзяленне знаходзілася ў падначаленні крызіснага штаба, якое ўзначальваў старшыня мясцовай арганізацыі СДП[8].
Радаван Караджыч пазней так успамінаў пра час, калі фармавалася Армія РС[13][8]:
5 сакавіка 1992 года Боснія і Герцагавіна абвясціла незалежнасць. Прызнаць яе адмовіліся баснійскія сербы. На тэрыторыі рэспублікі пачаліся сутыкненні, якія перараслі ў баявыя дзеянні. На тэрыторыю Босніі былі ўведзены харвацкія войскі, якія атакавалі падраздзяленні югаслаўскай арміі і атрады баснійскіх сербаў[13]. Лідар баснійскіх мусульманаў Алія Ізетбегавіч аддаў загад пра ўсеагульны напад на жаўнерні ЮНА. 27 красавіка Прэзідыум БіГ, сабраўшыся ў няпоўным складзе, запатрабаваў ад югаслаўскай арміі скласці зброю і пакінуць тэрыторыю рэспублікі. 2 мая 1992 года мусульманскія сілы абсадзілі жаўнерні ЮНА ў Сараеве і распачалі шэраг нападаў на патрулі і ваенныя аб’екты[8]. У маі 1992 года на фоне баёў у Босніі і Герцагавіне Югаслаўская Народная Армія пачала пакідаць рэспубліку[14]. Да таго часу ў ёй заставаліся практычна толькі сербы і чарнагорцы. Тыя з іх, хто былі выхадцамі БіГ, засталіся ў рэспубліцы, уступіўшы ў стваранае Войска Рэспублікі Сербскай. ЮНА пакінула ім і цяжкае ўзбраенне[8].
Кіраўніцтвам Югаславіі было прынята рашэнне пра падтрымку баснійскіх сербаў і дапамогі ў фармаванні арміі. Падчас вываду частак ЮНА, афіцэры і салдаты родам з Босніі і Герцагавіны засталіся на радзіме і перайшлі на службу ва УС РС. Таксама новай арміі было пакінута цяжкае ўзбраенне, танкі, авіяцыя і інш. 12 мая Скупшчына баснійскіх сербаў пастанавіла стварыць узброеныя сілы[1][15]. На чале арміі быў прызначаны генерал Ратка Младзіч, які да гэтага ўзначальваў 9-ы Кнінскі корпус ЮНА, які прымаў актыўны ўдзел у баях у Сербскай Краіне[8][12]. У маі 1992 года былі сфармаваны пяць карпусоў і Галоўны Штаб, начальнікам якога стаў генерал Манойла Мілаванавіч (руск.) (бел.. Галоўным чынам падраздзяленні ЮНА, якія ўліліся ў склад УС РС, мелі досвед баявых дзеянняў у Харватыі. Галоўны штаб Арміі, што фармаваўся на глебе штаба 2-й Вайсковай вобласці, быў укамплектаваны дасведчанымі афіцэрамі[8].
У 1992 годзе, пасля вываду югаслаўскай арміі з БіГ, асноўнай мэтай арміі баснійскіх сербаў было ўзяцце пад кантроль тэрыторый з большасцю сербскага насельніцтва і тых раёнаў, на якія прэтэндавала Рэспубліка Сербская[8]. Ужо ўвесну 1992 года пачаліся баі ў Сараеве, перарослыя ў працяглую аблогу горада. УС РС і добраахвотніцкія атрады, што ўмацаваліся ў населеных сербамі прыгарадах, абложвалі сталіцу БіГ аж да Дэйтанскіх пагадненняў. Аблога Сараева вельмі адмоўна адбілася на іміджы баснійскіх сербаў і іх арміі. У Заходняй Босніі сербы ўзялі пад кантроль Прыедар, Босанска-Крупе, Санскі-Мост і Ключ. У Пасавіне ім супрацьстаялі як фармаванні мусульманаў, так і падраздзяленні баснійскіх харватаў і рэгулярнай арміі Харватыі. Яны змаглі пераразаць так званы «Калідор жыцця» — вузкую палосу тэрыторыі ў раёне Брчко, які злучаў Сербскую Краіну і заходнія раёны РС з яе ўсходнімі раёнамі і Саюзнай Рэспублікай Югаславіяй. У выніку працяглай аперацыі пад назвай «Калідор-92» былі разгромлены буйныя харвацкія сілы, а сам «Калідор» быў пад сербскім кантролем на працягу ўсёй вайны. Іншай буйнай перамогай сербаў стала аперацыя «Врбас-92 (руск.) (бел.», падчас якой УС РС змаглі заняць Яйцэ і яго наваколлі, а таксама дзве важныя ГЭС на рацэ Врбас. Ва Усходняй Босніі і Падрынне УС РС выбілі мусульманаў з Біеліны, Зворніка, Вышаграда, Фочы і іншых гарадоў. Аднак сербы не змаглі замацавацца ў Срэбраніцы, у якой утварыўся мусульманскі анклаў. Ва Усходняй Герцагавіне ўлетку 1992 года баснійскія харваты і армія Харватыі правялі буйнае наступленне, у выніку якога сілы сербаў былі адкінуты ад Мостара. У снежні 1992 года з-за ўзрослай актыўнасці мусульман у анклавах у Падрынні ў складзе УС РС быў утвораны Дрынскі корпус[8].
У пачатку 1993 года ВРС адбівалі спробы мусульман і харватаў пераразаць «Калідор». У маі і ліпені сербы распачалі некалькі аперацый па яго пашырэнні, здолеўшы пасунуць часткі праціўніка. Зімой — вясной сербы адлюстроўвалі атакі мусульман са Срэбраніцы, якія падчас сваіх рэйдаў знішчылі некалькі сербскіх сёл. Потым УС РС, карыстаючыся падтрымкай югаслаўскай арміі, перайшлі ў наступленне, прычыніўшы значную шкоду сілам мусульман. У сітуацыю ўмяшалася ААН, абвясціўшы горад зонай бяспекі. Таксама ўвесну сербы правялі наступ у раёне Вышаграда, узяўшы пад кантроль значную па памерах тэрыторыю. У ліпені 1993 года УС РС разгарнулі аперацыю «Лукавац-93», у выніку якой было занята Трнова і шэраг іншых населеных пунктаў, а Сараева апынулася ў поўным акружэнні. У заходняй Босніі сербы падтрымалі Фікрэта Абдзіча, які выйшаў з падначалення ўраду ў Сараеве. Яго сілы, абапіраючыся на дапамогу з боку армій Сербскай Краіны і Рэспублікі Сербскай, пачалі баявыя дзеянні супраць 5-га корпуса АРБіГ[8].
Амерыканскі публіцыст Арнольд Шэрман пісаў у 1993 годзе[16]:
Улетку 1993 года Галоўны штаб УС РС распрацаваў серыю наступальных аперацый пад агульнай назвай «Дрына-93», якія планаваліся ў раёне Азена і Тузлы, а таксама Біхачскай кішэні. Сербскае наступленне пачаўся ў лістападзе 1993 года і скончыўся пад канец лютага 1994 года, дасягнуўшы частковых поспехаў. Тады ж пад ціскам з боку ААН і НАТО УС РС адвялі цяжкае ўзбраенне ад Сараева. Пад канец сакавіка сербы пачалі буйнае наступленне на мусульманскі анклаў у Гораждзе. Спачатку яно развівалася паспяхова, але потым у яго ход умяшаліся сілы НАТО, наносячы бомбавыя ўдары па пазіцыях УС РС. Пад ціскам Паўночнаатлантычнага альянсу сербы былі змушаны спыніць аперацыю, пагадзіўшыся на размяшчэнне ў анклаве міратворцаў ААН. 1994 год для арміі баснійскіх сербаў адзначыўся таксама абарончымі баямі па ўсёй лініі фронту, падзеннем Купрэса і зацятымі бітвамі ў Біхачскай кішэні. З вясны 1994 года аднавіліся баявыя дзеянні паміж баснійскімі сербамі і харватамі, якія аднавілі саюзніцкія адносіны з мусульманамі[8].
У 1995 годзе буйныя ваенныя аперацыі ў БіГ пачаліся вясной. Сербы змаглі адбіць наступленне мусульман на Влашычы, Маевіцэ і ў раёне Калінавіка, зрабіўшы серыю контрудараў. Улетку 1995 года ВУС РС таксама ўтрымалі пазіцыі вакол Сараева, наносячы цяжкія страты 1-му корпусу мусульманскай арміі. У ліпені сербы занялі Срэбраніцу і Жэпу. Паводле дадзеных Гаагскага трыбунала, гэта суправаджалася масавай расправай з мусульманскімі ваеннапалоннымі. Дадзеная аперацыя і падзеі за ёй нанеслі велізарную шкоду іміджу УС РС. Таксама ў ліпені сербы распачалі буйны наступ на Біхач. Аднак баснійскія харваты і падраздзяленні рэгулярнай Арміі Харватыі ў сваю чаргу пачалі атакі на Гламач і Босанска-Грахава. Калі гэтыя два гарады палі, УС РС былі змушаны згарнуць аперацыю пад Біхачам. У жніўні — кастрычніку 1995 года сербы перайшлі да абароны па ўсёй лініі фронту. У выніку супольнага мусульманска-харвацкага наступлення і масавых авіянападаў з боку авіяцыі НАТО Рэспубліка Сербская пазбавілася значных тэрыторый у Заходняй Босніі, раёне Азена і г.д. Пад канец кастрычніка баі ў Босніі і Герцагавіне спыніліся[8].
Пасля сканчэння вайны ў БіГ у Арміі Рэспублікі Сербскай пачаліся паступовыя рэформы. З прыкладна 180 000 салдатаў і афіцэраў за некалькі гадоў колькасць асабовага склада скарацілася да 20 000 чалавек. Паралельна ішоў працэс змены структуры, з шасці карпусоў засталіся чатыры, а потым тры. Галоўны штаб быў пераназваны ў Генеральны штаб і перасунуты ў Біеліну. У пачатку 2000-х гг. колькасць Арміі РС складала 10 000, а пасля скасавання тэрміновай службы зменшылася да 7 000 ваяроў. Перад улучэннем у БіГ яна налічвала 3 981 салдата і афіцэра[15].
Нават пасля рэформаў і скарачэнняў Армія Рэспублікі Сербскай мела значныя запасы ўзбраення. У 1999 годзе былі 73 танкі М-84 і 204 Т-55. З іншай бранятэхнікі былі 118 БМП М-80, 84 БТР М-60, 5 ПТ-76, 19 БТР-50, 23 БОВ-ВП. Артылерыя налічвала 1522 адзінкі, у тым ліку: 95 ракетных установак і РСЗА, 720 самаходных, палявых і супрацьтанкавых гармат, 561 безадкатная гармата і 146 мінамётаў. У ВПС былі 22 самалёты і 7 баявых верталётаў. Пры гэтым паводле Дэйтанскіх пагадненняў УС РС мелі права толькі на 137 танкаў, 113 БТР і БМП і 500 артылерыйскіх гармат[17].
У жніўні 2005 года Скупшчына РС пагадзілася прыняць план фармавання адзіных узброеных сіл і міністэрства абароны ў Босніі і Герцагавіне ў рамках шырокай абароннай рэформы краіны. У лістападзе 2005 года Скупшчына РС таксама прыняла план рэфармавання паліцыі БіГ, які прапанаваны Еўрасаюзам і агадваў стварэнні адзіных шматэтнічных праваахоўных органаў. А ў снежні 2005 года ў Сараеве пад эгідай міжнароднай адміністрацыі БіГ пачаліся трохбаковыя перамовы пра змену канстытуцыі краіны шляхам узмацнення ролі і паўнамоцтваў адзіных міжэтнічных уладных структур, г.зн. пра скасаванне Дэйтанскіх пагадненняў. Прэзідэнт РС Драган Чавыч, каментуючы рашэнне пра скасаванне міністэрства абароны РС, адзначыў, што яно было «хваравітым, але ўсё ж унёскам у будучыню». Ён таксама падкрэсліў, што баснійскія сербы зацікаўлены ва ўступе БіГ у НАТО, паколькі гэта адказвае «інтарэсам агульнай сітуацыі з бяспекай у краіне»[18].
Пасля ўлучэння Арміі РС ва Узброеныя сілы Босніі і Герцагавіны склады з узбраеннем былі перададзены пад супольны кантроль баснійскіх вайскоўцаў і міратворцаў. Частка ваеннай тэхнікі была знішчана як «лішак узбраення»[17], а частка была перададзена шэрагу прыватных фірмаў, якія потым прадалі яго ў іншыя краіны, у прыватнасці ў Грузію. Частка зброі з арсеналаў УС РС апынулася ў руках сірыйскай апазіцыі[19].
Шэраг эпізодаў ваенных дзеянняў, такія як аблога Сараева і разня ў Срэбраніцы моцна нашкодзілі іміджу УС РС. Пасля вайны Гаагскі трыбунал звінаваціў шэраг вышэйшых чыноў УС РС у ваенных злачынствах. Некаторыя з іх былі арыштаваны ў Босніі, іншыя ў Сербіі і іншых краінах. Радаван Караджыч і Ратка Младзіч у наш час знаходзяцца ў Гаазе, над імі ідзе суд. Таксама былі асуджаны генералы Галіч і Мілошавіч[20] за аблогу Сараева, Талімір[21], Крстыч і Беара за забойствы ў Срэбраніцы. Шэраг вайскоўцаў і паліцэйскіх афіцэраў былі асуджаны за масавае высяленне несербскага насельніцтва ў Заходняй Босніі і стварэнне лагераў. Усяго МТБЮ звінаваціў 53 сербскіх вайскоўцаў з шэрагаў УС РС[15].
Армейскія карпусы[1]:
ВПС РС атрымалі авіяцыйную тэхніку ад Югаслаўскай Народнай Арміі, якая пакідала Боснію, і актыўна выкарыстоўвалі яе падчас вайны. Ад ЮНА баснійскія сербы атрымалі 22 Ј-21 Јастреб (руск.) (бел., 12 Ј-22 Орао (руск.) (бел., 27 верталётаў Газела, 14 Мі-8, а таксама комплексы ППА. Афіцыйна ВПС і ППА Рэспублікі Сербскай былі сфармаваны 27 мая 1992 года. У гэты дзень яны здзейснілі 16 баявых вылетаў, атакуючы харвацкія пазіцыі ў Пасавіне. Пасля вываду федэральнай арміі з Босніі УС РС прыступілі да фармавання новых падраздзяленняў у авіяцыі. Баявыя падраздзяленні знаходзіліся на аэрадроме Махаўляні блізу Баня-Лукі. Камандзірам ВПС быў прызначаны пілот генерал Жывамір Нінкавіч. За час баявых дзеянняў загінулі 79 салдатаў і афіцэраў ВПС і ППА[27]. У 2006 годзе, як і ўсе ўзброеныя сілы РС, ВПС таксама былі расфармаваныя і ўвайшлі ў склад ВПС Босніі і Герцагавіны (англ.) (бел.[28].
Падчас вайны ў Босніі і Герцагавіне ва ўзброеных сілах баснійскіх сербаў вялікую ролю гулялі добраахвотніцкія і напаўвайсковыя атрады, асабліва ў пачатку канфлікту.
Падчас вайны 1992—1995 гг. баснійскія сербы атрымалі падтрымку славянскіх і праваслаўных добраахвотнікаў з шэрага краін[29]. Грэчаскія валанцёры з Грэчаскай добраахвотніцкай гвардыі таксама бралі ўдзел у вайне, у прыватнасці ва ўзяцці Срэбраніцы сербамі. Калі горад паў, над ім быў падняты сцяг Грэцыі[30]. На думку шэрага заходніх даследчыкаў, усяго на боку баснійскіх сербаў ваявалі да 4 000[29] добраахвотнікаў з Расіі, Украіны, Грэцыі, Румыніі, Балгарыі і г. д.
Армія Рэспублікі Сербскай валодала вялікімі запасамі ўзбраенняў. Галоўным чынам яна ўспадкавала іх ад падраздзяленняў Югаслаўскай Народнай Арміі, якая пакідала Боснію і Герцагавіну. На ўзбраенні ВРС знаходзіліся танкіТ-34-85 і Т-55, былі таксама і сучасныя танкі югаслаўскай распрацоўкі М-84 (руск.) (бел.. Парк БТР і БМП быў прадстаўлены югаслаўскімі М80 (руск.) (бел., М-60 (руск.) (бел. і БОВ-ВП, а таксама савецкімі БТР-50 і БРДМ-2[15].
УС РС мелі магутную артылерыю. На ўзбраенні знаходзіліся РСЗА M63 «Пламен» (руск.) (бел., M77 «Огањ» (руск.) (бел., дальнабойныя M87 «Аркан» (руск.) (бел.. Палявая артылерыя была прадстаўлена 155-мм гаўбіцамі М-1, 152-мм гаўбіцамі «Нара» і Д-20 (руск.) (бел., 130-мм гарматамі М-46, савецкімі гаўбіцамі Д-30, якія вырабляліся ў Югаславіі па ліцэнзіі і атрымалі пазначэнне Д-30Ј, горнымі гарматамі М-56 (руск.) (бел. і савецкімі гарматамі «ЗІС». Сярод супрацьтанкавага ўзбраення былі савецкія 100-мм гарматы Т-12, а таксама югаслаўскія безадкатныя гарматы БсТ-82. Баснійскімі сербамі выкарыстоўваліся таксама самаходныя артылерыйскія ўсталёўкі 2С1 «Гвадзік»[15].
ВПС і ППА УС РС таксама былі ўспадкаваны ад югаслаўскай арміі. Ад ЮНА баснійскія сербы атрымалі самалёты Ј-21 Јастреб і Ј-22 Орао, верталёты Газела і Мі-8. Зенітныя гарматы былі пададзены ЗСУ М53/59 «Прага», БОВ-3 і М55 «Троцевац». З ПЗРК выкарыстоўваліся Ігла і Страла-2[15].