Харвацка-баснійскі канфлікт

Харвацка-баснійскі канфлікт
Асноўны канфлікт: Баснійская вайна
Дата	19 чэрвеня 1992[1] — 23 лютага 1994
Месца	Цэнтральная Боснія
Прычына	Жаданне харвацкіх палітыкаў анексаваць «харвацкія» раёны Босніі і Герцагавіны
Вынік	Бязвыхаднае становішча абодвух бакоў, Вашынгтонскае пагадненне, стварэнне Федэрацыі Босніі і Герцагавіны
Праціўнікі
Харватыя Армія Харватыі Харвацкая рэспубліка Герцаг-Босна Харвацкі савет абароны Рэспубліка Сербская Узброеныя сілы Рэспублікі Сербскай[1] Рэспубліка Боснія і Герцагавіна Армія Рэспублікі Боснія і Герцагавіна Харвацкія абарончыя сілы Мусульманскія добраахвотнікі / маджахеды[2]
Камандуючыя
Франья Туджман Матэ Бобан Мілівай Петкавіч Дарыа Кордзіч Валянцін Чорыч Радаван Караджыч Ратка Младзіч Алія Ізетбегавіч Сефер Халілавіч Расім Дзеліч Арыф Пашаліч Блаж Кралевіч
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Харвацка-баснійскі канфлікт (19 чэрвеня 1992^[1] — 23 лютага 1994) — узброенае супрацьстаянне паміж Рэспублікай Боснія і Герцагавіна і самаабвешчанай Харвацкай рэспублікай Герцаг-Босна, падтрыманай Харватыяй. Міжнароднаму трыбуналу па былой Югаславіі атрымалася паспяхова расследаваць большасць злачынстваў, здзейненных падчас гэтага канфлікту, пра што гавораць шматлікія абвінаваўчыя прысуды ў дачыненні да харвацкіх палітыкаў і ваенных^[3]. Харвацка-баснійскі канфлікт часта завуць «вайной у вайне», з прычыны таго, што ён з'яўляўся часткай вялікай Баснійскай вайны.

Няма ніякіх дакладных статыстычных зветак адносна колькасці ахвяр гэтага канфлікту. Размешчаныя ў Сараеўскім архіўна-даследчым цэнтры (басн.: Istraživačko dokumentacioni centar) дакументы могуць служыць толькі для грубага падліку. Паводле іх, на першым месцы па колькасці ахвяр сярод ваенных і грамадзянскага насельніцтва ў Цэнтральнай Босніі знаходзяцца баснякі (62 %), на другім — харваты (24 %), на трэцім — сербы (13 %). Усяго, паводле даных цэнтра на 2007 год, у канфлікце загінулі 10 448 чалавек. Варта адзначыць, што звесткі пра ахвяр у абшчынах Горні-Вакуф — Ускапле і Бугойна, таксама геаграфічна размешчаных у Цэнтральнай Босніі, уключаны ў іншую статыстыку — ахвяр на тэрыторыі Врбаса. Прыблізна 70-80 % ахвяр у Горнэ-Поўрбассе былі баснякамі. У даліне ракі Нерэтвы з 6 717 ахвяр 54 % былі баснякамі, 24 % — сербамі, 21 % — харватамі. Таксама неабходна патлумачыць, што, нягледзячы на вялікую колькасць ахвяр, не ўсе яны звязаны з Харвацка-баснійскім канфліктам у прыватнасці, а не з Баснійскай вайной у цэлым. Так, напрыклад, шмат сербаў было забіта ў чэрвені 1992 года ў вёсцы Чыпуліч, размешчанай у абшчыне Бугойна.

Перадгісторыя

Асноўны артыкул: Баснійская вайна

Падчас Югаслаўскіх войн мэты нацыяналістаў Харватыі падзяляліся і харвацкімі нацыяналістамі, якія пражывалі ў Босніі і Герцагавіне.^[4] Кіруючай на той момант у Харватыі партыяй, «Харвацкай дэмакратычнай садружнасцю» (харв.: »Hrvatska demokratska zajednica«), было адкрыта аддзяленне ў Босніі і Герцагавіне. Да канца 1991 года кіраванне тэрыторыямі з перавагай харвацкага насельніцтва цалкам перайшло пад кантроль ХДС. Ключавую ролю ў даным працэсе адыгралі Матэ Бобан, Дарыа Кордзіч, Ядранка Прліч, Ігнац Коштраман^[4], а таксама заграбскія кіраўнікі ХДС у асобе Франья Туджмана і Гойка Шушака.

Пасля абвяшчэння парламентам Сацыялістычнай Рэспублікі Боснія і Герцагавіна падрыхтоўкі да правядзення рэферэндуму аб аддзяленні рэспублікі ад СФРЮ (адбыўся 29 лютага і 1 сакавіка 1992 года), сербы, якія складалі траціну насельніцтва рэспублікі, пачалі фарміраванне паралельных органаў улады ў горадзе Лазня-Лука. Сараеўскае ўрад перастаў кантраляваць сітуацыю і ў рэгіёне, дзе, галоўным чынам, пражывалі харваты. Тагачасны лідар Харватыі Франья Туджман планаваў далучыць гэты рэгіён да Харватыі. За паўгода да гэтага, у сакавіку 1991 года, у ваяводзінскім сяле Караджорджаве прайшлі тайныя перамовы паміж Франья Туджманам і прэзідэнтам Сербіі Слабаданам Мілошавічам, на якіх ішла гаворка пра магчымасць анексіі «сербскіх» і «харвацкіх» раёнаў Босніі і Герцагавіны Сербіяй і Харватыяй адпаведна^[4].

Народы Рэспублікі Боснія і Герцагавіна ў 1991 годзе:     Харваты — больш 66 %      Харваты — 50—65 %      Харваты — менш за 50 %      Баснійцы — больш за 66 %      Баснійцы — 50—65 %      Баснійцы — менш за 50 %      Сербы — больш за 66 %      Сербы — 50—65 %      Сербы — менш за 50 %

18 лістапада 1991 года ў Мостары баснійскае аддзяленне ХДС пад кіраўніцтвам Матэ Бобана і Дарыа Кордзіча абвясціла незалежнасць Харвацкай рэспублікі Герцаг-Босна як асобнай «палітычнай, культурнай і тэрытарыяльна цэлай» дзяржавы^[5]. За тыдзень да гэтага, 12 лістапада, паміж Бобанам і Кордзічам адбылася гутарка, зафіксаваны дакументальна. Пасля фрагмент гэтай гутаркі ўвайшоў у абвінаваўчы прысуд у дачыненні аднаго з камандуючых Харвацкім саветам абароны палкоўніка Ціхаміра Блашкіча:

Харваты Босніі і Герцагавіны павінны нарэшце правесці актыўную і рашучую палітыку, якая патрабуецца для рэалізацыі іх шматвяковай мары — аб'яднанай харвацкай дзяржавы.

Арыгінальны тэкст (харв.)  

Hrvatski narod u Bosni i Hercegovini mora konačno povesti aktivnu i odlučnu politiku koja treba dovesti do realizacije [njegovog] vjekovnog sna – zajedničke hrvatske države^[6].

10 красавіка 1992 года прэзідэнт Харвацкай рэспублікі Герцаг-Босна Матэ Бобан абвясціў незаконнай на тэрыторыі рэспублікі любую дзейнасць сіл Баснійскай тэрытарыяльнай абароны, створанай днём раней. 11 мая палкоўнік Харвацкага савета абароны Ціхамір Блашкіч абвясціў незаконнай дзейнасць БТО на тэрыторыі абшчыны Кіселяк^[4].

Да чэрвеня 1992 года цэнтр супрацьстаяння паміж рэспубліканскімі ўладамі і кіраўніцтвам непрызнанай Герцаг-Босны перамясціўся ў Нові-Траўнік і Горні-Вакуф, дзе сілам Харвацкага савета абароны апынялася супраціўленне з боку БТА. 18 чэрвеня 1992 года аддзяленню Баснійскай тэрытарыяльнай абароны ў Нові-Траўніку быў прад'яўлены ўльтыматум з боку ХСА, які патрабаваў на працягу 24 гадзін зачыніць усе дзяржаўныя ўстановы Рэспублікі Босніі і Герцагавіны, прызнаць уладу прэзідэнта Бобана, падпарадкаваць мясцовыя аддзяленні БТА Харвацкаму савету абароны, а таксама выслаць за межы Герцаг-Босны усіх баснякоў. 19 чэрвеня пачаўся наступ, падчас якога былі пашкоджаны мясцовыя пачатковая школа і паштовае аддзяленне^[1]. 20 чэрвеня адбыўся напад харватаў на Горні-Вакуф, аднак ён быў адбіты баснійцамі.

Зняволенне 6 мая 1992 года Грацскага пагаднення паміж Матэ Бобанам і Радаванам Караджычам аб перамір'і і фактычным падзеле тэрыторыі, пакуль яшчэ занятай баснійцамі, выклікала далёка не адназначную рэакцыю ў харвацкім грамадстве, як у рэспубліцы, так і па-за яе межамі. У сутнасці, канфлікт адбываўся паміж прыхільнікамі дзвюх правых партый і іх баявых крылаў: ХДС (баявое крыло — Харвацкі савет абароны) цалкам падтрымлівала свайго лідара Матэ Бобана, «Харвацкая партыя права» (баявое крыло — «Харвацкія абарончыя сілы» (харв.: »Hrvatske obrambene snage«)) выступала за магчымасць саюза з мусульманамі супраць сербаў. Камандуючы «Харвацкімі абарончымі сіламі» генерал-маёр Блаж Кралевіч нават паспеў атрымаць прапанову ад Аліі Ізетбегавіча ўвайсці ў Генеральны штаб Арміі Рэспублікі Боснія і Герцагавіна^[7]. Аднак усяго праз тыдзень, 9 жніўня 1992 года картэж, у якім знаходзіўся Кралевіч, быў расстраляны 20 салдатамі Харвацкага савета абароны на дарозе ў раёне сяла Крушава на поўдзень ад Мостара^[8]. Пасля забойства камандзіра, «Харвацкія абарончыя сілы» (сярод байцоў якіх былі як харваты, так і баснякі) спынілі сваё існаванне^[9].

Нерэканструяваны дом у Траўніку

У кастрычніку 1992 года харваты атакавалі Прозар: мясцовыя басняцкія мірныя жыхары былі забіты, а іх дамы спалены. Паводле абвінаваўчага прысуду МТБЮ у дачыненні да Ядранка Прліча, аднаго з кіраўнікоў Герцаг-Босны, сілы ХСА ачысцілі ад баснякоў не толькі Прозар, але і навакольныя сёлы^[5]. Да снежня 1992 года большая частка Цэнтральнай Босніі была ў руках харватаў, якія ўзялі пад кантроль абшчыны ў даліне ракі Лашвы. Сур’ёзнае супраціўленне з боку баснякоў харватам было аказана толькі ў Нові-Траўніку і сяле Ахмічы^[1].

Сяло Грахаўчычы, у абшчыне Траўнік

У абвінаваўчым прысудзе МТБЮ ў дачыненні да Кордзіча і камандуючага брыгадай ХСО Марыа Чэркеза гаворыцца, што ўсе сабраныя доказы відавочна паказваюць на пераслед басняцкіх мірных жыхароў у занятых сіламі Харвацкага савета абароны абшчынах Бусавача, Нові-Траўнік, Варэш, Кіселяк, Віцез, Крэшава і Жэпчэ. Аднолькавая ва ўсіх выпадках схема развіцця падзей паказвае на запланаванасць кампаніі супраць баснякоў^[1] у разліку на аддзяленне Герцаг-Босны ад Рэспублікі Боснія і Герцагавіна з наступным далучэннем першай да Харватыі^[1].

Тым не менш, да 1993 года Харвацкі савет абароны і Армія Рэспублікі Боснія і Герцагавіна праводзілі сумесныя аперацыі супраць Арміі Рэспублікі Сербскай. Нягледзячы на распачатае ўзброенае супрацьстаянне і выкраданне баснійцамі начальніка ваеннай паліцыі ХСА у Зрэнцы Жыўка Тоціча, ХСА і Армія Рэспублікі Боснія і Герцагавіна працягвалі сумесна ўтрымліваць Біхацкі карман на паўночным захадзе Босніі і Баснійскую Посавіну (поўнач краіны).

Ход падзей

Абстрэл Горні-Вакуфа

У студзені 1993 года харваты атакавалі Горні-Вакуф для злучэння Герцагавіны з Цэнтральнай Босніяй^[5]. Размешчаны на скрыжаванні дарог Цэнтральнай Босніі на поўдзень ад даліны ракі Лашвы, горад мае стратэгічнае значэнне, з прычыны таго, што знаходзіцца ў 48 кіламетрах ад Нові-Траўніка і ўсяго ў адной гадзіне язды на аўтамабілі ад Віцеза. Авалоданне горадам дазваляла звязаць паміж сабой дзве часткі самаабвешчанай Герцаг-Босны — даліну ракі Лашвы і Герцагавіну. Харвацкі абстрэл ператварыў у руіны большую частка асманскай архітэктуры горада^[1].

10 студзеня 1993 года камандуючы сіламі ХСА ў раёне Лука Шэкерыя накіраваў сакрэтны запыт Дарыа Кордзічу і палкоўніку Ціхаміру Блашкічу (пазней абвінавачанымі МТБЮ ў ваенных злачынствах, злачынствах супраць чалавечнасці і ў этнічных чыстках) выдаць яго падначаленым зарады для мінамётаў на ваенным заводзе ў Віцезе^[1]. Абстрэл пачаўся ўначы 11 студзеня пасля таго, як пры дапамозе загадзя закладзенай выбуховай прылады быў падарваны штаб Арміі Рэспублікі Боснія і Герцагавіна ў Горні-Вакуфе, які размяшчаўся ў мясцовай гасцініцы^[1].

Падчас перамоў пра перамір'е ў штабе брытанскіх міратворцаў UNPROFOR у Горні-Вакуфе палкоўнік Андрыч, які ўяўляў ХСА, запатрабаваў ад баснійцаў неадкладнага спынення агню і здачы горада, пагражаючы, у адваротным выпадку, разбурыць Горні-Вакуф дашчэнту^[1][10]. З прычыны таго, што Армія Рэспублікі Боснія і Герцагавіна патрабаванне не прыняла, мінамётны абстрэл працягнуўся. Паралельна з ім адбывалася разня басняцкіх мірных жыхароў у прылеглых да горада сёлах: Быстрыцы, Узрыччы, Душы, Здрымчах і Храсніцы^[11][12]. Увесь гэты час (на працягу 7 месяцаў) даліна ракі Лашвы была акружана сіламі Арміі Харватыі і Харвацкага савета абароны. Акрамя мінамётаў выкарыстоўваліся танкі і снайперскія падраздзяленні. Харвацкі бок тлумачыў падобныя дзеянні тым, што мелася інфармацыяй пра скапленне ў даліне Лашвы маджахедаў, аднак камандуючы батальёнам брытанскіх міратворцаў UNPROFOR сцвярджаў, што ні ён, ні яго салдаты нікога з маджахедаў у раёне Горні-Вакуфа не бачылі. У выніку абстрэлаў і нападаў у даліне Лашвы былі забіты і паранены сотні чалавек, галоўным чынам, з ліку басняцкага мірнага насельніцтва^[1].

Салдаты UNPROFOR выносяць целы забітых баснійцаў у сяле Ахмічы

Баснійскія бежанцы ў Траўніку ў 1993 годзе

Баснійскія бежанцы ў Траўніку ў 1993 годзе

20 студзеня 1993 года харватамі быў высунуты ўльтыматум аб здачы баснійскай часткі горада Бусавача. Пасля адмовы баснійцаў, 25 студзеня пачаўся наступ, падтрыманы артылерыяй з бліжэйшых узгоркаў. Праз гучнагаварыцель перадаваўся зварот да баснійцаў здавацца. Паліцэйская справаздача паказвае, што ў студзені і лютым 1993 года ў Бусавачы былі забіты 43 чалавека. Астатнія баснійцы (каля 90 чалавек) былі акружаны ў раёне гарадской плошчы. Жанчынам і дзецям (каля 20) было дазволена выйсці з акружэння, мужчыны ж (70 чалавек), некаторым з якіх было ад 14 да 16 гадоў, былі вывезены на аўтобусах у канцлагер «Каанік»^[1].

Этнічныя чысткі ў даліне Лашвы

Асноўны артыкул: Этнічныя чысткі ў даліне Лашвы

План этнічных чыстак у даліне ракі Лашвы распрацоўваўся палітычным і ваенным кіраўніцтвам Герцаг-Босны з мая 1992 па сакавік 1993 года, і пачаў рэалізоўвацца ў красавіку 1993 года^[4]. Баснякі, якія пражывалі ў Даліне, былі падвергнуты пераследам па палітычных, расавых і рэлігійных матывах, а таксама наўмысна прадузятым адносінам^[13], забойствам, згвалтаванням, зняволенню ў канцэнтрацыйныя лагеры, пазбаўленню прыватнай уласнасці^[4]. Часта гэта суправаджалася анты-баснійскай прапагандай, асабліва ў абшчынах Віцез, Бусавача, Нові-Траўнік і Кіселяк. Кульмінацыйным момантам чыстак стала разня ў сяле Ахмічы, падчас якой усяго за некалькі гадзін былі забіты 120 баснійцаў.

Міжнародны трыбунал па былой Югаславіі прызнаў гэтыя падзеі злачынствамі супраць чалавечнасці і прысудзіў шматлікіх палітычных і ваенных кіраўнікоў, а таксама некаторых салдатаў да розных тэрмінаў турэмнага зняволення. Самае вялікае пакаранне, 25 гадоў пазбаўлення свабоды, атрымаў кіраўнік Харвацкага савета абароны Дарыа Кордзіч, прызнаны распрацоўшчыкам плана этнічных чыстак^[1]. Паводле даных Сараеўскага архіўна-даследчага цэнтра, каля 2 000 баснякоў, якія раней пражывалі ў даліне Лашвы, былі забіты або згінулі без весткі.

Баявыя дзеянні ў Герцагавіне

Сілы Герцаг-Босны ўзялі пад свой кантроль шмат якія абшчыны ў Герцагавіне, выганяючы ці фізічна ліквідуючы мясцовых мусульманскіх лідараў. Таксама пад кантроль былі ўзяты СМІ, у якіх была разгорнутая анты-баснійская прапаганда. Паўсюдна ўводзіліся харвацкая валюта і дзяржаўныя сімвалы, навучанне ў школах пачало праводзіцца выключна на харвацкай мове. Шматлікія баснякі і сербы былі выцеснены з органаў мясцовага самакіравання, бізнесу. Да размеркавання міжнароднай гуманітарнай дапамогі дапушчаліся толькі харваты. Таксама праводзілася дэпартацыя сербаў і баснякоў у канцэнтрацыйныя лагеры «Геліядром», «Дрэтэль», «Габела», «Война» і «Шунье»^[1].

Паводле абвінаваўчага прысуду МТБЮ ў дачыненні да камандзіраў ХСО Младзена Налеціліча «Туты» і Вінка Марцінавіча «Штэлы», раніцай 17 красавіка 1993 года харваты атакавалі сёлы Совічы і Доляні ў 50 кіламетрах ад Мостара. Напад быў часткай маштабнай аперацыі па ўзяцці Ябланіцы, асноўнага баснійскага горада ў гэтым раёне, распачатай 15 красавіка. Па прагнозах харвацкага камандавання, узяцце Ябланіцы павінна было скончыцца за 2 дні. Кантроль над Совічамі меў стратэгічнае значэнне для ўзяцця Ябланіцы. Для баснійцаў жа Ябланіца з'яўлялася ключом да плато Рысавац, валоданне якім давала перавагу пры прасоўвання да Адрыятычнага ўзбярэжжа. Харвацкай артылерыяй была разбурана верхняя частка Совічаў. Пасля некалькіх спроб супраціўлення, каля 17:00 камандуючы баснійскіх сіл у Совічах прыняў рашэнне здацца. У палон былі ўзяты каля 70 салдат, каля 400 басняцкіх мірных жыхароў былі затрыманы. Наступ на Ябланіцу было спынены з-за распачатых перамоў аб спыненні агню^[14].

Аблога Мостара

Разбураны будынак банка ў Мостары

Мостар быў акружаны харвацкімі войскамі на працягу 9 месяцаў, большая частка гістарычных збудаванняў, уключаючы знакаміты Стары мост, была знішчана артылерыяй^[5]. Камандуючы сіламі ХСА ў раёне Мостара генерал Слабадан Праляк быў абвінавачаны МТБЮ, апрача іншага, у аддачы загаду на разбурэнне моста, які меў вялікую гістарычную каштоўнасць^[5] (у 2005 годзе адноўлены Стары мост быў уключаны ў спіс Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА^[15]).

Заходні Мостар у 1996 годзе

Стары мост у 1998 годзе

Горад быў паасобны на 2 часткі — заходнюю (харвацкую) і ўсходнюю (мусульманскую). Аднак у Арміі Рэспублікі Боснія і Герцагавіна быў штаб і ў Заходнім Мостары, у комплексе «Враніца». Раніцай 9 мая 1993 года, выкарыстоўваючы артылерыю, мінамёты і іншае цяжкае ўзбраенне, злучэнні Харвацкага савета абароны пачалі наступ на мусульманскую частку. Усе дарогі ў Мостар былі ачэплены харватамі і міжнародныя арганізацыі не мелі доступу ў горад. Па мясцовым радыё баснякам прапанавалася вывесіць белыя сцягі над сваімі хатамі. Наступ на Мостар быў спланаваны і добра падрыхтаваны^[14].

Заняўшы заходнюю (харвацкую) частка горада, ХСА выгнаў каля 1 000 баснякоў ва ўсходнюю частку^[5]. Выгнанне суправаджалася забойствамі і згвалтаваннямі. Акружаны Усходні Мостар падвяргаўся пастаяннаму артылерыйскаму абстрэлу. Пазней, 9 лістапада 1993 года быў знішчаны Стары мост — адзіны з на той момант з тых, што захаваліся праз Нерэтву (іншыя — Царынскі, Цітаў і Луцкі — былі разбураны яшчэ Югаслаўскай народнай арміяй, якая пакінула горад незадоўга да наступу харватаў). Стратамі ад дзеянняў Харвацкага савета абароны сталі некалькі тысяч забітых і параненых^[5].

Захоп «Канвою радасці»

«Канвой радасці» (англ.: Convoy of Joy) уяўляў сабой некалькі сотняў грузавікоў агульнай даўжынёй у 7 кіламетраў з гуманітарнай дапамогай ад ЕС жыхарам Тузлы і навакольных сёлаў. 7 чэрвеня 1993 года прадстаўнікі ЕС, якія суправаджалі канвой, звярнуліся ў штаб Місіі па назіранні Еўрапейскай супольнасці (англ.: ECMM) у Зрэнцы з асцярогамі аб захаванасці канвою, які дасягнуў да таго моманту Траўніка і Віцеза. Асцярогі былі выкліканы пагрозамі з боку Матэ Бобана, з якім прадстаўнікі ЕС сустракаліся напярэдадні. ECMM было вырашана кантраляваць канвой. На пад'ездзе да Нові-Траўніка, у сяле Ранкавічі дарогу канвою заступіў натоўп харвацкіх жанчын. Пасля 8 вадзіцелей былі застрэлены, грузавікі былі адагнаны на спецыяльную стаянку, дзе іх разрабавалі салдаты і грамадзянскія асобы. Для вызвалення канвою брытанскаму батальёну UNPROFOR прыйшлося ўступіць у сутыкненне з сіламі Харвацкага савета абароны, у выніку якога двое салдат ХСА былі забіты. МТБЮ ўсталяваў, што захоп канвою праводзіўся людзьмі, якія падпарадкоўваліся Дарыа Кордзічу і палкоўніку Ціхаміру Блашкічу^[1].

Контрнаступленне баснійцаў у чэрвені 1993 года

Нові-Траўнік падчас Баснійскай вайны

У чэрвені 1993 года асноўныя баявыя дзеянні адбываліся ў Цэнтральнай Босніі. Армія Рэспублікі Боснія і Герцагавіна атакавала пазіцыі ХСА ў Траўніку ў першы тыдзень чэрвеня. Да 13 чэрвеня баснійцы занялі як сам Траўнік, так і прылеглыя да яго сёлы^[1]. Некаторыя сведкі сцвярджалі, што гэта прывяло да ўцёкаў каля 20 000 харвацкіх мірных жыхароў і разбурэнняў^[1]. Аднак, паводле даследаванняў ECMM, гэтыя даныя моцна перабольшаны. Так, напрыклад, правяраючы інфармацыю аб знішчэнні каталіцкай царквы і выгнанні некалькіх тысяч харватаў у выніку заняцця 8 чэрвеня сяла Гуча-Гора, прадстаўнікі ECMM выявілі каталіцкую царкву неразбуранай. Таксама было ўсталявана, што адыход мірнага насельніцтва быў арганізаваны ХСА. Заняцце Траўніка стала першым выпадкам у Харвацка-баснійскім канфлікце ў Цэнтральнай Босніі, калі баснійскай арміі атрымалася ўзяць ініцыятыву ў свае рукі. У Горні-Вакуфе, Віцезе і Мостары баснійцы толькі працягвалі абараняцца^[1].

У адказ на контратаку, 9 чэрвеня 1993 года ХСА (у гэты раз сумесна з сербамі) пачаў наступ на пазіцыі баснійцаў у абшчыне Нові-Траўнік^[1]. 12 чэрвеня харваты атакавалі сяло Туліца ў абшчыне Кіселяк: пасля артабстрэлу, распачатага ў 10:00, сяло было практычна цалкам разбурана. У выніку загінулі каля 12 мужчын і жанчын. Выжылыя мужчыны былі пасаджаны ў грузавік і вывезены ў харвацкія казармы ў Кіселяку. Ацалелыя хаты былі падпалены салдатамі ХСА.

Услед за заняццем Туліцы было атакавана суседняе сяло Хан-Плоча-і-Грахаўцы: пасля заканчэння тэрміна ўльтыматума да баснійцаў аб складанні зброі, сіламі Харвацкага савета абароны і Арміі Рэспублікі Сербскай быў праведзены артабстрэл, які прывёў да разбурэння сяла. Увойдучы ў сяло, салдаты ХСА паставілі да сцяны адной з хат і расстралялі 3 мужчын-мусульман. У казармы ХСА ў Кіселяку гэтым разам былі вывезены мясцовыя жанчыны і дзеці. Усяго падчас захопу Хан-Плоча-і-Грахаўцаў загінулі 64 чалавека, уключаючы жанчын і дзяцей. Следствам было ўсталявана, што падзеі 12-13 чэрвеня былі загадзя спланаваны і падрыхтаваны^[1].

Аперацыя «Нерэтва 93»

Для разблакавання Мостара і вяртання пад рэспубліканскі кантроль раёнаў Герцагавіны, уключаных у самаабвешчаную Герцаг-Босну, у верасні 1993 года Армія Рэспублікі Боснія і Герцагавіна пачала аперацыю, вядомую як «Нерэтва 93». Аперацыя была спынена ўладамі Босніі і Герцагавіны пасля атрыманых з фронту паведамленняў аб разні мірнага насельніцтва сяла Грабавіца і цяжкіх баях за сяло Уздал, якія прывялі да вялікіх страт абодвух бакоў.

Канчатак канфлікту

Лінія фронту пасля заключэння Вашынгтонскага пагаднення ў сакавіку 1994 года:     Харваты      Баснійцы      Сербы

Харвацка-баснійскі канфлікт афіцыйна скончыўся 23 лютага 1994 года падпісаннем у Заграбе пагаднення аб спыненні агню камандуючым Харвацкім саветам абароны генералам Антэ Роса, з аднаго боку, і камандуючым Арміяй Рэспублікі Боснія і Герцагавіна генералам Расімам Дзелічам — з іншага. У сакавіку 1994 года дамоўленасці былі замацаваны на больш высокім узроўні: паводле падпісанага прэм'ер-міністрам Рэспублікі Боснія і Герцагавіна Харысам Сілайджычам, міністрам замежных спраў Харватыі Матэ Гранічам і прэзідэнтам Герцаг-Босны Крэшымірам Зубакам Вашынгтонскага пагаднення, тэрыторыі, якія ўтрымліваюцца пад кантролем харвацкіх і баснійскіх ваенных фарміраванняў, аб'ядноўваліся ў Федэрацыю Босніі і Герцагавіны, што падзялялася, у сваю чаргу, на 10 аўтаномных кантонаў. Напачатку Харвацка-баснійскага канфлікту ХСА кантраляваў больш за 20 % тэрыторыі Рэспублікі Боснія і Герцагавіна, аднак да сакавіка 1994 года пад кантролем ХСА засталося толькі каля 10 %^[16].

Канфлікт прывёў да з'яўлення вялікай колькасці этнічных анклаваў і далейшага кровапраліцця ў і без таго разбуранай вайной Босніі. Асабліва разбуральным ён апынуўся для гарадоў Мостар і Горні-Вакуф.

У дачыненні да шматлікіх харвацкія ваенных і палітычных кіраўнікоў (Ядранка Прліча, Бруна Стоіча, Слабадана Праляка, Мілівая Петкавіча, Валянціна Чорыча і Бярыслава Пушыча) Міжнародным трыбуналам па былой Югаславіі былі прад'яўлены абвінавачванні ў злачынствах супраць чалавечнасці і парушэнні Жэнеўскіх канвенцый. Кіраўнік Харвацкага савета абароны Дарыа Кордзіч быў прызнаны вінаватым у злачынствах супраць чалавечнасці і арганізацыі этнічных чыстак, і прысуджаны да 25 гадоў пазбаўлення свабоды^[1]. У дачыненні да начальніка Генеральнага штаба Арміі Рэспублікі Боснія і Герцагавіна генерала Сефера Халілавіча МТБЮ таксама былі высунуты абвінавачванні ў парушэнні правілаў вядзення вайны, дапушчаных падчас аперацыі «Нерэтва 93», аднак, у выніку ён быў прызнаны невінаватым^[17].

Зноскі

1. ICTY: Dario Kordić and Mario Čerkez judgement (PDF, 3.17 МБ) (англ.)
2. ICTY: Hadžihasanović & Kubura Case Information Sheet (PDF, 284.5 КБ) (англ.)
3. Human Rights Watch: Case Law of the International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia: Conflict between Bosnia and Croatia (англ.)
4. ICTY: Tihomir Blaškić judgement (PDF, 703.7 КБ) (англ.)
5. ICTY: Prlić et al. Case Information Sheet (PDF, 225.7 КБ) (англ.)
6. ICTY: Tužilac protiv Tihomira Blaškića. Presuda Pretresnog vijeća (PDF, 689.7 КБ) (харв.)
7. Vjesnik: Je li Tuta platio atentatorima po pet tisuća maraka Архівавана 12 кастрычніка 2008. (харв.)
8. ICTY: IT-98-34-T, the Prosecutor versus Naletilic and Martinovic (англ.)
9. Centre for International Relations, Queen’s University Kingston, Ontario Canada: From Ottawa to Sarajevo. Canadian Peacekeepers in the Balkans (PDF, 433.1 КБ) (англ.)
10. SENSE Tribunal: Poziv na predaju Архівавана 24 мая 2007. (басн.)
11. SENSE Tribunal: Ko je poceo rat u Gornjem Vakufu Архівавана 24 мая 2007. (басн.)
12. SENSE Tribunal: «James Dean» u Gornjem Vakufu Архівавана 28 мая 2007. (басн.)
13. ICTY: Summary of Sentencing Judgment for Miroslav Bralo (PDF, 3.17 МБ) (англ.)
14. ICTY: Mladan Naletilić, aka «Tuta» and Vinko Martinović, aka «Štela» judgement (PDF, 847.1 КБ) (англ.)
15. UNESCO: Раён Старога моста ў гістарычным цэнтры горада Мостар Архівавана 11 красавіка 2008. (руск.)
16. Branka Magaš and Ivo Žanić: The War in Croatia and Bosnia-Herzegovina 1991—1995 (англ.)
17. ICTY: Sefer Halilović judgement (PDF, 565.0 КБ) (англ.)

Спасылкі

• Istraživačko dokumentacioni centar Архівавана 20 ліпеня 2012. (басн.) (англ.)
• Centar za prikupljanje dokumentacije: Ratni zločini Архівавана 11 лютага 2011. (харв.)
• arhivcroTV Архівавана 4 верасня 2011. (харв.) (англ.)
• The war in Central Bosnia Photo Gallery by James Mason at pbase.com (англ.)