Крыж Ефрасінні Полацкай

Выява крыжа з выдання «Белоруссия и Литва», 1889[1]
Лазар Богша (узнаўленне: М. П. Кузьміч)
Крыж Ефрасінні Полацкай. 1161 (узнаўленне: 1992—1997)
Матэрыял	Кіпарыс, золата, серабро і інш
Памеры	51,8 × 21 см
Арыгінал: месцазнаходжанне невядома; копія: Спаса-Праабражэнская царква, г. Полацк
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Крыж Еўфрасінні Полацкай — шэдэўр злотніцтва часоў Сярэднявечча, напрастольны крыж, выраблены ў г. Полацку для царквы Святога Спаса па заказу прападобнай ігуменні Ефрасінні Полацкай майстрам Лазарам Богшам у 1161 годзе. Мае шасціканцовую форму, вышыня — 51,8 см. Згублены ў час Другой сусветнай вайны і да гэтага часу не знойдзены. У 1997 годзе брэсцкі ювелір-эмальер М. П. Кузьміч вырабіў копію крыжа ў поўны памер.

Апісанне

Шасціканцовы крыж вышынёй 51,8 см, даўжыня верхняга перакрыжавання — 14 см, ніжняга — 21 см. Аснова выканана з кіпарыса. Да пярэдняй і зваротнай паверхняў прымацавана 21 залатая пласціна з эмалевымі вобразамі малых памераў, да бакавых — сярэбраныя пласціны з надпісам. Крыж аздабляюць 8 каштоўных камянёў і арнамент, край пярэдняга боку крыжа апраўлены ніткай жэмчуга^[2].

Пласціны пярэдняга боку ўяўляюць сабой іканапісную кампазіцыю — вялікі, або пашыраны дэісус. На верхніх канцах крыжа размешчаны паясныя выявы Ісуса Хрыста, Маці Божай і Іаана Прадцечы, у цэнтры ніжняга перакрыжавання — чатыры евангеліста; на канцах — арханёлы Гаўрыіл і Міхаіл, у ніжняй частцы крыжа, пасля перакрыжавання — выявы святых Ефрасінні Александрыйскай, Сафіі і велікамучаніка Георгія (нябесныя заступнікі заказчыцы і яе бацькоў)^[2].

У верхнім перакрыжаванні прымацаваны невялікі чатырохканцовы, а ў ніжнім — шасціканцовы крыжыкі.

На адваротным баку крыжа вобразы айцоў царквы — святых Іаана Залатавуста, Васілія Вялікага, Грыгорыя Назіянзіна, апосталаў Пятра і Паўла, першамучаніка Стэфана, велікамучанікаў Дзімітрыя Салунскага і Панцеляймона. Над кожным абразком часткова грэчаскімі, часткова славянскімі літарамі зроблены надпісы^[2].

У сярэдзіне крыжа ў пяці квадратных падпісаных гнёздах знаходзіліся рэліквіі: фрагменты Крыжа Хрыстова з кроплямі яго крыві, камень з грабніцы Божай Маці, часціца з Гроба Гасподняга, часціцы мошчаў святых Стэфана і Панцеляймона, кроў святога Дзімітрыя^[2].

У ніжняй частцы крыжа змяшчаецца аўтарская прыпіска: «Г(оспод)и, помози рабоу своему Лазорю, нареченомоу Богъши, съдѣлавшемоу крьстъ сии црькви С(вя)таго Спаса и Офросиньи».

Прарысоўка надпісу на крыжы^[3].

На усіх бакавых паверхнях былі прымацаваны сярэбраныя пласціны, з іх захавалася 20, маецца жэмчуг; па спіралі ў два рады змешчаны наступны надпіс:

Въ лѣ[то] 6000 и 669 покладаеть Офросинья чьстьныи кр(е)стъ въ манастыри своемь въ ц(е)ркви С(вя)т(о)го Сп(а)са. Чьстьное дрѣво бесцѣньно есть, а кованье его злото, и серебро, и камѣнье, и жьнчигъ въ 100 гривнъ, а др[ѣво] 40 гривнъ.
Да нѣ изнесѣться из манастыря никогда же, яко ни продати, ни отдаті, аще се кто прѣслоушаеть, изнесѣть и от манастыря, да не боуди емоу помощникъ чьстьныи кр(е)стъ ни въ сь вѣкъ, ни въ боудщии, и да боудеть проклятъ С(вя)тою Животворящею Троицею и с(вя)тыми отци 300 и 18 семию съборъ с(вя)тыхъ от(е)ць и боуди емоу часть съ Июдою, иже прѣда Х(ри)с(т)а. Кто же дрьзнеть сътвори с[ие], властелинъ или князь, или пискоупъ, или игоумѣнья, или инъ которыи любо ч(е)л(о)в(е)къ, а боуди емоу клятва си. Офросинья же раба Х(ри)с(то)ва, сътяжавъши кр(е)стъ сии, прииметь вѣчную жизнь съ всѣ[м]и с[вятыми]^[4].

Надпісы — на стараславянскай мове (на салунскім дыялекце Кірыла і Мяфодзія), вядомай як царкоўнаславянская, і на мясцовым дыялекце старажытнабеларускай мовы^[5].

У філатэліі

• 
  Крыж на беларускай марцы 1992 года.
• 
  Памятная манета «Крыж Ефрасінні Полацкай». Адваротны бок. Нацыянальны банк Рэспублікі Беларусь, 2007, серабро.
• 
  Паштовая марка «850-годдзе стварэння крыжа Ефрасінні Полацкай». Беларусь, 2011.

Зноскі

1. Бацюшкоў П. І.
2. 845 гадоў Крыжу Ефрасінні Полацкай Архівавана 8 кастрычніка 2012. // Цэнтральная бібліятэчная сістэма горада Полацка. — 2006, снежань. (Праверана 16 снежня 2010)
3. Сементовский, А. М. Белорусские древности / А. М. Сементовский — Санкт-Петербург, 1890. — С. 125.
4. Надпіс на крыжы прападобнай Ефрасінні Полацкай (1161 год) Архівавана 14 мая 2011.. Сайт «Гісторыя Беларусі IX—XVIII стагоддзяў. Першакрыніцы». (Праверана 12 сакавіка 2011)
5. Побаль Л. Індаеўрапейскія і раннехрысціянскія сімвалы на крыжы Еўфрасінні Полацкай // З глыбі вякоў. Наш край: Гісторыка-культуралагічны зборнік. — Вып. 2. — Мн., 2002. — С. 16

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 8: Канто — Кулі / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 8. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0144-3 (т. 8). — С. 501.
• Жыватворны сімвал Бацькаўшчыны: гісторыя Крыжа святой Еўфрасінні Полацкай / аўтар-укладальнік У. Арлоў, пры ўдзеле Г. Сурмач, Б. Стука. — Мінск : Асар, 1998. — 326 с. ISBN 985-6070-56-2.
• Марозава, С. В. Крыж Ефрасінні Полацкай — галоўная нацыянальная рэліквія беларусаў // Роль женщин в укреплении местных сообществ: Материалы респ. науч. конференции (Путришки, 12 февраля 2011 г.). — Гродно, 2011. — С. 13—18.