Antieke Rome was 'n beskawing wat uit 'n klein landelike gemeenskap ontstaan het, wat reeds in die 10de eeu v.C. op die Italiaanse skiereiland gevestig is. Die beskawing was oorwegend langs die Middellandse See geleë, met die stad Rome as fokuspunt, en het tot een van die grootste ryke in die antieke wêreld ontwikkel.[1]
In die eeue-lange bestaan daarvan, het die Romeinse beskawing ontwikkel van 'n monargie tot 'n oligargieserepubliek tot 'n toenemend outokratieseryk. Dit sou heerskappy voer in Suidwestelike Europa, Suidoostelike Europa (die Balkan-skiereiland) en die Mediterreense streek na stelselmatige verowering en inkorporering.
Geteister deur interne onstabiliteit en aangeval deur verskeie migrerende volke, het die westelike deel van die ryk, insluitend Italië, Hispanië, Gallië, Britannië en Africa in die 5de eeu opgebreek in verskeie onafhanklike koninkryke. Hierdie verbrokkeling word deur geskiedkundiges aangedui as die breekpunt tussen die Antieke tydperk en die middeleeuse tydvak van die "Donkereeue".
Die Oos-Romeinse Ryk wat vanuit Konstantinopel regeer is, nádat Diocletianus die Ryk in 286 n.C. verdeel het, en wat saamgestel was uit Griekeland, die Balkans, Klein-Asië, Sirië en Egipte, het hierdie krisis oorleef. Ten spyte van die latere verlies van Sirië en Egipte, wat aan die Arabies-Islamitiese ryk afgestaan is, het die Oos-Romeinse Ryk vir 'n verdere millennium standgehou, tot die oorblyfsels uiteindelik geannekseer is deur die ontluikende Turkse Ottomaanse Ryk. Hierdie oostelike, Christen- en middeleeuse era van die ryk word gewoonlik die Bisantynse Ryk genoem deur historici, alhoewel die Bisantynse nasie hulself gesien het as 'n voortsetting van die antieke Romeinse tradisie.
Die Romeinse beskawing word dikwels onder die "klassieke oudheid" geresorteer, saam met antieke Griekeland, 'n beskawing wat, tesame met die Etruskerse beskawing en die vele ander beskawings wat deur die Romeine verower en geïnkorporeer is, heelwat van die kultuur van antieke Rome geïnspireer het. Antieke Rome het grootliks bygedra tot die ontwikkeling van regering, wetgewing, oorlogvoering, kuns, literatuur, argitektuur, tegnologie, religie en die tale in die Westerse wêreld, en die geskiedenis daarvan het 'n blywende grondige invloed op die hedendaagse wêreld.
Natuurwetenskap en tegnologie
Die Griekse tradisies van natuurwetenskaplike navorsing is nie deur die Romeine voortgesit nie. Bekende skrywers soos Vitruvius, wat omstreeks 25 v.C. sy bekende werk oor boukuns in tien boekdele gepubliseer het ('n soort argitektoniese ensiklopedie wat eeue lank 'n standaardwerk sou bly), het hom liewer op die samestelling van vroeëre kennis op dié gebied toegespits. Hierdie kennis is op 'n betreklik onkritiese manier aangebied.
Ook Plinius die ouere het in sy Naturalis Historia min belangstelling in wetenskaplike metodes getoon. Al verwys hy na sowat 2 000 werke van 516 skrywers wat hy vir sy "Natuurgeskiedenis" geraadpleeg het, en bly sy werk 'n vooraanstaande bron vir moderne navorsers, was sy wetenskaplike kennis oppervlakkig.
Algaande het steeds meer van die historiese Griekse oorlewerings op wetenskaplike gebied verlore gegaan. So het Strabo († 20 n.C.) se noukeurige geografiese beskrywing van ons aarde ongeewenaard gebly – latere outeurs soos Mela het niks meer as deskriptiewe opsommings opgelewer nie, en in die laat-antieke tydperk was die kennis van skrywers soos Cyrillus en Diodorus (omstreeks 370 n.C.) sodanig beperk dat hulle die aarde weer as 'n plat skyf beskryf het.
Nogtans het die Romeine by die oorname, verbetering en praktiese toepassing van Griekse tegnologieë uitgeblink – juis wanneer dit nuttig kon wees vir die uitbreiding en administrasie van die Romeinse Ryk of die verbetering van die lewenstandaard van sy bewoners, het die Romeinse ingenieurs en tegnici hul grootste prestasies gelewer.
Ontstaan van Rome
Die eerste Romeinse historici (3e eeu v.C.) het in Grieks geskryf en so 'n groot bewondering vir die Griekse kultuur gekoester dat hulle die vroeë geskiedenis van hul stad met die Griekse mitologie verbind het. Volgens legende het Aeneas uit die brandende Troje (die Ilium van Homerus) na Italië gevlug, waar sy seun Ascanius (ook bekend as Julius) in die Tiberstreek die stad Alba Longa gestig het.
'n Latere koning, Numitor, het ʼn dogter, Rhea Silvia, gehad, by wie die oorlogsgod Mars 'n tweeling, Remus en Romulus, verwek het. Numitor se broer en vyand, Amulius, het die tweelingseuns in die Tiber gegooi, maar hulle het uitgespoel en is gered deur 'n wolvin, wat hulle gesoog het - die latere simbool van Rome. Hulle is deur die herder Faustulus en sy vrou, Acea Larentia, gevind en opgevoed. Nadat hulle volwassenheid bereik het, het die tweelingbroers 'n eie stad gestig, genoem na Romulus, wat sy broer in 'n geveg doodgemaak het.
Die tradisionele stigtingsdatum van die stad Rome is 753 v.C. Dit was die begin van die Romeinse jaartelling: ab urbe condita (sedert die stigting van die stad, dit wil sê van Rome). Reeds tydens die koningskap van Romulus het 'n stryd met die naburige Sabyne ontbrand. Dit is veroorsaak deur die sogenaamde Sabynse maagderoof: omdat daar in Rome 'n tekort aan vroue was, het die Romeine die vroue van hul bure ontvoer.
Die ontvoerde meisies was egter heeltemal tevrede met hul lot en die Romeine en Sabyne het vrede gesluit. Daarna is Rome beurtelings deur 'n Romeinse en 'n Sabynse koning geregeer. Romulus is na sy dood as Quirinus in die geledere van die gode opgeneem.
Historiese kern
Die legende is deur argeologiese vondste gedeeltelik bevestig. Op een van die sewe heuwels van Rome, die Palatinus, is tekens van bewoning uit omstreeks 750 v.C. gevind. Bowendien blyk dit uit die grafte wat op die latere Forum gevind is, dat die dooies op twee wyses begrawe is: deur gewone begrawing en deur lykverbranding. Daaruit kan afgelei word dat die Romeine en die Sabyne reeds in 'n vroeë stadium verenig het. In werklikheid was Rome dus oorspronklik 'n stadjie van die Latyne, een van die Indo-Europese volke wat Italië in omstreeks 1000 v.C. uit die noorde binnegeval het.
Etruskiese oorheersing
Volgens tradisionele oorlewering is Romulus opgevolg deur ses konings: Numa Pompilius, Tullus Hostilius, Ancus Marcius, Tarquinius Priscus, Servius Tullius en Tarquinius Superbus. Numa en Servius Tullius het onderskeidelik 'n godsdienstige en administratiewe organisasie aan die stad geskenk. Volgens hul name was albei Tarquinii van Etruskiese afkoms, wat daarop dui dat Rome in daardie tyd deel van die Etruskiese magsgebied was.
Die Etruskers het aan die einde van die 6e eeu v.C. ongeveer een derde van Italië oorheers en het kulturele en handelskontak gehad met die Grieke, wat reeds in die 8ste eeu v.C. begin het met die kolonisering van die Italiaanse suidkus. Vanweë hul hoog ontwikkelde kultuur en tegnologie het die Etruskers 'n diepgaande invloed op die Romeine gehad. Hulle het die Romeine byvoorbeeld met die Griekse alfabet en met die beginsels van koepelbou in aanraking gebring.
Die gewilde Romeinse gladiatorsport het heel moontlik uit die swaardgevegte van die Etruskiese begrafnisritueel ontwikkel. Die eerste vermelding daarvan in Rome dateer egter eers uit 264 v.C. Godsdienstige gebruike wat die Romeine by die Etruskers oorgeneem het, is onder meer die rituele van augur en haruspecx, waarmee onderskeidelik uit die vlug van voëls en die ingewande van ʼn offerdier die toekoms voorspel is. In die verband is van disciplina etrusca (Etruskiese kennis) gepraat.
Die konings verdryf
Volgens tradisie is die laaste verteenwoordiger van die Etruskiese gesag, Tarquinius Superbus, in 510/509 v.C. deur Lucius Junius Brutus uit Rome verdryf. Die jaar 509 v.C. word aangegee as die tradisionele begindatum van die Romeinse Republiek en Brutus as die stigter daarvan.
Hy het volgens oorlewering opgetree as die wreker van Lucretia, 'n Romeinse edelvrou wat deur die seun van die vors verkrag is en uit skaamte selfmoord gepleeg het. Lucretia het later die simbool van die getroue vrou geword. Die bevryding het egter nie so vinnig geskied as wat die oorlewering suggereer nie. Die Etrusker Lars Porsenna het die mag van Tarquinius probeer herstel en die stryd teen die Etruskiese buurstede is eers met die val van Vei in 396 v.C. definitief beëindig.
Weens toenemende Griekse druk was die mag van die Etruskers in daardie tyd inderdaad aan die kwyn, veral nadat hulle die seeslag van Cumae (474 v.C.) teen Sirakuse verloor het. Daarna het ook Rome minder van die Etruskers te vrees gehad.
Die Republiek
Die eerste twee en halwe eeu van die Romeinse Republiek is gekenmerk deur 'n interne stryd tussen patrisiërs en plebejers (adel en burgerlikes) om die politieke mag in die nuwe republikeinse staatsvorm. Intussen moes die pas herwonne selfstandigheid teen die Etruskers beskerm word en is ook daarna gestrewe om die leierskap oor die buurvolke, verenig in die Latynse Bond, te bekom.
Die stryd om die leierskap het aanvanklik geen beslissende slag opgelewer nie en is uiteindelik bygelê onder druk van 'n gemeenskaplike bedreiging deur invallende bergvolke. Daar kon dus gesamentlik opgetree word teen die Sabyne, Aequi en Volsci, van wie veral laasgenoemde gedugte teenstanders was. Uiteindelik het die Bond tog die oorhand behaal en was Rome vry om Vei, die laaste Etruskiese bolwerk in die omgewing, in te neem.
Die stad is eers in 396 v.C. na 'n beleg van 11 jaar ingeneem, ʼn prestasie wat deur latere Romeinse historici vergelyk is met die Grieke se tienjarige stryd teen Troje. In 387 v.C. is die Romeinse leër by Allia deur Kelte onder leiding van Brennus verslaan. Die Kelte het Rome binnegedring, maar 'n volslae nederlaag vir die Romeine is afgewend deur die heilige ganse van die Kapitool, gewy aan die god in Juno, wat met hul gesnater die verdedigers op die heuwel teen ʼn nagtelike aanval gewaarsku het.
Vernietiging van Rome kon egter net afgeweer word deur die betaling van 'n skat aan Brennus. Volgens oorlewering het Brennus sy swaard in die skaal geplaas terwyl die skat afgeweeg is en toe die Romeine protesteer omdat hy hulle daardeur benadeel, het hy geantwoord: vae victis ("wee die oorwonnenes"). Rome het egter gou herstel en die omringende volke geen geleentheid gebied om by sy ontreddering baat te vind nie.
In 358 v.C. het die Romeine die Latynse Bond gedwing om die verdrag op ongunstiger voorwaardes te hernuwe en in 338 v.C. is die Bond ondanks hewige verset ontbind. Die lid state is deur afsonderlike verdrae aan Rome ondergeskik gemaak en Rome was daarop die heerser van Latium.
Samniete en Grieke
Intussen het nuwe vyande op die toneel verskyn. Die stad Capua het Rome se hulp ingeroep teen die Samniete, ʼn oorlogsugtige bergvolk van die Oskiese taalgroep. Die gevolg was 3 Samnitiese oorloë (343-341 v.C., 326-304 v.C., 298-290 v.C.), waarvan veral die tweede Rome in 'n benarde posisie geplaas het. In 321 v.C. is die Romeinse legioene by die Caudynse Passe in 'n hinderlaag gelei en moes hulle hul oorgee.
Tydens die derde oorlog het die Samniete hulp ontvang van onder andere die Etruskers, Umbriërs en Keltiese Senone, maar hulle is by Sentinum (295 v.C.) en Aquilonia (293 v.C.) verslaan. In 283/82 v.C. is die Keltiese bedreiging nog 'n laaste keer afgeweer en kon die Romeine al hul aandag aan hul aspirasies in ʼn suidelike rigting wy. Van die Griekse kolonies wat sedert die 8e eeu aan die Italiaanse suidkus gestig is, het Tarentum daarin geslaag om onder andere deur die uitvoer van wol die magtigste posisie te verwerf.
Hy het Rome se suksesse teen die Samniete as 'n bedreiging vir sy eie posisie beskou, des te meer toe ʼn ander kolonie, Thurii, die Romeine se hulp inroep teen die Lucani, ʼn Suid-Italiaanse bergvolk (282 v.C.). Tarentum het homself nie as sterk genoeg beskou om teen Rome te veg nie en het daarom steun gesoek by koning Pyrrhus van Epirus (319-272 v.C.) in die Griekse moederland. Pyrrhus het in 280 v.C. na die Appenynse skiereiland oorgesteek en daarin geslaag om die Romeine by Heraclea en Ausculum te verslaan.
Sy eie swaar verliese het hom egter verhinder om sy oorwinnings op te volg (vandaar die uitdrukking " 'n Pyrrhusoorwinning" vir 'n skynoorwinning). Hy het sy leer na Sicilië verskuif en in 275 v.C. 'n nuwe offensief teen die Romeine begin. Die Romeine het intussen geleer hoe om teen sy krygsolifante op te tree en het hom by die Slag van Beneventum verslaan. Pyrrhus het na Griekeland teruggekeer en die Romeine as heersers van die hele gebied tussen die Po-vlakte en die Straat van Messina agtergelaat.
Rome het intussen daarin geslaag om politieke eenheid in sy invloedsfeer te bewerkstellig. Die gebiede rondom Rome self is geannekseer en die inwoners het gedeeltelike of volle Romeinse burgerregte verkry. As cives Romani kon hulle in die volksvergaderings stem en ampte beklee. Stede en volke wat verder weg geleë was, het deur verdrae die status van bondgenote (socii) verkry. In teenstelling met die burgers het hulle nie belasting aan Rome betaal nie en hulle is toegelaat om hul eie bestuur, gode en gebruike te behou.
Hulle was egter verplig om "dieselfde vriende en vyande as Rome" te hê. Dit het beteken dat hulle militêre steun aan Rome moes verleen en dat hulle geen ander bondgenootkappe kon aangaan nie. Die resultaat van die stelsel was dat daar vrede in Italië geheers het sonder dat die bewoners hulle aan Rome verkneg gevoel het. Die toedrag van sake het 'n belangrike bydrae gelewer tot Rome se sukses in die kragmeting met Carthago.
Puniese Oorloë
Rome se heerskappy in Italië het van hom ʼn magsfaktor in die westelike Middellandse See-gebied gemaak en dus ook 'n mededinger van die Feniciese handelstad, Carthago, aan die noordkus van Afrika. Aanvanklik was die betrekkinge tussen die 2 stede vriendskaplik. In 509 v C. Het hulle 'n verdrag gesluit en in 27 v.C. 'n bondgenootskap teen Pyrrhus. Carthago was bereid tot vriendskap met Rome bloot omdat laasgenoemde nie 'n bedreiging op die gebied van die handel en seevaart was nie.
Carthago het egter die latere Romeinse uitbreiding in Suid-Italië as 'n bedreiging vir sy belange in Sicilië beskou. Toe die stede in Sicilië begin om die 2 moondhede teen mekaar uit te speel, het 'n konflik ontbrand wat tot die 3 Puniese Oorloë gelei het: 264- 241 v.C., 218- 201 v.C., 149- 146 v.C. Die oorloë het geëindig met die verwoesting van Carthago, waardeur Rome groot gebiede buite Italië verkry het: Sicilië, Sardinië, Korsika, Spanje en Noord-Afrika.
Aangesien die noordelike grense in tussen ook beveilig is deurdat die Keltiese aanvalle gestuit en die Povlakte as Gallië Cisalpynië (aan hierdie (= Romeinse) kant van die Alpe) onder Romeinse gesag geval het, kon Rome in die 3e eeu v.C. tot 'n wêreldmag ontwikkel. Dit het daartoe gelei dat hy ook by die politiek van die Hellenistiese state in die oostelike Middellandse Seegebied betrokke geraak het.
Griekeland
Nadat die Romeine eers met die liriese seerowers in die Adriatiese See afgereken het (229/228 v.C. en 219 v.C.), het hulle in die laaste twee Macedoniese oorloë hul invloed oor Griekeland uitgebrei. Die eerste oorlog (21 4- 205 v.C.) was 'n gevolg van die bondgenootskap tussen Carthago en Philippus V van Macedonië (238- 179 v.C.). Die ambisieuse vors het Rome se stryd teen Hannibal van Carthago as 'n gulde geleentheid beskou om self 'n vastrapplek in Suid- Italië te verkry.
Die eerste Macedoniese oorlog was beperk tot klein skermutselings, onder andere omdat Philippus nie oor 'n groot vloot beskik het nie, en het geëindig met 'n verdrag waarvolgens Macedonië afgesien het van magsuitbreiding na die weste. Die konflik met Philippus het Rome in aanraking gebring met Attalos I van Pergamum (269-197 v.C.), 'n klein welvarende vorstedom in Klein-Asië. Toe Philippus sy ambisies ooswaarts verskuif, het Attalos die hulp van die Romeine ingeroep.
In die tweede Macedoniese oorlog (200 - 197/96 v.C.) is Philippus by die Slag van Cynoscephalae verslaan en Macedonië moes sy heerskappy in Griekeland prysgee. Rome het nie self die mag in Griekeland oorgeneem nie, maar het (sommige meen uit respek vir die Griekse kultuur) deur konsul Titus Flamininus by die Isthmiese Spele van 196 v.C. die onafhanklikheid van die Griekse stadstate laat uitroep. Dit was 'n teleurstelling vir die Etoliërs, wat gehoop het dat hul steun aan Rome met gebiedsuitbreiding beloon sou word.
Op hul aandrang het Antiochus die Grote van Sirië (241-187 v.C.) in 192 v.C. met 'n leër na Griekeland vertrek. Hy kon egter niks teen die Romeine uitrig nie en is in sy eie gebied by Magnesia verslaan. Met die verdrag van Apamea (188 v.C.) is Antiochus gedwing om van sy gebied af te staan, onder andere aan Pergamum, maar Rome het self geen nuwe gebied geannekseer nie. Philippus van Macedonië is opgevolg deur sy seun Perseus (regeer 179- 168 v.C.), wie se politiek deur die toedoen van Eumenes II van Pergamum (sterf 160 / 159 v.C.) by Rome in onguns gekom het.
Die daaropvolgende derde Macedoniese oorlog (172-168 v.C.) is beëindig met die Slag van Pydna, waarna Macedonië sy onafhanklikheid verloor en in 147 v.C. ʼn Romeinse provinsie geword het. Die anti-Romeinse aktiwiteit van die Egeïese Bond op die Peloponnesus het uiteindelik tot die onderwerping van die hele Griekeland gelei: in 146 v.C. (die jaar waarin Carthago verwoes is) is Korinthe deur Lucius Mummius Achaicus ingeneem en ook verwoes. Daarna het die Romeine hulle na die Nabye Ooste en die Keltiese gebiede in die noordweste gewend.
Burgeroorloë
Rome se nuwe posisie as 'n wêreldmag het interne politieke probleme opgelewer. Die bestaande politieke stelsel was nie ingerig vir die beheer van omvangryke gebiede nie en die goewerneurs van provinsies het in baie opsigte 'n vrye hand gehad om hul eie belange te bevorder. As gevolg van die voortdurende oorloë het ʼn beroepsleer ontstaan wat deur ambisieuse aanvoerders as ʼn politieke magsmiddel aangewend kon word.
Nog 'n gevolg van die oorloë was dat die kleingrondbesit in grootgrondbesit oorgegaan het en dat daar in Rome 'n proletariaat van landlose boere en oud-stryders ontstaan het. Die opkomende handelsadel was ontevrede omdat hulle nie by die staatsbeleid betrokke was nie, terwyl die Italiaanse bondgenote ontevrede was omdat hulle net in die nadele van Rome se politiek gedeel het en nie in die voordele nie. Die eerste pogings om die situasie te verbeter, is deur die broers Tiberius en Gajus Sempronius Gracchus aangewend.
Hul voorstelle vir hervorming van grondbesit en verlening van burgerregte aan bondgenote het egter teenstand van die senaat ontvang (133/ 123 v.C.). Toe daar in 112 v.C. 'n oorlog teen die Numidiese vors lugurtha uitbreek, het die korrupsie en besluiteloosheid van die leierskringe in Rome so skril aan die lig gekom dat die veldheer Gajus Marius (157-86 v.C.) met die steun van die volk uitgebreide bevoegdhede vir homself toegeëien het.
Met 'n leër bestaande uit die stadsproletariaat en waarvan die soldate belowe is dat hulle na hul ontslag as veterani 'n stuk grond sou ontvang, het Marius eers lugurtha verslaan (104 v.C.) en daarna die Germaanse Teutone, wat Italië uit die noorde ingeval het (Slag van Aquae Sextiae, 102 v.C.). By die Slag van Vercellae (101 v.C.) het hy 'n ander Germaanse stam, die Kimbre, verslaan. In 91 v.C. het die Italiaanse bondgenote in opstand gekom omdat Marcus Livius Drusus se voorstelle vir die verlening van burgerregte aan die bondgenote deur die senaat afgekeur is.
Die sogenaamde Bondgenote-oorlog wat daarop gevolg het (91-87 v.C.), het so ʼn ernstige bedreiging vir Rome ingehou dat burgerregte uiteindelik aan alle socii suid van die Po toegestaan is. Daarna was Rome en Italië 'n staatsregtelike eenheid. In Rome was daar intussen ʼn verskerping van die teenstelling tussen die volksparty onder Gajus Marius en die senaatparty onder Lucius Cornelius Sulla (138 -78 v.C.). Die burgeroorlog wat daaruit ontwikkel het, het uiteindelik ten gunste van Sulla afgeloop en in 81 v.C. het hy homself tot diktator laat uitroep.
Nadat hy deur middel van die leges Corneliae die mag van die senaat ten koste van die van die volkstribunes en leëraanvoerders uitgebrei en deur 'n proscriptio sy teenstanders voëlvry verklaar het, het Sulla in 79 v.C. vrywillig afgetree. Hierna het weer eens 'n paar chaotiese jare gevolg, afgesluit met 'n verbond tussen Gnaeus Pompejus Magnus (106-48 v.C.) en Marcus Licinius Crassus (115-53 v.C.), wat in 71 v.C. met groot moeite die slawe-opstand van Spartacus onderdruk het. In 70 v.C. het hulle die hervormings van Sulla ongedaan gemaak.
Pompejus het daarna groot gewildheid verwerf deurdat hy die seerowers uit die Middellandse See verdryf het (67 v.C.) en vervolgens in Asië met koning Mithridates VI van Pontus (63 v.C.) afgereken het. Mithridates het hom al sedert 88 v.C. die ergernis van Rome op die hals gehaal en is in 68 v.C. van ʼn nederlaag teen Lucius Licinius Lucullus gered slegs deurdat laasgenoemde weens politieke intriges na Rome moes terugkeer. In 60 v.C. het die Eerste Driemanskap (Triumviraat) tot stand gekom, bestaande uit Crassus, Pompejus en Gajus Julius Caesar (100 - 44 v.C.), wat intussen opgang begin maak het.
Ondanks steeds toenemende teenstellings tussen die drie het die Triumviraat in naam tot met Crassus se dood in 53 v.C. voortbestaan. Pompejus het daarna nouer samewerking met die senaat gesoek en daarin geslaag om Caesar van sy bevel in Gallië onthef te kry. Caesar het geweier en in 49 v.C. het hy met sy leer die Rubicon, die grensrivier tussen sy ampsgebied en Italië, oorgesteek. Pompejus en die senaat het na Griekeland gevlug.
Keisertyd (prinsipaat)
In die daaropvolgende periode moes Caesar op uiteenliggende plekke in die Ryk sy teenstanders die hoof bied. Pompejus is by die Slag van Pharsalus in Thessalië (48 v.C.) verslaan en het na Egipte gevlug, waar hy vermoor is. Marcus Porcius Cato Uticensis (95-46 v.C.), wat in sy tyd beskou is as die verpersoonliking van ou-Romeinse ideale, het selfmoord gepleeg nadat hy by die Slag van Thapsus in Noord-Afrika verslaan is.
Nadat hy nog 'n oorwinning by Munda in Spanje behaal het (45 v.C.), was Caesar die alleenheerser van Rome en het hy begin met 'n reorganisasie van die staat en wetgewing ter verbetering van die posisie van die Romeinse bevolking. Ondanks sy gematigde optrede kon Julius Caesar nie daarin slaag om die republikeine te versoen nie en die verset teen hom het toegeneem.
Op 15 Maart 44 v.C. is Caesar vermoor deur Gajus Cassius Longinus en Marcus Junius Brutus. Laasgenoemde was moreel en kultureel hoog aangeskrewe en was vroeër een van Caesar se ondersteuners. 'n Herstel van die republiek was egter nie moontlik nie: Caesar se medekonsul, Marcus Antonius (82 - 30 v.C.), het as sy opvolger na vore getree, maar in konflik geraak met Gajus Octavius, Caesar se aangenome seun en opvolger.
'n Uitgebreide burgeroorlog is voorkom deur die bemiddeling van Marcus Aemilius Lepidus (sterf 13 v.C.), wat saam met Octavius en Marcus Antonius die Tweede Driemanskap gevorm het (43 v.C). Die Driemanskap het Caesar se moordenaars by die Slag van Philippi (42 v.C.) verslaan, maar veral die mededinging tussen Antonius en Octavius het steeds toegeneem en uiteindelik is besluit om die mag te verdeel. Antonius het die oostelike provinsies gekry, Octavius die westelikes en Lepidus Afrika (40 v.C.).
Die ooreenkoms is verseël deur 'n huwelik tussen Octavius se suster, Octavia (sterf 11 v.C.), en Antonius. Nadat die Driemanskap in 38 v.C. hernuwe is, is Lepidus se mag beperk deur sy aanstelling as pontifex maximus (opperpriester). Antonius het in Rome in onguns geraak weens sy verhouding met die Egiptiese koningin Cleopatra VII (68- 30 v.C.), wie se belange hy vooropgestel het en deur wie hy aangehits is om die alleenheerskappy te bekom.
Toe Antonius in 32 v.C. Octavia verstoot en met Cleopatra trou, het die verhouding met Octavius breekpunt bereik en tot oorlog gelei. Nadat die Slag van Actium (31 v.C.) verloor en Alexandrië deur Octavius ingeneem is, het Antonius en Cleopatra selfmoord gepleeg en was Octavius die alleenheerser.
Die eerste keisers
Octavius, wat in 27 v.C. die titel Augustus (Verhewene) ontvang het, het hervormings aangebring wat daarop gemik was om die ou republikeinse tradisies te herstel. Hy self was slegs die princeps, die eerste burger, maar omdat hy die volmagte wat die volk aan hom verleen het, jare aaneen beklee het, het hy mettertyd die posisie van 'n monarg verkry. Sy buitelandse beleid het gekonsentreer op die pax Romana, die handhawing van rus en orde binne die ryk.
Daar is gestreef na natuurlike grense, beveilig deur ʼn stelsel van forte, die sogenaamde limes. Die bestuur van die provinsies het strenger geword en die leër is op so 'n wyse ingerig dat dit nie meer vir politiek misbruik kon word nie. Die binnelandse beleid was gemik op die herstel van die ou sedes en gebruike en die verheffing van Rome tot sentrum van die Grieks-Romeinse kultuurwêreld. Augustus se opvolging het egter aangetoon watter rigting die politieke ontwikkeling geneem het: sy aangenome seun en mederegent, Tiberius (Tiberius Claudius Nero, 42 v.C.-37 n.C.) het hom na sy dood in 14 n. C. opgevolg sonder teenstand van die senaat.
Tiberius was die eerste keiser van die Julius Claudius-huis en is dikwels deur historici onregverdiglik van despotisme beskuldig. Hy het wel wreed opgetree teen Lucius Aelius Sejanus (oorl. 31 n.C.), die bevelvoerder van die pretoriaanse lyfwag, nadat die hom probeer onttroon het, maar in ander opsigte het hy hom as 'n waardige opvolger van Augustus bewys. Tiberius was die eerste keiser wat 'n paleis in Capri laat bou het. Tiberius is in 37 opgevolg deur Caligula (Gajus Julius CaesarGermanicus), wie se outokratiese optrede en geestelike versteurdheid daartoe gelei het dat hy in 41 deur offisiere van die lyfwag om die lewe gebring is.
Hy is opgevolg deur Claudius (Tiberius Claudius Drusus Nero, regeer 41-54), wat 'n goeie bestuurder was. Claudius het ʼn kragtige buitelandse beleid gehad en 'n omvangryke ryksadministrasie geskep, wat grotendeels deur bevryde slawe beman is.
Die regering van sy opvolger, Nero (Lucius Domitius Nero, regeer 54-68), het hoopvol begin, maar nadat die invloed van sy leermeester Seneca begin afneem het, het Nero se artistieke temperament die oorhand verkry. Sy eksentrieke gedrag en spandabelrigheid het tot verset in Rome en die provinsies gelei en nadat die leërs in Gallië en Spanje in opstand gekom het, het hy hom deur 'n slaaf om die lewe laat bring.
Die Flaviese huis
Die kandidate vir Nero se opvolging is na vore gebring deur die grenslegioene en die pretoriaanse garde. Die eerste keiser van die sogenaamde Vierkeiserjaar (69) was Galba (Servius Sulpicius Galba, 3 v.C.-69 n.C.), wat na 'n halfjaar vermoor en opgevolg is deur sy eertydse ondersteuner, Otho (Marcus Salvius Otho, 32-69).
Terselfdertyd het die Rynlegioene hul aanvoerder, Vitellius (Aulus Vitellius, 15-69), tot keiser uitgeroep. Vitellius het daarin geslaag om Otho te verslaan en tot selfmoord te dryf, maar het kort daarna gesneuwel in 'n stryd teen Vespasianus (Titus Flavius Vespasianus, 9- 79), die kandidaat van die legioene in die ooste. Vespasianus, die stigter van die Flaviese huis, het daarin geslaag om orde, gesag en voorspoed te herstel. Die finansies is gerasionaliseer en die grense in veral die noorde versterk.
Opstande in Gallië (Frankryk), die Nederlande en Palestina is onderdruk. Die onderdrukking van die opstand in Palestina (66-70), wat met die verwoesting van Jerusalem geëindig het, was hoofsaaklik die werk van Vespasianus se seun, Titus (Titus Flavius Vespasianus, 39- 81), wat sy vader in 79 as keiser opgevolg het, die jaar waarin die stede Pompeii en Herculaneum deur 'n uitbarsting van die vulkaan Vesuvius verwoes is. Titus is in 81 opgevolg deur sy broer, Domitianus (Titus Flavius Domitianus, 51-96), wat homself as 'n god laat vereer het en hom in staatsaangeleenthede deur ʼn consilium principes van vertrouelinge laat adviseer het.
Die weerstand wat daarteen ontstaan het, het aanleiding gegee tot verbeurdverklarings en verhore weens majesteitskending. In 96 is hy om die lewe gebring en die senaat het sy naam van al die openbare inskripsies laat verwyder en al sy wette nietig verklaar.
Aangenome keisers
In 'n poging om sy verlore invloed te herwin, het die senaat een van sy eie lede, Nerva (Marcus Coccejus Nerva, regeer 96- 98), as keiser aangestel. Onder druk van die pretoriaanse garde het Nerva die veldheer Trajanus (Marcus Ulpius Trajanus, geb. 53, regeer 98 - 117) as sy opvolger aangeneem. Trajanus was die eerste van die sogenaamde aangenome keisers en het weggebreek van die nie-aanvalsbeleid wat sedert die dae van Augustus gevolg is.
Deur die anneksasie van Dacië (Roemenië) en uitgestrekte gebiede in die ooste het hy aan die Romeinse Ryk sy grootste omvang besorg. Die verowerings in die ooste is deur sy opvolger, Hadrianus (Publius Aelius Hadrianus, geb. 76, regeer 117- 138), prysgegee omdat die instandhouding daarvan te moeilik was. Hadrianus het teruggekeer na die handhawing van die pax Romana, en in sy strewe na ʼn hegte organisasie het hy 'n omvangryke bestuursapparaat opgerig waarvan die amptenare uit openbare middele betaal is.
Hy het ook die regspraak gestandaardiseer deur die bestaande reëls saam te vat in die edictum perpetuum. Verskeie opstande het tydens sy bewind plaasgevind, onder andere die van die Jode onder leiding van Bar Kochba (132-135). Hadrianus was 'n kunsliefhebber en het self gedigte geskryf. Die ryk wat deur sy aangenome seun, Antoninus Pius (Titus Aurelius Antonius Pius, geb. 86, regeer 138-161) geërf is, was voorspoedig en goed georganiseerd.
Antoninus Pius was die eerste keiser van die Antonini-dinastie. Tydens sy voorspoedige en rustige bewind het die senaat meer aansien geniet as onder sy voorganger. Hy is opgevolg deur die keiser-filosoof Marcus Aurelius (Marcus Aurelius Antoninus, geb. 121, regeer 161-180), wat sy bewind tot in 169 met Lucius Aurelius Verus (131 - 169) gedeel het. As 'n goeie Stoïsyn het Marcus Aurelius sy taak pligsgetrou vervul, onder andere toe Germaanse stamme die ryksgrense aangeval het.
Die optrede teen die Germane, die ver gevorderde stelsel van openbare uitgawe vir die oprigting van geboue en die stelsel van skenkings soos die alimenta vir behoeftiges, het egter 'n groot las op die staatskas geplaas. Die beginsel van opvolging deur aanneming is deur Marcus Aurelius laat vaar en sy seun Commodus (Marcus Aurelius Commodus Antoninus, geb. 161, regeer 180-192) is deur hom as sy opvolger aangewys. Commodus het die senaat geïgnoreer en uitermatig despoties opgetree. Lede van die pretoriaanse wag het hom deur ʼn stoeier laat verwurg.
Soldaatkeisers
In die periode na die moord op Commodus het dit noodsaaklik geword om die ryksgrense teen invallende barbare te beskerm. Dit het aan die leer die geleentheid gebied om weer eens 'n bepalende faktor in die politiek te word, terwyl die invloed van die senaat steeds afgeneem het. Die legioene het egter ook nie kragtige leiers gehad nie en tussen 192 en 284 het sowat 50 bevelvoerders, dikwels nie eens uit Rome of Italië afkomstig nie, as keisers en teenkeisers opgetree.
Na 'n tweede vierkeiserjaar het Septimius Severus (regeer 193- 211) die Severi-dinastie gestig. Sy opvolgers was nie juis indrukwekkend nie. Caracalla (regeer 211 -217) se belangrikste daad was die Constitutio Antoniniana (212), waardeur al le inwoners van die Romeinse Ryk burgerregte ontvang het. Macrinus (217-218), ʼn Mauretaniër, is opgevolg deur die Siriër Heliogabalus (218- 222), wat as die priester van 'n nuwe songodsdiens homself alle uitspattighede veroorloof het.
Severus Alexander (222-235) se bewind het aanvanklik rustig verloop en in selfs die senaat het 'n oplewing gekom. Hy is egter deur sy legioene om die lewe gebring omdat hy nie sterk genoeg teen die Germane opgetree het nie. Severus Alexander is gevolg deur 'n reeks keisers uit alle dele van die ryk. Hul bewindtydperke was kort en almal, behalwe Claudius II (268- 270), is deur hul politieke teen standers of deur offisiere vermoor.
Terwyl daar oor die troonopvolging getwis is, het die grensvolke in beroering gekom: die Parthiërs het Sirië oorstroom, Gallië het gedreig om af te skei en die Alamanne ('n Germaanse stam) het tot diep in Noord-Italië ingedring. Pogings wat deur onder andere Decius (249-251) en Valerianus (253-260) aangewend is om die eenheid te herstel deur 'n herlewing van die ou godsdiens, het ten koste van talle Christen-martelare skipbreuk gely.
Die grondslag vir herstel is deur Gallienus (253-268) gelê en verstewig deur Aurelianus (270-275). Hy het Dacië ontruim, die Romeinse gesag in Klein-Asië en Gallië herstel en Rome versterk deur die bou van die Aureliaanse muur. Op binnelandse gebied het hy die korrupsie probeer bestry, munthervorming deurgevoer en die kultus van sol invictus (die onoorwinlike son) tot staatsgodsdiens uitgeroep. Hy is deur sy offisiere vermoor toe hy op die punt gestaan het om Persië binne te val.
Keisertyd (dominaat)
Met Diocletianus (284-305) het die keiserskap 'n nuwe karakter verkry: die keiser is verklaar tot absolute vars wat aan niemand verantwoording verskuldig was nie. Hoewel Augustus se opvolgers in die praktyk dikwels soos absolute vorste opgetree het, was hulle amptelik slegs die eerste burgers (principes) van die ryk en aan die senaat verantwoording verskuldig. Diocletianus het die Romeinse senaat en magistrate alle werklike gesag ontneem.
Voortaan sou die keiserlike gesag nie op hul goedkeuring berus nie, maar op die wil van die gode. Die keiser se titels was dominus et deus (heer en god) en Jovius, seun van Jupiter, die oppergod. Die Romeinse heersers het dus ook aanspraak gemaak op goddelike eerbewys soos die Oosterse adoratio (neerval voor die voete). Daar is gehoop dat die eenheid van die ryk op die wyse gewaarborg sou word en almal wat hulle daarteen verset het (byvoorbeeld die Christene), is vervolg.
Om anargie af te weer, is die provinsies in makliker hanteerbare gebiede verdeel en die ryk self is in twee verdeel. Maximianus (regeer 285- 305) is deur Diocletianus aangestel as medekeiser oor die Weste, met Milaan in plaas van Rome as sy setel. Diocletianus se setel was in Nicomedia in die Ooste. Albei keisers het die titel Augustus (Verhewene) aangeneem en vir homself 'n plaasvervanger/ opvolger met die titel Caesar aangestel.
Ander veranderings was die reorganisasie van die leër, die verpligting vir handwerklui om in "gildes" te verenig en die verbod op boere om hul grond te verlaat, waardeur hulle feitlik die status van horiges of lyfeienes verkry het. Nuwe munte kon slegs deur die keiser uitgegee word, maar die pryse het nogtans so hoog gestyg dat Diocletianus verplig was om ʼn prysmaatreël, die Edictum de maxim is pretiis, in te stel (301 ).
Konstantyn die Grote
Na die vrywillige aftrede van Diocletianus en Maximianus in 305 het dit geblyk dat hul opvolg ingstelsel in die praktyk nie deug nie, want 'n felle magstryd het ontstaan. In die Weste is die stryd gewen deur Flavius Valerius Constantinus, die latere Konstantyn die Grote (regeer 306- 337). Hy het sy teenstander, Maxentius, in 312 by die Mulviese brug verslaan. In 313 het Valerius Licinianus Licinius die stryd in die Ooste gewen.
Konflik het spoedig tussen die twee oorwinnaars ontstaan en in 324 het Konstantyn alleenheerser geword nadat hy Licinius verslaan en laat teregstel het. Om strategiese redes is Bisantium as die nuwe hoofstad gekies en uitgebou tot die monumentale Konstantinopel, stad van Konstantyn.
Konstantyn het godsdiens as 'n belangrike hulpmiddel in die bevordering van die rykseenheid beskou en ʼn voorkeur getoon vir die Christendom, waaraan hy reeds in 313 met die Edik van Milaan gelyke regte met die ander godsdienste verleen het. Hoewel hy hom eers op sy sterfbed laat doop het, het hy die Christendom op verskeie maniere bevorder, onder meer deur die instelling van 'n verpligte Sondagsrus en 'n verbod op die bou van heidense tempels.
Konstantyn het ook die eenheid van die Kerk self bevorder by die eerste wêreldberaad van die Kerk, wat deur sy toedoen in 325 in Nicea gehou is. In ander opsigte het hy voortgebou op die maatreëls van Diocletianus: hervorming van die leër, hervorming van die regstelsel deur verskerping van die morele voorskrifte en van die geldstelsel deur die invoer van die solidus. Die vroeëre raad van die princeps (consilium principis) het onder die naam consistorium 'n permanente instelling met 'n vaste aantal lede geword.
Definitiewe verdeling
Na die dood van Konstantyn in 337 het die ryk weer die prooi van twistende familielede geword. Die stryd is uiteindelik gewen deur Flavius Julius Constantius II (regeer 353-361), wat dood is voordat hy deur sy neef, Flavius Claudius Julianus (geb. 332, regeer 361-363) onttroon kon word. Julianus het weens sy terugkeer na die heidendom bekend geword as Julianus Apostata (Afvallige) en het sy stand punt in verskeie satiriese geskrifte verdedig.
Hy het gesneuwel in 'n veldtog teen Persië wat daarop gemik was om die Romeinse gesag te herstel. Die ryk is opnuut weer verdeel en die eenheid is eers weer herstel in 394, toe Theodosius I die Grote (regeer 379- 395) die westelike deel opgeëis het. Hy het as "die Grote" bekend gestaan omdat hy die inval le van die Gote in die ooste gestuit en daarmee die vrede tydelik herstel het. Voor sy dood het hy sy seuns Arcadius (regeer 395-408) en Honorius (regeer 395-423) as augusti benoem, laasgenoemde met Rome as setel en onder die voogdyskap van die Vandaal Flavius Stilicho (ca. 358- 408).
Hoewel verbete pogings tot hereniging aangewend is, was daar aan die einde van die 4e eeu reeds ʼn definitiewe skeiding tussen die Wes-Romeinse en die Oos-Romeinse Ryk. Laasgenoemde het geleidelik oorgegaan in die Bisantynse Ryk, waarvan die kern tot in die 15e eeu voortbestaan het. Die Wes-Romeinse Ryk het net nog 'n kort rukkie teen die invallende barbare staande gebly.
Die eerste skok vir die Wes-Romeinse Ryk was in 410, toe Rome, wat reeds deur Ravenna as setel van die keiser vervang was, deur die Gote van Alarik ingeneem is. Na die dood van hul leier (410) het die Gote egter teruggetrek en in Suid-Frankryk 'n koninkryk gevestig wat voorlopig nog vriendskaplike betrekkinge met Rome gehandhaaf het. Valentinianus II (regeer 425 - 455), wat Honorius na ʼn keiserlose periode van 2 jaar opgevolg het, het daarin geslaag om die orde in 'n mate te herstel.
Hy het veral gesteun op die bekwame veldheer Aetius Flavius (ca. 390- 453) en die se diplomasie, waarmee die verskillende barbaarse volke se vriendskap behou is. In 451 het hy byvoorbeeld met die hulp van die Wes-Gotiese koning Theodorik I (regeer 418-451) die Hunne onder leiding van Attila (Etzel, regeer 434-453) in Noord-Frankryk verslaan. 'n Volgende aanval deur die Hunne is, volgens legende, afgeweer deur die toedoen van pous Leo I, wat Attila in Noord- Italië oorreed het om van sy planne af te sien.
Die blaaskans was egter van korte duur. In 455, na die dood van Valentinianus, het die Vandale onder Geiserik (428-477) langs die Tiber opgevaar en Rome 14 dae lank geplunder - vandaar die oorsprong van die woord vandalisme. In die daaropvolgende jare was die Wes-Romeinse Ryk die willose prooi van die barbaarse invallers en hul ambisieuse leiers. Een van hulle, Orestes, het sy seuntjie, Romulus Augustus, tot keiser uitgeroep, maar die is in 476 deur die Germaanse leier Odovakar (Odoacer) onttroon.
Die kind Romulus Augustus word beskou as die laaste keiser van die Wes-Romeinse Ryk en die jaar 476 as die tradisionele einde van die Ryk. Odovakar het homself koning van die Germane in Italië genoem en het daarin geslaag om die aspirasies van Konstantinopel (die Oos-Romeinse Ryk) in die weste te verydel. Hy is egter in 493 vermoor deur Theodorik die Grote (456- 526), die stigter van die ryk van die Oos-Gote. Die bewind van Justinianus in Konstantinopel (527- 565) word beskou as die aanvang van die oorskakeling van die Oos-Romeinse Ryk na die Bisantynse Ryk.
Bestuur
Rome is aanvanklik deur ʼn koning (rex) regeer, bygestaan deur ʼn senatus, 'n raad wat saamgestel was uit die hoofde van adellike families. Die koning was die opperbevelhebber in tye van oorlog, die hoogste regter en ook die hoëpriester. Die funksies is gesamentlik aangedui met die term imperium. Hy het sy mag nie geërf nie, maar dit ontvang deur 'n besluit van die volksvergadering, die comitia curiata, wat sy naam ontleen het aan die 30 curiae waarin die bevolking van Rome oorspronklik op grond van verwantskap of buurskap verdeel was.
Die posisie van die comitia curiata is vermoedelik in die koningstydperk al verswak ten gunste van die comitia centuriata (100 man), die kleinste eenheid in die leër. Namate die invloed van die comitia centuriata in die politiek toegeneem en die stem reg daarmee saam belangriker geword het, is daar by die indeling in centuriae steeds meer klem op die vermoëns van die burgers geplaas, met die gevolg dat die besittende klasse uiteindelik ʼn oorheersende posisie verwerf het.
Die res publica
Nadat die konings uit Rome verdryf was (509 v.C.), het 'n staatsvorm ontwikkel waarin die imperium nie meer by een persoon berus het nie. Die godsdienstige funksie van die koning is oorgeneem deur 'n hoëpriester, die pontifex maximus, met 'n rex sacrorum onder hom. Die politieke bevoegdhede is oorgeneem deur amptenare (magistratus), wat met die goedkeuring van die senaat deur die comitia centuriata aangestel is. Die aanstelling was slegs vir een jaar geldig en die amptenare het geen salaris ontvang nie, vandaar die benaming honores, "ere-ampte".
Met verloop van tyd het 'n cursus honorum ontwikkel, 'n vaste volgorde waarin 'n politikus die funksies van laag na hoog moes beklee. Die hoogste amp was die van konsul en het onder andere die opperbevel oor die leër ingehou, asook die reg om met die senaat te onderhandel. Die konsulaat is deur 2 persone tegelyk waargeneem en hulle het ook hul name aan die betrokke jaar gegee. Wanneer albei konsuls byvoorbeeld weens dood nie hul termyn kon voltooi nie, het die senaat 'n interrex benoem en het 'n interregnum tot met die volgende ampsaanvaarding ingetree.
In tye van nood kon die volledige imperium oorgedra word aan ʼn diktator, bygestaan deur 'n magister equitum (letterlik: "ruiteraanvoerder"). Sedert 367 v.C. het die regterlike gesag by 'n pretor berus. Sy bevoegdheid (jurisdictio) het aanvanklik net binne Rome self en ten behoewe van Romeinse burgers gegeld (praetor urbanus). Later (ca. 242 v.C.) was daar ook ʼn praetor peregrinus vir sake waarby vreemdelinge betrokke was en uiteindelik is pretore ook benoem vir die beheer van 'n provinsie of die bevel oor 'n leër.
'n Besondere amp was die van sensor (censor), wat net soos die konsulaat deur 2 persone tegelyk beklee is. Dit was hul taak om een maal in 5 jaar 'n lys van burgers op te stel, wat nodig was vir sensus (census), om 'n beraming van hul vermoëns te doen en die indeling in centuriae daaraan verbonde. Hulle moes ook toesig hou oor die handhawing van goeie sedes en kon oortredings straf, byvoorbeeld deur iemand van die lys van stemgeregtigdes te skrap. Hulle was ook verantwoordelik vir die opstelling van die lys van diegene wat vir ʼn setel in die senaat in aanmerking gekom het.
Die amp van sensor is gewoonlik deur oud-konsuls gevul en die opstel van die burgerlys is gewoonlik afgesluit met ʼn reinigingsoffer, die lustrum. Al hierdie hoë amptenare is begelei deur lictore met die bylbundel, 'n bondel latte met 'n byl, 'n gesagsimbool wat blykbaar by die Etruskers oorgeneem is. Hulle het ʼn toga met 'n purpersoom (toga praetexta) aangehad en die sella curulis, 'n ivoorvoustoeltjie waarop die regter vroeër plaasgeneem, saam met hulle gedra.
Stryd om die ampte
In die begintyd van die Republiek was die grootste mag van die staat in die hande van die patrisiërs, 'n klein getal ou, adellike geslagte wat hul posisie deur hul rykdom verwerf het. Hulle het die senaat gevorm en die magistrate uit hul eie geledere gekies. Teenoor die patrisiërs was die plebejers, wat gesamentlik as die plebs aangedui is. Die armes onder die plebs het gestreef na verbetering van hul omstandighede en die rykes na politieke invloed.
Volgens oorlewering het die plebejers reeds in 494 v.C. uit die stad weggetrek na die Mons Sacer (Heilige Berg), tussen die Tiber- en die Aniorivier, en kon die patrisiërs hulle slegs oorreed om terug te keer deur toegewings aan hulle te doen. Hierdie strydmiddel van die plebejers (secessio plebis) is later weer toegepas en het daartoe bygedra dat die plebs geleidelik allerlei politieke regte verkry het. 'n Verna me toegewing aan die plebs was die opgradering van hul vergadering, die concilium plebis, waarin hulle sedert die koningstyd al in wyke (tribus) byeengekom het.
Die vergadering het die reg verkry om onskendbare volkstribunes (tribunus plebis) aan te wys, bygestaan deur 2 aedilis plebeii. Hulle kon teen die wil van die patrisiese magistrate optree en het na verloop van tyd selfs 'n vetoreg (intercessio) verkry op die senatus consulta, die advies van die senaat, wat in werklikheid krag van wet gehad het. Die plebs het ook daarin geslaag om op voorstel van die tribuun Gajus Terentilius Arsa die gewoontereg deur 'n kommissie van tien (decemviri) op skrif te laat stel.
Die eindresultaat daarvan was die wette van die 12 tafels (Leges duodecim tabularum) in omstreeks 450 v.C. Die volgende stryd (toegang tot die openbare ampte) is in 367 v.C. ook ten gunste van die plebejers beslis toe alle ampte, insluitende die van konsul en sensor, deur die leges Liciniae-Sextiae vir hulle toeganklik gemaak is. Ten slotte is in 287 v.C. 'n volledige gelykstelling tussen patrisiërs en plebejers bereik deurdat by die lex Hortensia ʼn besluit van die concilium plebis, ʼn plebescitum, ook sander bekragtiging deur die senaat regsgeldig geword het. Dit het die mag van die volkstribune vergroot en het die concilium plebis die status van ʼn comitia, die comitia tributa, gegee.
Optimates en populares
Die nuwe posisie het egter oak reeds die kiem vir nuwe teenstellings bevat. Die lex Canuleia (445 v.C.), ingedien deur die volkstribuun Gajus Canuleius, het huwelike tussen patrisiërs en plebejers regsgeldigheid verleen. Daardeur het steeds nouer verbindings tussen veral die welgestelde groepe van albei klasse ontstaan. Dit het opnuut daartoe aanleiding gegee dat 'n beperkte aantal families die alleenreg op die hoogste staatsampte verwerf en in die senaat die botoon gevoer het.
Die senaat het na veral die Tweede Puniese Oorlog (219-201 v.C.) uitgegroei tot die hoogste beleidbepalende instelling in Rome, deels omdat die comitia deur die uitbreiding van die stadsgebied oor die hele Italië onhanteerbaar geword het en deels omdat die senaat saamgestel was uit ervare persone wat in krisistye 'n standvastige houding ingeneem het. In werklikheid het 'n soort aristokrasie van amptenare, die nobiles (edeles), ontstaan, en vir 'n homo novus (iemand wie se familie nooit 'n amp beklee het nie) was dit feitlik onmoontlik om in hul geledere opgeneem te word.
Dit het ontevredenheid gewek by veral diegene wat deur handelsbedrywighede en bevoorrading van die leer ryk geword het en politieke munt daaruit wou slaan. Teen die helfte van die 2e eeu v.C. het daar 2 groepe ontstaan, naamlik die optimates (bestes), wat die bestaande orde wou handhaaf, en die populares, wat op politieke verandering aangedring het. Die populares is so genoem omdat hulle die steun van die verarmde stadsproletariaat wou verwerf.
Die populares het deur veral die toedoen van die Gracchus-broers daarin geslaag om hervorming van grondbesit deur te voer. Gajus Sempronius Gracchus (153- 121 v.C.) het met die Lex Acilia (123 v.C.) politieke erkenning vir die ryk handelaars verkry: hulle het ʼn nuwe klas gevorm, die equites of ordo equester. Die naam is vantevore gebruik vir diegene wat op grond van hul inkomste in die ruitery moes dien. Die regbanke waaraan die provinsie goewerneurs verantwoording moes doen, sou voortaan uit die geledere van die equites saamgestel word.
Voorheen het senatore in die reg bank gedien, maar dit het korrupsie in die hand gewerk omdat hulle hul kollegas (die goewerneurs) bevoordeel het. Die senaat en die optimates het daarin geslaag om verdere aantasting van hul invloed te voorkom en die bekleding van ampte het dikwels met omkopery (ambitus) gepaard gegaan.
Die stryd tussen die 2 groepe het in die loop van die 1e eeu v.C. weer toegeneem en in die chaos wat daaruit gespruit het, het die behoefte aan 'n sterk leier steeds groter geword. Sterk leiers wat na vore getree het, was Gajus Marius (157- 86 v.C.) van die populares, gevolg deur Lucius Cornelius Sulla (138-78 v.C.), en uiteindelik Julius Caesar en Octavius. Laasgenoemde het 'n nuwe staatsorde geskep.
Keisertyd
Die prinsipaat van Augustus was amptelik 'n voortsetting van die Republiek: die posisie van die senaat en volksvergadering (Senatus Populusque Romanus, afgekort SPR) het in naam onveranderd gebly. Die princeps (keiser) is deur die twee liggame met die hoë ampte beklee, maar omdat hy die ampte baie jare agtereenvolgens beklee het in plaas van een jaar, het hy in die praktyk die status van 'n alleenheerser verwerf. Augustus self het in Egipte, wat aan hom toegewys is, 'n amptenaar- staat opgebou en die voorbeeld is geleidelik deur sy opvolgers in Rome gevolg.
Reeds tydens die bewind van Tiberius (14-37 n.C.) is die comitia nag net vir die skyn geraadpleeg, en dan ook net om die keiser by die volk gewild te maak. Aanvanklik is die bevoegdhede van die senaat nog verder uitgebrei (die senaat kon met die goedkeuring van die princeps die amptenare kies en het ook as hooggeregshof opgetree), maar reeds in die tyd van Augustus en Tiberius het ʼn consilium principis, bestaande uit geselekteerde senatore, die princeps se raadgewende liggaam geword.
Mettertyd is equites ook in die consilium principis opgeneem en die raad het 'n permanente liggaam geword wat deur Konstantyn die consistorium genoem is. Die senaat het egter nag tot diep in die keisertyd bepaalde wetgewende bevoegdhede behou, veral op grond van die respek wat hy in die Romeinse geskiedenis verwerf het. Dit was ook nog die geval tydens die bewind van Konstantyn, wat in die nuwe hoofstad, Konstantinopel, 'n tweede senaat byeengeroep het.
Die senaat in Rome was toe in die praktyk niks meer as ʼn soort gemeenteraad wat die stadsprefek (praefectus urbi) bygestaan het nie. By die uitbouing van 'n amptenary wat 'n salaris ontvang het en aan die keiser verantwoording skuldig was, het die hoë ampte geleidelik gedegradeer tot erefunksies sonder werklike inhoud. Die praetores en aediles het die lankste uitgehou, hoewel laasgenoemde amp verval het tot die status van markpolisie en eersgenoemdes aan die einde van die 2e eeu hul juridiese bevoegdhede grotendeels aan die keiser moes afstaan.
Die formula-proses in 2 lases(praetor en iudex) is geleidelik vervang deur 'n keiserlike regspraak in een fase, die cognitio extraordinaria. Die diverse administratiewe funksies is oorgeneem deur 'n korps van keiserlike amptenare, met aan die hoof daarvan die praefectus praetorio, wat oorspronklik die hoof van die lyfwag was. Die grondslag vir 'n keiserlike kanselary en 'n soort ministerie van finansies is reeds tydens die bewind van Claudius (41-54 n.C.) gelê.
Tydens die dominaat is die hele apparaat aan die hof gekoppel. Daar het 'n rangorde vir amptenare ontwikkel. Heel bo-aan was die iilustres, dan die spectabiles, clarissimi, perfectissimi en comites. Die hoogste funksie was die van magister officiorum, die rykskanselier. Belangrike ministeries was die van justisie onder die quaestor sacri palatii en die van finansies onder die comes sacrarum largitionum (letterlik: van die heilige weldadigheid).
Die amptenarykorps was in Konstantinopel gesetel. Rome was net nag een van die baie stede in die ryk en was slegs weens sy hoogwaardige geskiedenis die hoofstad van een van die twee administratiewe eenhede waarin Italië verdeel was.
Ekonomie
Toe Rome in ca. 460 v.C. ernstig bedreig is deur aanvalle van die Aequi en Sabyne, het die senaat diktatoriale volmagte oorgedra aan Lucius Quinctius Cincinnatus. Die afgevaardigdes wat die tyding aan hom moes oordra, het hom op sy landerye aangetref. Hy het die opdrag aanvaar en die vyand teruggedryf, maar het na sy triomfantlike intog in Rome na sy landerye teruggekeer. Die verhaal is in Rome oorvertel as voorbeeld van die virtus Romana, maar is ook kenmerkend vir die ekonomiese struktuur van die ou-Romeinse samelewing.
Die samelewing was, begunstig deur die vrugbare vulkaniese grand, hoofsaaklik agraries: landbou en veeteelt is op taamlik klein (familie-) bedrywe beoefen en die produksie (graan, melk, velle) was vir eie gebruik bestem. Ondanks Rome se gunstige ligging naby die see en op die verbindingsroete tussen Noord en Suid-Italië, is daar slegs op beperkte skaal handel gedryf. Sout (Latyn: sal) uit panne in die Tibermonding het vermoedelik gedien as ruilmiddel vir Griekse erdewerk en is langs die ou Via Salaria (Soutweg) vervoer.
In die politieke stryd tussen die patrisiërs en plebejers in die Se en 4e eeu v.C. het ekonomiese faktore blykbaar ook 'n belangrike rol gespeel. Die talryke oorloë (onder andere teen die Galliërs) het baie van die kleinboere in 'n benarde posisie geplaas. Hulle was verplig om hulle in die skuld te dompel en is dan as nexus aan die genade of die ongenade van hul skuldeisers oorgelaat. Hulle kon sonder enige juridiese beskerming deur die skuldeisers van hul grond verdryf en as slawe verkoop word.
Die wet van die twaalf tafels (ca. 450 v.C.) het die situasie slegs in geringe mate verbeter. Die plebs het eers in die helfte van die 4e eeu v.C. daarin geslaag om die woekerrente te beteuel. Die leges Licinae-Sextiae (367 v.C.) het 'n maksimumoppervlakte vir landerye vasgestel en het ook bepalings vir ʼn herverdeling van die landbougrond bevat.
Keerpunt
Veral as gevolg van die Tweede Puniese Oorlog (218- 201 v.C.) het ingrypende veranderings in die 3e eeu v.C. ingetree. Weens die gevegte op Italiaanse grondgebied het die kleinboere verder agteruitgegaan en hul grond is opgekoop deur mense wat ryk geword het uit oorlogsbuit of uit die goewerneurskap van provinsies. Dit het aanleiding gegee tot die ontstaan van uitgestrekte landgoedere (latifundia), wat nie meer deur die eienaar en sy familie self bewerk is nie, maar deur slawe ondertoesig van 'n vilicus (rentmeester), of later deur coloni (vrypagters).
Die verbouing van graan was onder die omstandighede nie meer aantreklik nie en buitendien kon dit nou uit die provinsies (Sicilië) ingevoer word. De agricultura ("Die landbou") van Marcus Porcius Cato Major (234- 149 v.C.) en De re rustica ("Die boerdery") van Marcus Terentius Varro (116-27 v.C.) skets ʼn heeltemal nuwe, byna kapitalistiese produksiewyse. Metodes is verbeter deur die gebruik van moderner werktuie, koste en bates is sorgvuldig teenoor mekaar gestel en die klem is geplaas op winsgewender gewasse: druiwe, olywe en vrugte soos die uitheemse kersie en appelkoos, wat deur Lucius Licinius Lucullus (117-56 v.C.) uit die ooste gebring is.
Verskeie faktore het tot verbetering van die produkte self aanleiding gegee. So byvoorbeeld het die wyn van Ager Falernus en die Mons Massicus, albei tussen Rome en Napels, groot bekendheid verwerf. Die sosiale gevare van die stelsel is deur veral die Gracchus-broers ingesien, maar hul maatreëls van 133 en 123 v.C. (onder andere die stigting van coloniae, waar proletarii en veterani 'n stuk grond ontvang het) het weinig positiewe resultate opgelewer: in Italië is die groei van latifundia wel in 'n mate daardeur vertraag, maar in die provinsies, veral Sicilië en Noord-Afrika, het dit toegeneem.
Die handel het aanvanklik in ʼn trae tempo ontwikkel, deels omdat dit benede die waardigheid van die Romeinse adel geag is: in 218 v.C. het die lex Claudia van die volkstribuun Quintus Claudius senatore en hul seuns verbied om groot seewaardige skepe te besit. Die posisie van die Griekse en Feniciese handelaars het dus so te se onaangetas gebly. Die vernaamste aspek van die handel was invoer. Die belangrikste hawens was Puteoli (by Napels) en sedert die 2e eeu v.C. Ostia, die voorhawe van Rome.
Die vernaamste invoerprodukte was graan uit Sicilië, silwer uit Spanje en ook slawe. Die Griekse eiland Delos was die grootste mark vir slawe, totdat dit in 69 v.C. deur see rowers verwoes is. Weelde-artikels uit die ooste het mettertyd ook groot aantrekkingskrag vir die welvarende klasse verkry. Daar was byvoorbeeld ʼn lewendige handel in kunswerke uit Griekeland. Die uitvoer, aan die ander kant, was van geringe omvang, en het ingesluit landbouprodukte, hoofsaaklik olyfolie, die bekende bronsvoorwerpe uit Capua en (sedert die 1e eeu) rooi geglasuurde en fraai versierde erdewerk (terra sigillata) uit Arretium (in Etrurië).
Laasgenoemde twee produkte is oral in die Romeinse Ryk gevind. Die handel was, in teenstelling met die bankwese, hoofsaaklik in nie-Romeinse hande. Rome het eers in omstreeks 289 v.C. sy eie munteenheid gekry, die reghoekige aes signatum van brons. Die eerste silwermunte is eers 20 jaar later geslaan. Na mate die ryk uitgebrei het, het die equites nie net die belastinginsameling nie, maar ook die ander geldverkeer met die provinsies behartig. Hulle het lenings aan kooplui toegestaan en ook aan vorste of stede wat met Rome in stryd gewikkel was. Daar het selfs 'n soort giroverkeer met banke buite Rome bestaan, naamlik die permutatio, waarby bedrae deur geslote beurse vereffen is.
Terselfdertyd was daar 'n skaalvergroting van die nywerheid. Gespesialiseerde beroepe het reeds in die koningstyd bestaan en Cato se stelling dat 'n ware Romein in alle opsigte selfvoorsienend behoort te wees, was in sy eie tyd (ca. 200 v.C.) al onmoontlik. Namate Rome uitgebrei het, is die selfstandige ambagsman vervang deur klein bedryfies (ergasteria), wat deur die eienaar en 'n paar slawe beman is. Aan die einde van die Republiek was daar reeds 'n groot verskeidenheid bedrywe: bakkers, kleremakers, metaalbewerkers, 'n hotelbedryf en selfs uitgewerye soos die van Titus Pomponius Atticus (109-32 v.C.), waar onder andere die redevoerings van Cicero deur slawe gekopieer is sodat dit breër versprei kon word.
Groot sakeondernemings het ook reeds in die tyd ontstaan. Mense soos bogenoemde Atticus en die Crassus-familie, die " miljoenêrs" van hul tyd, het groot ondernemings besit waarin verskeie ambagte verenig is en wat verbonde was aan banke, handelsondernemings en landboubedrywe. Rome was toe reeds die ekonomiese sentrum van die Ou Wêreld. Die Romeinse en Italiese negatiores het die meeste handelsbedrywighede regstreeks of onregstreeks beheer en hul Hellenistiese voorgangers in baie opsigte oorvleuel.
Ekonomiese uitbreiding
Met die verandering van die republiek tot prinsipaat het die Romeinse Ryk ʼn bloeiperiode tegemoetgegaan. Groei het in alle sektore plaasgevind en die sentrum het geleidelik van Rome en Italië na die provinsies verskuif. Die vooruitgang in die landbou was minder skouspelagtig as in die ander sektore. Die stelsel van latifundia het voortbestaan, maar uitbreiding, dikwels as keiserlike besitting (praeda caesaris), het hoofsaaklik deur coloniae in die provinsies plaasgevind, selfs in Afrika, waar groot gebiede deur besproeiing vrugbaar gemaak is.
Dit was onder andere nodig om graanvoorsiening vir Italië te waarborg. Sicilië was uitgeput en is vervang deur Egipte, wat voortbouend op die grondslag wat deur die Ptolemeë gelê is, die "graanskuur" van die Ou Wêreld geword het. In Italië het die neiging tot spesialisasie voortgeduur en in die wynbou het daar selfs oorproduksie ontstaan, totdat Domitianus (regeer 81-96) dit bekamp het deur 'n verbod op nuwe aanplantings te plaas.
Die provinsies het hulle laat geld as produsente van olie (Spanje, Afrika, Sirië) en wyn (Gallië, Bordeauxstreek). Die handel het 'n ongekende uitbreiding beleef en uiteindelik Skandinawië, Indië, Ceylon en selfs Mongolië en China bereik. Die handelsverkeer tussen die provinsies het ook toegeneem: produkte uit die ooste is deur die hele ryk na die noordwestelike dele versprei en omgekeerd. Die aanvanklik vrye mark is sedert Hadrianus (regeer 117- 138) steeds meer aan bande gelê en keiserlike amptenare het toesig gehou oor die handhawing van prysvoorskrifte en handelsvoorwaardes.
Die nywerhede het met die ontwikkeling van die handel tred gehou. Veral die eerste keisers het nie geskroom om deel te hê aan ondernemings en die ontginning van myne nie en hul voorbeeld is deur die Romeinse aristokrasie gevolg. In Italië het gespesialiseerde nywerhede (onder andere pa pier en smeewerk) wel ontwikkel, maar aan die ander kant is byvoorbeeld die terra sigillata van Arretium op die duur verdring deur erdewerk uit Gallië (Auvergne).
Teen die einde van die 2e eeu was Gallië die belangrikste produsent van glas, erdewerk en metaalware, met eie spesialiteite soos die swart erdewerk uit Tongeren. Die staat het egter geleidelik ook op die nywerheid 'n sterker greep verkry deur die oprigting van eie bedrywe en die instelling van monopolieë op belangrike artikels.
Ineenstorting
In die 3e en 4e eeu n.C. het die politieke chaos as gevolg van die voortdurende stryd om die troon en die invalle van barbaarse stamme 'n einde gemaak aan die bloeitydperk. Die provinsies het weer van mekaar geïsoleerd geraak, met erger gevolge vir die weste as vir die ooste. Die lewe op die ryk landerye langs die grense het onseker geword en die coloni het na veiliger plekke weggetrek. Ten einde die bevoorrading van die leër en die stede te verseker, het die owerheid die coloni as slawe (horiges) aan die grond gebind en die grootgrondbesitters begunstig, byvoorbeeld deur aan hulle sekere regsmagte te verleen. Uiteindelik het kleingrondbesit heeltemal gewyk voor die latifundia.
In 'n poging om die agteruitgang van die handel en nywerheid teen te werk, is die ambagslui (aanvanklik net in Rome) in "gildes" (collegia) verenig en die beroep erflik gemaak. Daar is ook steeds meer staatsbedrywe opgerig. Die maatreëls kon egter nie voorkom dat byvoorbeeld die Galliese nywerheid in 'n halwe eeu feitlik heeltemal ineengestort het nie. Terselfdertyd het die wantroue in die muntstelsel toegeneem. Toe die stygende staatsuitgawes nie meer deur belastings gedek kon word nie, het die keisers die goud en silwerwaarde van die munte verminder.
Die nuwe antoninianus van Caracalla (regeer 198- 217) het byvoorbeeld die waarde van 2 denarii gehad, maar die silwergehalte van slegs 3 vyfdes van 'n denarius. Die geldhervormings van Diocletianus en Konstantyn het slegs tydelike verligting gebring. Ook op ekonomiese gebied is die westelike deel van die Romeinse Ryk - in Italië net soveel as in die ander dele - in omstreeks 400 n.C. ʼn paar eeue teruggesit.
Sosiale struktuur
Van oudsher was die belangrikste sosiale eenheid in Rome die gesin (familia), waarbinne die pater familias 'n feitlik onbeperkte gesag (patria protestas) oor sy eggenote, kinders en dienspersoneel uitgeoefen het. Gesinne afkomstig van dieselfde voorouer het- net soos by ander ltaliese volke -'n gens gevorm.
Die gens is gekenmerk deur die tweede naam (Marcus Tullius Cicero het byvoorbeeld aan die gens Tullia behoort) en deur eredienste vir hul beskermgode (sacra gentilicia). In Rome het die gens aanvanklik net onder die hoër stand (patrisiers) 'n rol gespeel, en dan eerder op godsdienstige as politieke gebied.
Die vermenging van patrisërs en plebejers as gevolg van die lex Canuleia (455v.C.), wat huwelike tussen die 2 groepe gewettig het, het daartoe gelei dat plebejers in die patrisiese gentes opgeneem is.
Cliens en patronus
Van groter belang vir die daaglikse lewe was die verhouding tussen cliens en patronus. Die instelling het ook elders in ltalie voorgekom, byvoorbeeld by die Etruskers en die Sabyne, en het vermoedelik oorspronklik op horigheid berus. Die patronus was 'n welgestelde man wat sy clientes gesteun het met voedsel, geld (sportula, eintlik "mandjie" waarin die voedsel uitgereik is) en hulp in regsgeskille.
Die cliens moes op sy beurt allerlei hand- en spandienste vir die heer verrig, saamgevat onder die term obsequium. Dit het nie net hulp met die boerdery en in oorlogstyd ingesluit nie, maar ook politieke steun en betuigings van sosiale respek, soos die môregroet (salutatio). Die verhouding tussen patronus en cliens het op die duur erflik geword en juridiese beskerming geniet: die Wet van die Twaalf Tafels het byvoorbeeld ʼn patronus wat sy fides (leenhulde) jeens 'n cliens skend, voëlvry verklaar (sacer).
Die uitbreiding van die Romeinse magsfeer het die verhouding tussen patronus en cliens ook in 'n ander lig geplaas. Boere wie se landerye verwoes is of wat weens jarelange militêre diens van die boerdery vervreem is, het na die stede gestroom. Die stede was ook ʼn toevlugsoord vir handwerklui wat weens die groeiende getal slawe geen werk kon vind nie en vir veterani, oud-stryders wat met ʼn stuk grond vir hul krygsdienste beloon is maar wat weens hul onervarenheid nie van boerdery 'n sukses kon maak nie.
So het daar in Rome en ander stede 'n proletariaat (proletarii) ontstaan wat vir die staat van geen nut was nie, behalwe in die opsig dat hulle nageslag (proles) voortgebring het wat in die legioene kon dien. Hulle het egter almal stemreg besit en het 'n belangrike magsmiddel vir ambisieuse politici geword. Clientes is weer op die been gebring deur skenkings van graan en olie (congiarium) en die organisasie van openbare vermaak (panem et circenses, brood en spele).
Dit het ook vir leëraanvoerders gebruiklik geword om die patronaat te aanvaar oor landstreke wat deur hulle verower is en vir stede om ʼn cliens-verhouding aan te gaan met 'n invloedryke Romein, wat dan hul belange in Rome behartig het. Die politieke betekenis van die cliens-verhouding het saam met die Republiek verdwyn en in die Keisertyd het dit 'n uitsluitlik sosiale funksie gehad, waarby veral die salutatio tot 'n ingewikkelde ritueel ontwikkel het. Dit het slegs gedien om die eiewaan van die patronus te versterk en het die spotlus van satiriese digters soos luvenalis en Martialis gewek.
Daar is egter ʼn lang tyd voortgegaan met die gebruik om by besondere geleenthede voedsel aan die proletariaat uit te deel en hulle in openbare vermaak te laat deel. In die openbare badhuise met parke, wandelpaaie, teaters, ensovoorts, het hulle alle geleentheid gehad om van hul armoede te vergeet. Vir behoeftige kinders het daar in die Keisertyd die gebruik van alimenta ontstaan, skenkings in geld of voedsel deur die owerheid en private persone.
Die vrou
Volgens wet het die Romeinse vrou onder die patria protestas van haar vader en later van haar eggenoot geval. Sy het geen stemreg gehad nie en kon ook nie openbare ampte beklee nie. Ampte in die staatsgodsdiens kon oor die algemeen ook net deur mans beklee word, behalwe die diens van Vesta, die beskermgodin van die huislike lewe, wat deur die 6 Vestaalse maagde uitgeoefen is. Nogtans het die getroude vrou respek geniet, al was dit dan ook net omdat sy (volgens inskripsies) "kuis was, die huishouding goed kon waarneem en goed kon spin".
Die vrou het haar eie sosiale kontakte in stand gehou, inkopies gedoen en kon aanwesig wees wanneer haar man besoek ontvang. Sedert die 3e eeu v.C. kon sy ook besittings hê. Die praktiese gevolge daarvan blyk uit die lex Oppia (215 v.C.), waarmee gepoog is om die vroue se besit te beperk en waardeur vroue verbied is om te weelderig aan te trek en in koetse met 2 perde te ry. Namate die man meer buitenshuis verkeer het (oorlog, politiek), moes die vrou verskillende gesinstake by hom oorneem.
In die 2e eeu v.C. het Cornelia, die moeder van die 2 Gracchus-broers, haar byvoorbeeld intensief met die opvoeding van haar kinders besig gehou en selfs ʼn soort "salon" gevorm waar politici, digters en filosowe byeengekom het. Die greep van die patria protestas het geleidelik verslap en die vrou het meer sosiale aansien verkry. Deur middel van haar man het sy soms selfs politieke invloed verkry, soos onder andere Terentia, die vrou van Cicero, wat boonop ʼn groot steunpilaar vir haar man in sy ballingskap was.
Die groter vryheid van vroue het egter spoedig in konflik gekom met die morele tradisie van die Romeine. Gedrag soos die van die berugte Clodia, tesame met haar intriges, het Augustus aangespoor om maatreëls in te stel wat terselfdertyd op bevolkingsaanwas gemik was. Sommige van sy leges luliae het strawwe vasgestel vir onder andere egbreuk, ongehuudheid en kinderloosheid (18 v.C.). Daarnaas het die lex Papia Poppaea (9 n.C.) bepaalde voorregte geskenk aan gesinne met 3 of meer kinders (ius trium liberorum).
Dat die maatreëls nie baie effektief was nie, is bewys deur Augustus se eie dogter, Julia Major (39 v.C. - 14 n.C.), wat weens haar losbandigheid deur haar vader verban is. In die hoë kringe het dit intussen gebruiklik geword om vroue ook ʼn deeglike opvoeding te gee en in die politiek het die keiserinne ʼn aansienlike invloed uitgeoefen. Augustus was byvoorbeeld baie gesteld op die advies van sy vrou, Livia (58 v.C.- 29 n.C.); Julia Agrippina (15-59), wat met haar intriges daarin geslaag het om haar seun Nero op die troon te kry, het tydens sy eerste regeringsjare as mederegent opgetree.
Die titel Augusta is aan Livia toegeken en munte met die beeltenis van die keiserin was geen uitsondering nie. Die vryer gedrag van die vrou het egter steeds weerstand ontvang. Die digter Decimus Iunius Iuvenalis (ca. 100 n.C.) het die draak gesteek met vroue wat "manlike" aktiwiteite soos swaardgevegte en die wetenskap wou beoefen, terwyl Seneca beweer het dat sommige vroue nie, soos gebruiklik, hul lewens aan die aantal konsuls meet nie, maar aan die aantal eggenote wat hulle oorleef het.
Slawe
In die ou-Romeinse samelewing was daar nie baie slawe nie. Die slawe wat daar wel was, was meestal krygsgevangenes of mense wat nie hul skuld kon betaal nie. Die toestand het tydens die Republiek onveranderd gebly, tot in die 2e eeu, toe die ontvolking van die platteland die invoer van nuwe arbeidskragte noodsaaklik gemaak het. Veral die eiland Delos het ʼn belangrike mark geword van waar slawe deur handelaars (venalicius) na Rome gebring is.
Slawe uit barbaarse streke moes gewoonlik op die lande werk en is by die familia rustica ingedeel, terwyl die meer ontwikkelde Grieke en Oosterlinge tuis gehou is (familia urbana) vir die huishouding, onderwys aan kinders, mediese versorging, ensovoorts. Die behandeling van Romeinse slawe was aanvanklik nie goed nie. In tot selfs die 2e eeu v.C. het Cato aanbeveel dat die familia rustica eerder toegelaat moes word om hulle dood te werk en hulle dan te vervang as om hulle goed te behandel.
Dit het aanleiding gegee tot opstande soos die van Spartacus (73- 71 v.C.), wat met groot moeite onderdruk is. Met die (duurder) huisslawe het dit toe reeds beter gegaan en die verbeterde posisie het geleidelik ook na die ander slawe uitgebrei, veral toe die invoer van slawe tydens die bewind van Augustus afgeneem het. Slawe kon volgens wet nie trou nie, maar is toegelaat om saam te woon (contubernium) en 'n kind wat daaruit gebore is (verna), is as ʼn welkome toevoeging tot die familie beskou.
Die owerheid het later perke op die willekeurige behandeling van slawe geplaas, onder andere deur die lex Petronia (60 n.C.), wat die beskikbaarstelling van slawe vir spele met wilde diere verbied het. Tydens die bewind van Hadrianus (117- 138) is die doodstraf vir slawe afgeskaf. 'n Slaaf is ook toegelaat om sy eie besittings te hê en om dit te gebruik om sy vryheid mee te koop. Vrygestelde of vrygekoopte slawe het deel van die cliens uitgemaak.
Hulle kon Romeinse burgerregte verwerf, maar kon nie hoë ampte beklee nie. Aan die einde van die Republiek is slawe dikwels vrygelaat as ʼn metode om van onproduktiewe personeel ontslae te raak. Augustus, wat gekant was teen die vermeerdering van die getal "vreemde" Romeinse burgers, het die gebruik streng gereguleer deur die lex Lunia (17 v.C.), waarvolgens slawe wat nie volgens die voorgeskrewe reëls vrygelaat is nie, slegs beperkte burgerskap kon verkry.
Politieke aspirasies van vrygelate slawe kon slegs uiting vind binne die college van Augustales, aan wie die organisasie van die keiserkultus opgedra was. Namate die liberti (vrygelate slawe) steeds meer die ruggraat van die keiserlike en stedelike burokrasie gevorm het, kon die enkeling 'n magsposisie bekom. Keiser Claudius (regeer 41-54) se sekretaris en hoofboekhouer was byvoorbeeld vrygelate slawe. Albei was egter gehaat by die Romeinse hoë klasse en moes uiteindelik met hul lewens daarvoor boet.
Kulturele klimaat
In die bloeityd van die Romeinse Ryk onder Augustus het die digter Horatius geskryf dat Griekeland, wat deur Rome onderwerp is, sy onderwerper onderwerp het. Hoewel sy woorde eintlik op die literatuur betrekking gehad het, was dit tog ook 'n weerspieëling van die algemene kulturele klimaat in die Romeinse Ryk. Rome het die Grieks-Hellenistiese kultuur oorgeneem, dit op eie wyse verwerk en gereed gestaan om dit na die "barbare" in die noorde en weste te versprei.
Die proses is voorafgegaan deur 3 eeue waarin daar dikwels spanning tussen die ou-Romeinse tradisies en vreemde invloede was. Die Romeinse samelewing was in sy beginjare agraries en tradisioneel ingestel. Die gedragsideaal van die Romein (virtus Romana) was gegrond op die handhawing en navolging van die mores majorum, dit wil sê die leefwyse en gebruike van die voorvaders. Die vernaamste element daarvan was die verering van huisgode (Lares en Penates) en van die geeste van die oorledenes (manes).
Die verering van die staatsgode soos Jupiter, die oppergod, Mars, die god van oorlog, die tweekoppige Janus, beskermer van die stadspoorte, en Vesta, die god in van die huislike haard, het op dieselfde wyse geskied. Daar is 'n verdrag, die pax deorum, met hulle aangegaan en die is streng nagevolg. Vreemde, veral Etruskiese invloede, het net voorgekom in rituele soos die auspicia (waarneming en uitleg van voortekens by belangrike geleenthede), tempelbou en godebeelde. In krisistye is die hulp van vreemde gode wel ingeroep, maar hul eredienste is streng van die inheemse kultus geskei en is dikwels met argwaan beskou.
"Literêre" uitinge was hoofsaaklik prakties gerig: wetstekste en lyste van belangrike gebeurtenisse, die annales pontificum, wat deur priesters opgestel is en as grondslag van die latere geskiedskrywing gedien het. Die dade van voorouers is in ballades besing en by feeste is klugte (versus Fescennini) opgevoer. Illustrerend van die Romeinse kultuur in die tyd was die groot opskudding wat 'n uitvoering met musiekbegeleiding deur Etruskiese beroepsakteurs in 364 v.C. in Rome veroorsaak het.
Nogtans het die vroeë Romeinse kultuur reeds die kiem vir die latere ontwikkeling bevat. Die redenaar Appius Claudius Caecus (ca. 300 v.C.), wat ook vir die eerste waterleiding, Aqua Appia, en die Via Appia (die pad tussen Rome en Capua) verantwoordelik was, het byvoorbeeld groot bewondering by latere geslagte afgedwing.
Einde van die isolasie
In die 3e eeu v.C. het Rome in direkte konflik met die Griekse kolonies in Suid-Italië geraak en daarmee ook in nouer kontak met hul kultuur. Aanvanklik was die sigbare resultaat daarvan gering, maar mettertyd is Griekse kunstenaars by die versiering van Romeinse tempels betrek en is Griekse kunsvoorwerpe ingevoer.
Aan die begin van die eeu is die diens van Asklepios (ook Aesculapius), die Griekse god van geneeskunde, in Rome ingestel en die swaar nederlaag teen Hannibal by Cannae in 216 v.C. het daartoe gelei dat die Romeine die beroemde orakel by Delphi geraadpleeg het. Intussen is die kultus van die Magna Mater uit Klein-Asië ingevoer. Daar was egter altyd ʼn sterk wantroue in dergelike "wilde" eredienste: in 186 v.C. het die senaat byvoorbeeld die orgies ter ere van die Griekse wyngod, Dionusos, verbied.
Terselfdertyd het Rome egter in argitektoniese opsig in ʼn Hellenistiese stad ontwikkel met marmerbedekte tempels en Griekse marksale (basilica). Onder Griekse invloed het daar ook 'n literatuur ontwikkel. Die eerste Latynse outeurs was egter nie gebore Romeine nie en een van die eerste Romeinse skrywers, die historikus Fabius Pictor (ca. 220 v.C.), het sy werk in Grieks geskryf. Die Derde Macedoniese Oorlog (171-168 v.C.) was 'n belangrike fase in Rome se wegbreek uit sy kulturele isolasie. In 169/68 is die redenaar Crates van Mallos as gesant van Pergamum na Rome gestuur, waar hy lesse in die retoriek gegee het terwyl hy van 'n besering herstel het.
Kort daarna het Lucius Aemilius Paullus die Macedoniese vors Perseus verslaan en die se biblioteek as buit na Rome geneem, asook die Griekse geskiedskrywer Polubius van Megara as gyselaar. Laasgenoemde het nie net ʼn geskiedenis van Rome geskryf nie, maar Paullus ook bygestaan met die opvoeding van sy seuns, wat daardeur die Griekse leefwyse leer ken het. Een van die seuns, Publius Cornelius Scipio Aemilianus Africanus Minor (185/84 – 129 v.C.), het ʼn literêr-filosofiese geselskap rondom hom vergader waar die Romeinse adel met die Grieks-Hellenistiese kultuur vertroud kon raak.
Fiolosofie het sy verskyning gemaak in die persoon van Carnaedes van Cirene (214/13 – 129/28 v.C.), stigter van die Nuwe Akademie, wat Rome as lid van ʼn Atheense delegasie in 156/55 v.C. besoek het, en in die Stoïsyn Panaetius van Rhodos (ca. 185-109 v.C.), wat in omstreeks 144 v.C. in Rome aangekom en hom by die kring van Scipio aangesluit het. Sy etiek, wat aktiewe deelname aan die openbare lewe geregverdig het, het groot byval by die Romeine gevind.
Die kultuur het egter ook 'n vryer en losser leefwyse meegebring, wat teenstand by die meer tradisiegebondenes gewek het. Die kampvegter van die groep was Marcus Porcius Cato Major (234-149 v.C.). Hul bedrywighede het byvoorbeeld daartoe gelei dat filosowe in 173 v.C. en 161 v.C. weens die bedorwenheid van die sedes uit Rome verdryf is. Ander tekens van verset was die openbare misnoeë oor Polubius se uitvoering van Griekse musiek in 167 v.C. en die verbanning van astroloë en Jode in 139 v.C. Laasgenoemde bewys dat vreemde godsdienste ook in Rome ʼn vastrapplek probeer kry het.
Humanitas-urbanitas
Die kulturele ontwikkeling kon egter nie gestuit word nie. Namate Rome se mag uitgebrei het, het daar ʼn toenemende noodsaaklikheid en begeerte ontstaan om die eie tradisie met die vreemde en hoogs gerespekteerde beskawings te verenig. Die ideale wat uit die begeerte ontstaan het, word aangedui met die terme humanitas en urbanitas: 'n kombinasie van algemene (Grieks georiënteerde) ontwikkeling en die Romeinse sin vir werklikheid en tradisie, waardeur konkrete openbare gedrag teenoor gode en medemens verseker kon word.
Die ideale is verwesenlik in die onderwys, wat tuis of in private skole en waarvan die eerste aan die vrygelate Carvilius toegeskryf word- agtereenvolgens in litterator (lees, skryf, reken), grammaticus (verklaring en uitlegging van tekste) en rhetor geskied het. Rhetor was daarop gemik om leerlinge te leer om in die openbaar te praat, 'n voorvereiste vir 'n Romeinse politikus. Regstudie was hoog aangeskrewe, maar die natuurwetenskappe slegs sover dit van praktiese nut kon wees, veral in die bou van wonings, paaie en waterleidings.
Die opvoeding is dikwels afgesluit deur 'n studiereis na Griekeland (Athene, Rhodos). Romeine wat op die manier opgevoed is, kon Grieks net so goed as Latyn lees, praat en skryf en het 'n belangstelling gehad in wysbegeerte en die skone kunste. Hulle het op 'n verstandige wyse gebruik gemaak van die weelde wat hulle hulle danksy die toegeneme welvaart kon veroorloof, waaronder 'n tweede huis (villa) op die platteland. Die staatsgodsdiens is so ver moontlik nog vry van vreemde invloede gehou, maar is aan die ander kant steeds meer op ʼn politieke vlak geplaas. Die volksgeloof is deur die intelligentsia as superstitio (bygeloof) beskou.
Keisertyd
Reeds aan die begin van die Christelike jaartelling het Latyn naas Grieks die posisie van wêreldtaal verwerf en het Rome tot die kultuursentrum van die Ou Wêreld ontwikkel. Die stad het talle pragtige bouwerke gehad, wat meestal gekonsentreer was rondom die Forum Romanum, die stadsplein met 'n openbare spreekgestoelte. Die stad is bowendien volgens Hellenistiese voorbeeld met parke versier, onder andere deur Sulla en Caesar.
Aan die ander kant het die krotwyke ook steeds groter geword, want die toestroming van hawelose proletariërs na die stad het onverminderd voortgeduur. Augustus het die Romeinse kuns en kultuur bevorder as deel van sy strewe om die ou-Romeinse tradisies wat aan die einde van die Republikeinse fase verval het, te herstel. Met die hulp van Marcus Vipsanius Agrippa (ca. 63 v.C. - 13/14 n.C.) het hy begin met stadherstel en -verfraaiing.
Daarnaas het hy skrywers soos Livius, Vergilius en Horatius aangespoor om oor die grootsheid van Rome werke te skryf wat die peil van die klassieke Griekse literatuur sou ewenaar. In hoër kringe is sy voorbeeld gevolg deur manne soos Gajus Asinius Pollio (76 v.C.-5 n.C.), Valerius Messalla Corvinus (64 v.C.-8 n.C.) en veral Gajus Maecenas (oorl. 8 n.C.). In die tyd het die gebruik ontstaan om onder andere digters openbare voordragte (recitatio) te laat lewer.
Later het dit ontaard in 'n vertoon van gekunstelde breedvoerigheid Die keiser wou ook nuwe lewe in die staatsgodsdiens blaas deur die herbouing van tempels, die herstel van tradisionele eredienste en die viering van die Ludi saeculares as teken daarvan dat 'n nuwe tydperk begin het. Hy kon egter nie verhinder dat die volk hul godsdienstige gevoelens meer aan die persoon van die keiser gekoppel het deur verering van die Genius Augusti en die Lares Augusti nie.
Na Augustus se dood het die hof voortgegaan om die voortou in die sosiale en kulturele te neem. Van die latere keisers het ook indrukwekkende bouwerke laat oprig. In 79 n.C. het Vespasianus die Amphiteatrum Flavium (Coliseum) aan die stad geskenk. Trajanus het ʼn omvangryke biblioteek, die Basilica Ulpia, en Hadrianus 'n akademie, die Athenaeum, laat bou. Hadrianus het ook die Pantheon van Rome, wat in 27/25 v.C. deur Agrippa opgerig maar deur 'n brand verwoes is, laat herbou met 'n koepel van 43 m in deursnee wat nie op suile gerus het nie, 'n tegniese prestasie vir daardie tyd.
Van groot betekenis was dat die Romeine dit nie meer nodig geag het om vir hul ontwikkeling na Griekeland te gaan nie: Rome het self in die behoefte voorsien. Die stad het op sy beurt 'n trekpleister geword vir geleerdes uit die provinsies, soos die skrywer Seneca en die digter Lucanus.
Sedert die bewind van Vespasianus (69-79) het die onderwys in Rome sowel as in die provinsies besondere aandag ontvang van die ryks- en stedelike owerheid. In die ooste het dit aanleiding gegee tot 'n oplewing van die Griekse letterkunde (Plutarchos, Lucianus) en wetenskap (Claudius Galenus, Claudius, Ptolemaeus). In die stede in die weste en in Afrika is skole en biblioteke gestig en indrukwekkende bouprojekte aangepak, byvoorbeeld die waterleiding by Keulen, brûe by Segovia en die Ysterpoort van die Donau.
Die kennis van Latyn –en dus die vermoë om te lees en te skryf– het deur die hele ryk versprei, soos blyk uit die talle inskripsies wat op die mees afgeleë plekke gevind is. Selfs lank nadat die ekonomiese agteruitgang weerklank in die kuns gevind het, het die onderwys nog staande gebly. Sowel Diocletianus as Konstantyn die Grote het byvoorbeeld aan onderwyspersoneel belastingvoordele toegeken.
In die tyd na Augustus se dood het die staatsgodsdiens 'n suiwer formaliteit geword. Pogings om ter wille van die eenheid van die ryk nuwe lewe in die godsdiens te blaas, het geen sukses behaal nie. In hul godsdiens het die Romeine hulle steeds meer tot nie-Romeinse gode soos Isis-Sarapis uit Egipte en Mithras uit Persië gewend.
Die vreemde kultusse is ook in Rome self geduld en het van daar na die noordwestelike dele van die ryk tot in Brittanje versprei. Een daarvan was die Christendom, wat mettertyd die staatsgodsdiens van Rome geword het (4e eeu) en dieselfde houding teenoor die heidense Romeins-Griekse kultuur ingeneem het as wat Rome vroeër teenoor die Grieks-Hellenistiese kultuur ingeneem het.
Provinsies
Die stamme en stede in Italië wat deur Rome verower is, is aanvanklik op die een of ander wyse in die Romeinse staatstelsel opgeneem. Hulle het 'n groot mate van selfstandigheid behou en slegs in die beperkte kategorie van die dediticii was daar sprake van regstreekse onderwerping. Namate die verowerde gebied groter geword het, het 'n fyner indeling in 3 hoofgroepe ontwikkel. Die gebied rondom die stad self is onder die naam nomen Latinum min of meer met Rome verenig.
Slegs ʼn paar stede, die sogenaamde prisci Latini, het 'n beperkte selfstandigheid geniet. 'n Tweede groep, aangedui as ager Romanus, het ʼn beperkte vorm van selfbestuur besit en het ook Romeinse burgerreg verkry, hoewel nie volledig nie. Die municipia ('n aantal stede in oorwegend Sentraal-Italië) en die coloniae het tot hierdie groep behoort. Die coloniae het ontstaan as Romeinse militêre vestings, maar het sedert die 2e eeu v.C. ontwikkel in landbounedersettings vir veterane wat uit die leër ontslaan is.
Die derde en grootste groep was die van die socii, bondgenote wat verplig was om troepe aan Rome te lewer. Hulle het grotendeels selfstandig gebly en tot met die Bondgenote-oorlog (91-87 v.C.) hul eie burgerreg gehad.
Gebiede buite Italië
Toe die Romeine na die Eerste Puniese Oorlog (264-241 v.C.) in besit van Sicilië en later van Sardinië en Korsika kom, het hulle aanvanklik geprobeer om die gebiede vanuit Rome te bestuur. Die reëling het spoedig onwenslik geblyk te wees en spesiale pretore is as stadhouers benoem. Die benaming provincia, oorspronklik gebruik as 'n aanduiding van 'n hoë amptenaar se bevoegdheidsfeer, het hiermee ʼn konkreter inhoud verkry, naamlik ʼn verowerde gebied buite Italië.
Die pretor het 'n sekere mate van toesig uitgeoefen en regspraak gelewer. Die stede het hul eie bestuursvorm behou en moes ooreenkomstig ʼn verdrag met Rome sekere verpligtinge nakom. So 'n gebied het sy status verkry deur 'n lex provinciae, wat opgestel is deur 'n kommissie van 10 senatore, saam met die bevelvoerder wat die gebied verower het. Die wet het die grense van die gebied omskryf, het bepalings bevat oor regspraak, belastingheffing, ensovoorts, en moes deur die senaat bekragtig word.
Dit is opvallend dat Rome eers in die helfte van die 2e eeu v.C. aarselend tot die stigting van kolonies oorgegaan het. Sicilië, Sardinië en Korsika is gevolg deur Spanje (Hispania), wat tydens die Tweede Puniese Oorlog (218-201 v.C.) verower is. Griekeland is in 196 v.C. verower, maar is in naam van die senaat vry verklaar en die Romeinse legioene het die gebied verlaat. Dit het op die duur geblyk dat so ʼn houding te gevaarlik is: die opstandige Macedonië het in 147 v.C. 'n provinsie van Rome geword, gevolg deur die res van Griekeland en Afrika (met die verwoesting van Carthage) in 146 v.C.
Die provinsie Asië is in 129 v.C. gestig nadat Attalos 111 van Pergamum sy ryk aan die Romeine nagelaat het en die aanspraakmaker deur Rome verslaan is. In die loop van die 2e en 1e eeu v.C. het steeds meer en omvangryker gebiede gevolg. 'n Belangrike rede hiervoor was dat die provinsies broodnodige geld en slawe aan Rome kon lewer.
Beheer en status
Vir die bestuur van die provinsies is daar nou ook ʼn formeler oplossing gevind. Dit het gebruiklik geword om die ampstermyn van hoë Romeinse magistrate met een jaar te verleng en hulle dan as 'n prokonsul of propretor 'n provinsie toe te wys. Wanneer die prokonsul sy amp aanvaar het, het hy 'n edik uitgevaardig met 'n aantal reëls wat hoofsaaklik op belasting insameling, regspraak en dies meer betrekking gehad het en op die lex provinciae gebaseer was.
Binne die raamwerk het die goewerneurs 'n groot mate van vryheid geniet, des te meer omdat daar vanuit Rome feitlik geen toesig gehou is nie. Menige prokonsul het dus die geleentheid gebruik om sy eie belange te bevorder. Indien hy in Rome van afpersing (res repetundae) aangekla is, moes hy verantwoording doen aan 'n regsbank bestaande uit senatore (sy kollegas en dus gewese of toekomstige goewerneurs), wat hom gewoonlik vrygespreek het.
ʼn Poging van Gajus Sempronius Gracchus om die wanpraktyk teë te gaan deur die betrokke regspraak aan die equites op te dra (lex Acilia, 123/22 v.C.), het op die duur misluk omdat die equites daarin geslaag het om self ook belangrike posisies in die provinsies te beklee. Die inning van belastings in die vorm van landbouprodukte (tributa), geld, tolgeld (portorium) of 'n heffing op inkomste (tributum capitis) is altyd aan publicani verpag en dit was gewoonlik die equites wat vanweë hul rykdom die hoogste paggeld kon betaal.
Dit het tog wel gebeur dat ʼn goewerneur weens 'n aanklag van afpersing skuldig bevind is. Toe die Siciliërs 'n klag teen hul goewerneur in Rome aanhangig gemaak het, het hulle sukses behaal, veral danksy die welsprekendheid van Cicero (Verrinae, 70 v.C.). As prokonsul van Bithinië in Klein-Asië het Cicero homself as 'n regverdige bestuurder bewys. Die swaar finansiële laste wat Rome as gevolg van sy talle oorloë op die provinsies geplaas het, het op die duur groot ontevredenheid veroorsaak.
Die ontevredenheid, verder aangewakker deur die korrupsie van die goewerneurs en die publicani, het soms in bloedige opstande tot uiting gekom, onder andere die vesper van Efese in 88 v.C., waar volgens oorlewering 80 000 Romeine in Klein-Asië op een dag om die lewe gebring is. Die provinsies het ook 'n invloed op die politiek in Rome verkry deurdat ambisieuse generaals die troepe wat in die provinsies gestasioneer was om die orde te handhaaf, as 'n magsmiddel gebruik het. Julius Caesar het byvoorbeeld die legioene in Gallië in sy stryd teen Pompejus gebruik en Marcus Antonius het met sy troepe in Egipte teen Octavius oorlog gevoer, hoewel sonder sukses.
Hervormings van Augustus
Die stelsel van provinsiale bestuur het in die eerste jare van die prinsipaat ingrypende veranderings ondergaan. Augustus het die provinsies verdeel in keiserlike provinsies, wat via 'n legatus Augusti propraetore deur homself bestuur is, en in senaatprovinsies, wat op tradisionele wyse bestuur is deur ʼn prokonsul wat deur die senaat aangestel is maar wat geen seggenskap oor die troepe gehad het nie. Augustus en al die keisers na hom het Egipte as hul private eiendom beskou en is daar verteenwoordig deur 'n praefectus Aegypti met 3 legioene.
Die prefekte van Egipte het ook by hul ampsaanvaarding 'n edik uitgevaardig, en voorbeelde daarvan wat op papirus bewaar gebly het, gee soms 'n goeie insig in heersende (sosiale) probleme. Die goewerneurs van die keiserlike provinsies - Spanje, Gallië, Illirië (Joego-Slawië), Sardinië, Korsika en gebiede in Klein-Asië- is met groot sorg gekies en het bowendien 'n vaste salaris ontvang om uitbuiting te voorkom. Hulle is vir 'n onbeperkte tyd aangestel en was ook verantwoordelik vir die insameling van belastings, bygestaan deur procuratores, wat regstreeks aan die keiser verantwoordelik was.
Laasgenoemde het ook toesig gehou oor die belastingpagters in die senaatprovinsies. Hierdeur en deur die toenemende aktiwiteit van 'n goed geskoolde korps van amptenare het die posisie van die provinsies aansienlik verbeter. Augustus en die keisers na hom het nie na uitbreiding van die Romeinse Ryk gestreef nie. ʼn Uitsondering was Trajanus (regeer 98-117), wat onder andere Dacië (Roemenië) en Mesopotamië verower het.
Met verloop van tyd het die verdediging van die ryk teen barbaarse invallers steeds belangriker geword. Voorkeur is vanselfsprekend aan natuurlike grense (berge, riviere, ensovoorts) verleen, maar die legioene wat langs die grense gestasioneer was, het hul aanvoerders die geleentheid gegee om hulself as keiser of teenkeiser te laat uitroep. Verskillende keisers het reeds tydens die prinsipaat gepoog om die omvang van die provinsies kleiner te maak deur hulle op te deel in kleiner eenhede wat makliker beheer kon word. Die weinige sukses wat daarmee behaal is, blyk duidelik uit die anargie in die tyd van die soldaatkeisers.
Die dominaat
Die hervormings van Diocletianus (284-305) waarop Konstantyn die Grote (regeer 312-337) voortgebou het, was ʼn nuwe poging om die ryk stewiger saam te snoer. Die ryk is verdeel in vier praefecturae - Oriens (Klein-Asië), Illyricum (die Balkan), Italia (Italië en Afrika) en Gallia - elk onder beheer van 'n praefectus praetorio en onderverdeel in 12 (later 14) diosese onder bestuur van vicarii. ʼn Diosees is verdeel in provinsies met 'n preases, corrector of soms ʼn prokonsul (consularis) aan die hoof.
'n Belangrike verandering was dat die amptenare, met uitsondering van die prefek, slegs administratiewe en juridiese bevoegdhede gehad het. Die leer het 'n eie organisasie gehad en is in die provinsies saamgestel uit limitanei, wat onder die plaaslike bevolking gewerf en deur 'n dux aangevoer is.
Die stelsel het egter die onaangename gevolg gehad, veral in die weste, dat die aandeel van die barbare in die leerfunksies toegeneem het. Hierdie troepe en hul aanvoerders kon sodoende ʼn beslissende bydrae lewer tot die val van die Wes-Romeinse Ryk.
Romanisering
Die betekenis van die provinsies binne die Romeinse Ryk was hoofsaaklik ekonomies van aard. Hulle was 'n bron van inkomste waarmee die koste van die oorloë en administrasie gedek is en hulle het mettertyd ook die mannekrag gelewer vir die verdediging van die grense.
Daar kan egter nie van die veronderstelling uitgegaan word dat die Romeinse bestuur die provinsies slegs benadeel het nie. Ondanks die korrupsie en afpersing (waarvan maklik 'n oordrewe voorstelling gemaak word) en ondanks die swaar belastingdruk het baie gebiede rus en vrede (pax Romana) onder die Romeinse bestuur geniet en baat gevind by die bou van paaie, waterleidings, ensovoorts. Dit het onvermydelik gepaard gegaan met 'n opbloei van die handel en die ekonomie, waaruit die provinsies op die duur selfs meer voordeel getrek het as Italië en Rome self.
In watter mate die gebiede aan romanisering onderworpe was, bly ʼn ope vraag. Dit het van plek tot plek verskil. Bowendien het die Romeine die plaaslike instellings, gebruike en godsdiens gewoonlik onaangeraak gelaat. Die sogenaamde concilia provinciarum kan wel as 'n romaniserende element beskou word. Dit was 'n organisasie wat belas was met die versorging van die kultus van die stadsgodin, Roma, van Augustus en later ook van die keiserkultus.
Die lede van die organisasie kon hoe aansien binne die ryk verwerf en kon uiteindelik selfs tot die geledere van die equites en senatore deurdring. Hulle was egter uitsluitlik beperk tot die toplaag van die provinsiale bevolking. 'n Mindere mate van romanisering het ook plaasgevind onder diegene wat in die leër diens gedoen het. Van volledige romanisering van die provinsies was daar nouliks sprake: oor die algemeen is die plaaslike tradisies van die gebiede gehandhaaf, al was hulle dan ook met 'n dik laag Romeinse vernis bedek.
Verwysings
↑Chris Scarre, The Penguin Historical Atlas of Ancient Rome (Londen: Penguin Books, 1995).
