Тольятти

Тольятти
рус. Тольятти
Байрак^[d]	Илтамга^[d]
Нигезләнү датасы	20 июнь (1 июль) 1737[1]
Рәсми исем	Тольятти
... хөрмәтенә аталган	Пальмиро Тольятти^[d]
Нигезләүче	Василий Никитич Татищев^[d]
Рәсми тел	рус теле
Дөнья кисәге	Европа
Дәүләт	Россия[2]
Нәрсәнең башкаласы	Ставрополь районы[2] һәм Городской округ Тольятти^[d][2]
Административ-территориаль берәмлек	Городской округ Тольятти^[d]
Сәгать поясы	UTC+04:00, MSD, SAMT^[d] һәм MSD
Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы	Идел һәм Куйбышев сусаклагычы
Иң көнчыгыш ноктасы	53°35′07″ т. к. 49°46′33″ кч. о.
Иң төньяк ноктасы	53°35′18″ т. к. 49°19′50″ кч. о.
Иң көньяк ноктасы	53°26′47″ т. к. 49°33′10″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы	53°30′29″ т. к. 49°11′32″ кч. о.
Хөкүмәт башлыгы	Ренц, Николай Альфредович^[d]
Канунбирү органы	Тольятти шәһәр думасы^[d]
Халык саны	667 956 (1 гыйнвар 2024)[3]
Йортлар саны	1505[4]
Административ бүленеше	Тольяттиның Автозавод районы, Тольяттиның Комсомол районы һәм Тольяттиның Үзәк районы
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек	90 метр
Кардәш шәһәр	Казанлык, Вольфсбург, Лоян^[d], Флинт, Пьяченца, Кольмар, Наҗканижа һәм Миңгечәвер
Нәрсә белән чиктәш	Ставрополь районы, Җигүле һәм Ыстарапул өязе
Бүләкләр
Мәйдан	314,78 км²[5]
Почта индексы	445000–445999
Рәсми веб-сайт	tgl.ru
Һәйкәлләр исемлеге	Список памятников культурного наследия Тольятти^[d]
Феноменның икътисады	economy of Tolyatti^[d]
Хуҗалыклар саны	494[6]
Җирле телефон коды	8482
Монда җирләнгәннәр төркеме	^[d]
Тольятти Викиҗыентыкта

Толья́тти (тат. Тәләтти^[7], 1964 елга кадәр Ста́врополь, Ыстарапул^[8]; яки Ста́врополь-на-Во́лге, Идел буендагы Ста́врополь ) — Самар өлкәсендәге шәһәр, Ставрополь районы административ үзәге. Регион үзәге булмаган шәһәрләр арасында халык саны буенча Россиядә иң зур шәһәр.

Тольятти машина төзүчеләр шәһәре буларак дан тота. Тольяттиның гомуми халкы 720 мең. Руслардан кала, татарларның икенче урында булуы, заманында күпләрнең Тольяттига машина төзү заводларына эшкә килүе белән бәйле. Шәһәрдә татарлар саны кырык меңнән артык.

Шәһәрнең йөзек кашы – Тольяттиның техник музее. Утыз сигез гектар мәйданда биш йөздән артык төрле экспонат урнашкан.

Тарихи белешмә

1737 елда Василий Татищев тарафыннан дала халыкларыннан ныгытма буларак һәм чукындырылган калмыкларны җиргә утырту максатында корыла. XIX- XX гасыр башында Россиядә климатик курорт һәм кымыз белән дәвалану урыны буларак таныла^[9]. 1953—1955 елларда Куйбышев сусаклагычы төзелү сәбәпле биегрәк урынга күчерелә, ә шәһәр урыны су астында кала. 1964 елдан итальян коммунисты Пальмиро Тольятти исемен йөртә. 1970-елларда АвтоВАЗ заводы төзелү белән халык саны кискен арта. Бу предприятие әлегечә шәһәрнең төп терәве булып тора.

• 
  Шәһәргә керү юлы
• 
  ААҖ «АВТОВАЗ» конвейеры
• 
  «АвтоВАЗ»телерадиотапшырулар һәм басма конторы

Халык

1856[10]	1897[11]	1913[10]	1926[10]	1939[10]	1959[12]	1970[13]	1979[14]	1989[15]	2002[16]	2010[17]
~4 200	5 969	~9 900	~6 000	~9 300	61 281	250 853	502 036	630 543	702 879	719 514

Милли состав

Милләт	2002[18]	2010[19]
руслар	83,2%	86,1%
татарлар	3,8%	4,1%
украиннар	2,8%	2,1%
мордва	2,0%	1,8%
чуашлар	1,8%	1,6%

Административ бүленеш

Тольятти өч районына бүленә:

• Автозавод районы (рус. Автозаводский район)
• Комсомол районы (рус. Комсомольский район)
• Үзәк районы (рус. Центральный район)

Икътисад

Бүген “АвтоВАЗ”да 110 мең кеше хезмәт куя. Самар өлкәсендә “АвтоВАЗ”га бәйле тагын өч йөзләп предприятие бар һәм аларда 1,5 миллион кеше эшли.2008 елда кризис башланганнан бирле Россиядә барлыгы 731 мең кеше эшсез калган. Шуның 12 мең 315е – Тольятти шәһәрендә.

Ел саен зурлап Сабан туе уздырыла. Тольятти татарлары, беренчеләрдән булып, 2001 елда ук Сабантуйда исерткеч эчемлекләр сатудан баш тартты. Шәһәрнең милли-мәдәни автономиясе каршында “Асыл” татар яшьләре оешмасы эшли. 81 нче, 37 нче, 27 нче мәктәпләрендә татар теле укытыла. 81, 62 нче мәктәпләре каршында татарча көрәш секцияләре эшли.

Дин

Православие

Тольятти епархиясе

Спас-Преображение соборы

Ислам

Төп мәкалә: Тольятти җәмигъ мәчете

Тольятти җәмигъ мәчете – бу калада яшәүче һәр татарның горурлыгы. Ярты гектар мәйданны биләгән, күккә ашкан 38 метрлы манаралы, 2500 кешене кочагына сыйдырырлык бу иман йорты дүрт ел дәвамында төзелеп, 2007 елның декабрендә ачылды.^[20]

Тышкы сылтамалар

• Тольятти Яндекс.Панорамаларда

Искәрмәләр

1. Ответственный составитель О.В. Зубова Административно-территориальное деление Самарской губернии (1851-1928 гг.) — 2011. — 463 бит — ISBN 978-5-91940-081-3
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q28648174
2. ОКТМО. 185/2016. Приволжский ФО
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q26902153
3. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2024 года — Москва: Росстат, 2024.
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q126076461https://wikidata.org/wiki/Track:Q649https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680
4. Список населенных мест Самарского округа. 1928 год — 2-я тип. Красный октябрь, 1928. — 66 бит
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q87037096https://wikidata.org/wiki/Track:Q87036914
5. http://www.gks.ru/scripts/db_inet2/passport/table.aspx?opt=36740000200620072008200920102011
6. Масленицкий Т. Г. Топографическое описание Симбирского наместничества // Симбирские губернские ведомости — Ульяновск: 1853.
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q5627https://wikidata.org/wiki/Track:Q30090281https://wikidata.org/wiki/Track:Q30090271
7. https://tnv.ru/tat/tv-projects-item/k-mit-vit/ Кәмит Җәвит, 31.12.2022, 12-13 мин.
8. архив күчермәсе, archived from the original on 2016-03-05, retrieved 2022-05-23 
9. Ставрополь в начале ХХ века, archived from the original on 2010-06-14, retrieved 2012-11-10 
10. http://www.mojgorod.ru/samarsk_obl/toljatti/
11. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=1287
12. 1959 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
13. 1970 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
14. 1979 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
15. 1989 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
16. 2002 елгы Бөтенроссия җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
17. архив күчермәсе, archived from the original on 2011-07-07, retrieved 2012-11-10 
18. 2002 ел сан алу базасы, archived from the original on 2015-09-15, retrieved 2013-11-18 
19. Национальный+состав+населения+Самарской области 2010, archived from the original on 2016-03-06, retrieved 2013-11-18 
20. “АвтоВАЗ” каласында (Эше барның ашы бар;Иман йорты;Якшәмбе мәктәбе;Сәнгатькәрләр;Татарские Выселки- Бритовка-Сускан) / Гөлназ ШӘЙХИ / – № 61 (11149), 17 май, 2008, archived from the original on 2015-06-05, retrieved 2012-11-10