Монако

Монако
фр. Principauté de Monaco
Байрак^[d]	Илтамга^[d]
Нигезләнү датасы	8 гыйнвар 1297
Рәсми исем	Monaco, Fort-Hercule[1], Múnegu, la Principauté de Monaco[2] һәм Furstendömet Monaco[3]
Кыскача исем	🇲🇨
ХФӘ билгесе	mɐˈnakə
Демоним	monacói, Monégasque, Monacan, Monakano, Monakänan, monegasc, monegasca, موناكي, موناكية, موناكيون, monegasco, monegasca, מונגאסקי, מונגאסקית, monegasci, monegasc, monegască, মোনাকীয়, monegasco, monegasca, monegaschi, monegasche, Monegasque, Monégasque[2], monegascu, monegasca, Monakano, monegasca, monegasche, monegaschi, monegasco, Μονεγάσκος, Μονεγάσκα, Μονεγάσκοι, Μονεγάσκες, موناكي, موناكية, موناكيين, موناكيات һәм Monacach[4]
Рәсми тел	француз теле[5]
Гимн	Монако гимны^[d]
Мәдәният	Монако мәдәнияте^[d]
Шигарь тасвирламасы	Deo juvante^[d]
Шигарь тексты	Easy going Monaco һәм Deo Juvante
Дөнья кисәге	Европа[6]
Дәүләт	Монако
Сәгать поясы	Үзәк Аурупа вакыты^[d], UTC+01:00 һәм Europe/Monaco^[d][7]
Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы	Урта диңгез һәм Лигурия диңгезе^[d]
Табигый-георафик объект эчендә урнашкан	Европа, Зәңгәрсу яр буе^[d] һәм Диңгез буе Альплар^[d]
Иң көнчыгыш ноктасы	43°44′48″ т. к. 7°26′23″ кч. о.
Иң төньяк ноктасы	43°45′ т. к. 7°26′ кч. о.
Иң көньяк ноктасы	43°43′29″ т. к. 7°25′07″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы	43°43′46″ т. к. 7°24′33″ кч. о.
Геомәгълүматлар	Data:Monaco/Monaco.map
Иң югары ноктасы	Chemin des Révoires^[d]
Иң түбән ноктасы	Урта диңгез
Идарә итү формасы	конституцияле монархия һәм варислы монархия^[d]
Дәүләт башлыгы вазыйфасы	Монако кенәзе^[d]
Ил башлыгы	Альбер II^[d]
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Монако дәүләт министры^[d]
Хөкүмәт башлыгы	Дидье Гийом^[d]
Башкарма хакимият	Монако хөкүмәт советы^[d]
Канунбирү органы	Монако милли советы^[d]
Югары мәхкәмә органы	Монако югары мәхкәмәсе^[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр	Италия, Германия, Франция, Япония, Аурупа Берлеге, Кытай Җөмһүрияте, Америка Кушма Штатлары, Россия һәм Кытай
Әгъзалык	Берләшкән Милләтләр Оешмасы, Аурупа шурасы, ОБСЕ, Евроконтроль^[d], Интерпол[8][9], ХКТО^[d][10][11], Халыкара гидрография оешмасы^[d][12], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[13], Бөтендөнья почта берлеге[14][15], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге^[d][16], Франкофония^[d], Visa Waiver Program^[d][17], Халыкара гражданнар иминлеген саклау оешмасы^[d][18], Бөтендөнья метеорология оешмасы[19] һәм Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[20]
Балигълык яше	21 яшь
Халык саны	38 350 (2020)[21]
Ир-ат халкы	18 145[22], 18 095[22], 17 982[22] һәм 17 872[22]
Хатын-кыз халкы	18 890[22], 18 827[22], 18 704[22] һәм 18 596[22]
Административ бүленеше	Монако коммунасы^[d]
Акча берәмлеге	евро
Номиналь тулаем эчке продукт	8 596 156 574 $[23]
Кардәш шәһәр	Эль-Кувейт^[d], Луччана һәм Ривне[24]
Нәрсә белән чиктәш	Франция һәм Аурупа Берлеге
Аның белән шул ук территорияне били	Монако коммунасы^[d]
Автомобил хәрәкәте ягы	уң^[d][25]
Челтәр көчәнеше	230 вольт[26]
Электр аергычы төре	Europlug^[d][26], D төре^[d][26], CEE 7/5^[d][26] һәм Schuko^[d][26]
Киләсе	Free Cities of Menton and Roquebrune^[d]
Алмаштырылган	Alpes-Maritimes^[d]
Алыштырган	Alpes-Maritimes^[d]
Кулланылган тел	француз теле
Телгә алынган хезмәтләр	Civilization V^[d]
Мәйдан	2,02 км²
Почта индексы	98000
Рәсми веб-сайт	mairie.mc​(фр.)​(италь.)​(ингл.) һәм gouv.mc​(фр.)​(ингл.)
Һәштәге	Monaco
Югары дәрәҗәле Интернет домены	.mc
Тематик география	Монако географиясе^[d]
Рәсми дине	Katolik çirkäw[27] һәм Католицизм[28]
Яклаучы изге	Девота^[d]
Феноменның икътисады	Монако икътисады^[d]
Феноменның демографиясе	Монако халкы^[d]
Өстәлгән кыйммәт салымы күләме	19,6 процент
Ел саен үткән туйлар саны	86[29]
Шәһәр халкы	37 034[22], 36 922[22], 36 686[22] һәм 36 469[22]
Авыл халкы	0[22], 0[22], 0[22] һәм 0[22]
Социаль медиаларда күзәтүчеләре	37 160
Илнең мобиль коды	212
Илнең телефон коды	+377
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны	112^[d][30], 17^[d][30] һәм 18^[d][30]
Илнең GS1 коды	300-379
Номер тамгасы коды	MC
Диңгездәге идентификацияләү номеры	254
Монда җирләнгәннәр төркеме	Төркем:Монакода җирләнгәннәр^[d]
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме	Төркем:Монакода төшерелгән фильмнар^[d]
Монако Викиҗыентыкта

Мона́ко Кенәзлеге яки Мона́ко (фр. Principauté de Monaco) — Көньяк Европада, Урта диңгез ярында урнашкан кечкенә дәүләт. Коры җир буенча Франция белән чиктәш. Дөньяның иң кечкенә илләренең берсе, шулай ук халык тыгызлыгы буенча Монако алдынгы позициядә. Бөтен илне узар өчен кешегә уртача 56 минут кирәк.

Тарих

Франция илне өч яктан уратып ала, шул ук вакытта башка ягы Урта Диңгез белән чиктәш. Монаконың мәйданы 2,02 кв. км (0,78 кв. миля) һәм халкы якынча 37800; ул дөньяда кечкенәлек буенча икенче һәм халык иң тыгыз яшәгән ил. Монаконың җир чиге 4,4 км (2,7 миля), яр буе сызыгы 4,1 км (2,5 миля) һәм киңлеге 1700 дән алып 349 м га кадәр үзгәрә (1859 дан алып 382 ярдка кадәр). Илнең иң югары ноктасы Les Révoires Ward-та диңгез дәрәҗәсеннән 161 метр (528 м) калкып торган Монт Ангель авышлы өслекләрендә Chemin des Révoires дип аталган тар юл булып тора. Монаконың халкы иң күп булган урыны Монте Карло һәм халкы иң күп булган уенты - Лавротто/Бас Мулен. Җирне мелиорацияләү нәтиҗәсендә Монаконың җир массасы 20 процентка арткан. Кечкенә булса да, Монако бик борынгы һәм мәшһүр, бигрәк тә үзенең байлар һәм атаклылар өчен уен мәйданы буларак, бу туристлар өчен тамаша һәм Урта Диңгездә икътисади двигатель булып тора. Женева яки Цюрихта кебек үк, 2014 елда халыкның 30%-ы миллионерлардан торган.
Монако конституцион монархия формасында дәүләт башында Принц Альберт II торган кенәзлек. Принц Альберт II конституцион монарх булса да, аның сәяси куәте зур. Гримальди Йорты Монакода, кыска тынышлар белән 1297 елдан бирле хөкем сөргән. Рәсми телләр француз теле, ләкин монегаск телендә, итальянча һәм инглизчә күп сөйләшәләр һәм аңлыйлар. Дәүләтнең суверенитеты рәсми рәвештә Франко-Монегаск 1861 ел Килешүендә рәсми танылган һәм Монако 1993 елда Берләшкән Милләтләрнең сайлаучы әгъзасы булып киткән. Монаконың бәйсезлегенә һәм аерым чит ил сәясәтенә карамастан, аның саклавы Франция җаваплылыгында. Шулай да, Монако ике кечкенә хәрби төркемне тәэмин итә.
Икътисади үсеш 19-ынчы гасыр ахырында беренче казиносы - Монте Карло ачылу белән һәм Париж белән элемтә булганнан соң көчәя. Шул вакыттан бирле, Монаконың йомшак климаты, матур пейзажлары һәм комарлы уен мөмкинчелекләре кенәзлекнең бай һәм мәшһүрләр өчен беренче турист максаты һәм ял итү үзәге статусына кертем ясаган. Соңгы елларда, Монако әһәмиятле банк үзәгенә әйләнгән һәм уңышлы рәвештә үзенең икътисадын хезмәт сферасына һәм кечкенә, югары-табышлы, пычратмаучы сәнәгатьләргә диверсификацияләгән. Дәүләттә керем салымы юк, бизнес салымнары түбән һәм ул салым гаване булу өчен киң танылган. Ул шулай ук ел саен уза торган урамнарда боҗра мотор узышы Монако Гран Приның хуҗасы булып тора, ул Беренче Формуланың оригиналь Гран Приларның берсе.
Монако рәсми рәвештә Европа Берлегенең өлеше түгел, ләкин Европа Берлегенең хезмәтләрендә, таможня һәм чик контрольләрен кертеп, катнаша. Үзенең Франция белән мөнәсәбәтләре аша, Монако евроны бердәнбер валюта итеп куллана (моңа кадәр ул Монегаск франкын кулланган.). Монако Европа Шурасына 2004 елда кергән. Ул шулай ук Халыкара Франкофония Оешмасы әгъзасы.

1993 елдан Монако БМО әгъзасы, 2004 елдан — Европа Шурасы әгъзасы, шулай ук дәүләт ОБСЕ, Интерпол, ЮНЕСКО кебек оешмаларда әгъзалык итә.

Дин

Монако Кенәзлеге — рәсми дине булган аз санлы Европа дәүләтләренең берсе. Ил Конституциясенең 9 статьясы Рим католик чиркәвен дәүләт дине дип игълан итә. Шул ук вакытта, Конституция диннәргә табыну иреген игълан итә һәм кемне дә булса дини йолаларда катнашырга мәҗбүр итүне тыя. Хөкүмәт дини ирекләрне чикләми. Монако гражданнарының күпчелеге христиан динен тота (2010 елда халыкның 86 % ы).

Яһүд дине тарафдарлары булып Монакода яшәүче 560 кеше ягъни халыкның 1,7 % ы тора. Яһүдиләрнең синагогасы бар.

Илнең мөселман җәмгыятендә 280 диндар исәпләнә (ягъни халыкның 0,8 % ы). Алар барысы да кенәзлек гражданнары түгел. Мөселманнар арасында гарәпләр (беренче чиратта Мароккодан), шулай ук төрекләр, иранлылар һ. б. бар. Кенәзлектә бер генә мәчет тә юк.

1950-еллар уртасында Монакога Бәһаи дине тарафдарлары үтеп керә. Хәзерге вакытта алар кенәзлек халкының 0,2 % ын тәшкил итә (ягъни 70 кеше).

Монакода башка конфессияләр һәм диннәр вәкилләре дә бар, ләкин аларның саны аз һәм алар дини җәмгыять төзи алмый. Кайбер диндарлар (бигрәк тә мөселманнар) күршедәге Ниццага яки Франциянең башка шәһәрләренә йөри.

Монако Кенәзлегендә яшәүче якынча 3,8 мең кеше дини түгел^[31].

• Монакода ислам

Искәрмәләр

1. https://www.mairie.mc/principaute-monaco-monte-carlo
2. http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf
3. https://www.ui.se/landguiden/lander-och-omraden/europa/monaco/
4. The National Terminology Database for Irish — 2006.
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q5463833https://wikidata.org/wiki/Track:P12796
5. art. 8 // La Constitution de la Principauté
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q48746447
6. https://www.workwithdata.com/place/monaco
7. https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
8. https://www.interpol.int/Member-countries/World — Интерпол.
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q8475
9. https://www.interpol.int/Who-we-are/Member-countries/Europe/MONACO
10. https://www.opcw.org/about-opcw/member-states/ — ХКТО.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q842490
11. https://www.opcw.org/about-us/member-states/monaco
12. https://www.iho.int/srv1/index.php?option=com_wrapper&view=wrapper&Itemid=452&lang=en — Халыкара гидрография оешмасы.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q233611
13. http://www.unesco.org/eri/cp/ListeMS_Indicators.asp
14. http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries.html
15. https://www.upu.int/en/Universal-Postal-Union/About-UPU/Member-Countries?csid=-1&cid=199
16. https://www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8
17. https://www.dhs.gov/visa-waiver-program-requirements
18. http://icdo.org/who-we-are/members/observer-states.html
19. https://public.wmo.int/en/members/monaco
20. https://www.who.int/choice/demography/by_country/en/
21. https://www.imsee.mc/Actualites/Population-officielle-2020
22. (unspecified title) — база данных Всемирного банка.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q21540096
23. https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD — Бөтендөнья банкы.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q7164
24. http://www.city-adm.rv.ua/RivnePortal/ukr/city_partners/Monaco.aspx
25. http://chartsbin.com/view/edr
26. World Plugs / мөхәррир Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q193858
27. art. 9 // Конституция Монако
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q63982
28. La Constitution de la Principauté
29. https://www.imsee.mc/Population-et-emploi/Demographie
30. International Numbering Resources Database: ITU-T E.129 National-only numbers linked with emergency services and other services of social value / мөхәррир Халыкара телекоммуникацияләр берлеге
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q376150
31. global-religion-full

Сылтамалар

• Хөкүмәтнең рәсми сайты 2005 елның 5 ноябрь көнендә архивланган.

Моны да карагыз