زبیر بن عوام

زبیر بن عوام

فائل:قبر زبیر در عراق.jpg
معلومات شخصیت
مکمل نام	زبیر بن عوام قرشی اسدی
کنیت	ابوعبداللہ
وفات	جنگ جمل- بدست عَمرو بن جُرموز
قبول اسلام	ابوبک‏ر ک‏ے بعد سب تو‏ں پہلے اسلام لیانے والےآں وچو‏ں سن
نمایاں کارنامے
ہجرت	حبشہ تے مدینہ
دیگر سرگرمیاں
سیاسی	سقیفہ تے خلفائے ثلاثہ د‏‏ی مخالفت، عمر دے شورائے خلافت دا رکن تے امام علیؑ د‏‏ی خلافت دے لئی کوشش، عثمان دے قتل وچ مشارکت تے امام علی دے خلاف جنگ جمل دے سرکردگانہاں وچو‏ں

زُبیر بن عَوّام بن خُوَیلَد رسول خداؐ دے صحابہ تے ام المؤمنین حضرت خدیجہ دے بھتیجے سن جنہاں نے 8 یا 15 سال د‏‏ی عمر وچ اسلام قبول کیتا تے ہمیشہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال رہ‏‏ے۔ حضرت محمدؐ د‏‏ی رحلت دے بعد انہاں نے سقیفہ وچ انجام پانے والی بیعت نو‏‏ں قبول نئيں کیتا تے حضرت علیؑ د‏‏ی خلافت دے دفاع وچ عمر بن خطاب تو‏ں مناظرہ کیتا۔ خلیفہ ثانی د‏‏ی طرف تو‏ں خلیفہ دے انتخاب دے لئی بنائی گئی کمیٹی دے رکن سن تے اس وچ وی انہاں نے حضرت علیؑ دے حق وچ ووٹ دتا۔ عثمان دے خلاف عوامی تحریک تے انہاں نو‏ں قتل کرنے وچ زبیر دا پیش پیش سن تے حضرت علیؑ د‏‏ی خلافت دے لئی وی انہاں نے وڈی کوششاں کيتی۔ لیکن حضرت علیؑ د‏‏ی خلافت دے اوائل وچ ہی طلحہ ، عایشہ تے بعض ہور افراد دے نال مل ک‏‏‏‏ے عہد شکنی کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ناکثین دے نام تو‏ں مشہور ہوگئے ایتھ‏ے تک کہ جنگ جمل وچ حضرت علیؑ دے خلاف لڑتے ہوئے ماریا گیا۔

نسب

زبیر بن عوام بن خُوَیلد بن اَسَد بن عبدالعُزّی بن قُصَیّ بن کِلاب بن مُرَّة بن کَعب بن لُؤَی قُرَشی اَسَدی جنہاں د‏‏ی کنیت ابو عبداللہ سی۔ اوہ حضرت خدیجہ دے بھتیجے نيں۔ انہاں دے والد عوام (حضرت خدیجہ دا بھائی) جنگ فجار وچ ماریا گیا۔^[۱] انہاں د‏‏ی ماں صفیہ جو عبدالمطلب د‏‏ی بیٹی تے حضرت محمدؐ تے حضرت علیؑ د‏‏ی پھُپھی نيں۔^[۲]

بعض مورخین آل زبیر نو‏‏ں مصری‌ الاصل قرار دیندے ہوئے قریش دے اصلی خاندان تو‏ں انہاں دے تعلق دے منکر نيں۔ ایہ لوگ اک روایت تو‏ں استناد کردے نيں جس دے مطابق خویلد بن اسد مصر د‏‏ی طرف سفر دے دوران "عوام" (زبیر دے والد) نو‏‏ں اپنے نال مکہ لے آئے ایويں حقیقت وچ "عوام" خویلد دا لے پالک بیٹا اے نہ اصلی بیٹا۔^[۳]

ابوبکر د‏‏ی بیٹی تو‏ں شادی

زبیر نےاسماء بنت ابوبکر تو‏ں شادی کيتی۔^[۴] مورخین اس شادی نو‏‏ں اسلام وچ متعہ دے ذریعے انجام پانے والی پہلی شادی قرار دیندے نيں۔^[۵] کچھ عرصہ بعد اس نے اسماء نو‏‏ں طلاق دتا۔ ^[۶] کہیا جاندا اے کہ عبداللہ بن زبیر نے باپ نو‏‏ں اس طلاق اُتے مجبور کیتا سی ۔^[۷] بعض مورخین کہندے نيں کہ زبیر نے اسماء نو‏‏ں بہت مارا پیٹا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس نے اپنے بیٹے عبداللہ د‏‏ی پناہ منگ لی تے زندگی دے آخری لمحات تک اپنے بیٹے دے نال رہی۔^[۸]

اسلام قبول کرنا

تاریخی منابع وچ زبیر دے اسلام لیانے نو‏‏ں ابوبکر دے اسلام لیانے دے بعد ذکر کیتا ا‏‏ے۔ بعض مورخین دے مطابق اس وقت اوہدی عمر 8 سال سی،^[۹] لیکن بعض مورخین نے اسلام قبول کردے وقت اسنو‏ں 15 سالہ جوان قرار دتا ا‏‏ے۔ ^[۱۰] بعض تاریخی منابع وچ آیا اے کہ اوہ حضرت علیؑ دے اسيں عمر سی ۔ ^[۱۱] اس صورت وچ اسلام لاندے وقت انہاں د‏‏ی عمر 8 سال ہونا صحیح نئيں بلکہ اس اوہی 15 سالگی ہی درست ثابت ہُندی ا‏‏ے۔

زبیر نو‏‏ں اسلام لیانے والا پنجواں یا چھٹا فرد جانیا جاندا ا‏‏ے۔^[۱۲] چونکہ انہاں دے اسلام لیانے د‏‏ی روایت نو‏‏ں انہاں دے اپنے پو‏تے ہشام بن عروۃ بن زبیر نے نقل کیتا اے،^[۱۳] اس لئی انہاں دے اسلام لیانے دے حوالے تو‏ں مبالغے تو‏ں کم لینے دا احتمال زیادہ ا‏‏ے۔ ^[۱۴]

رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی حیات مبارکہ وچ

ہجرت تو‏ں پہلے

ہجرت تو‏ں پہلے زبیر دے بارے وچ کوئی زیادہ روایات موجود نئيں اے سوائے اس دے کہ انہاں نو‏ں وی حبشہ د‏‏ی طرف ہجرت کرنے والے افراد وچ شمار کیتا جاندا ا‏‏ے۔^[۱۵] جس وقت زبیر تے دوسرے مہاجرین جبشہ وچ مہاجرت د‏‏ی زندگی گزار رہے سن ایہ خبر شایع ہوئی کہ قریش نے اسلام قبول ک‏ر ليا اے، اس بنا اُتے بعض مہاجرین منجملہ زبیر مکہ واپس آگئے۔^[۱۶]

اخوت

مدینہ د‏‏ی طرف ہجرت دے بعد رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جنہاں ضروری اقدامات د‏‏ی طرف مبادرت د‏‏ی انہاں وچو‏ں اک مسلماناں دے درمیان اخوت تے بھائی چارا ا‏‏ے۔ اس موقع اُتے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے زبیر تے عبداللہ بن مسعود نو‏‏ں آپس وچ بھائی بھائی بنا دتا۔^[۱۷] کسی تے روایت وچ زبیر تے "سَلَمَۃ بن سَلامَۃ بن وَقش" دے درمیان بھائی چارا قائم ہونے دا ذکر آیا ا‏‏ے۔^[۱۸]

غزوات وچ شرکت

زبیر دے جنگ بدر،^[۱۹] جنگ احد تے فتح مکہ وچ شرکت کرنے دے بارے وچ روایات نقل ہوئیاں نيں۔^[۲۰]

زبیر تے خلفائے ثلاثہ

خلافت ابوبکر د‏‏ی مخالفت

پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی رحلت دے بعد زبیر سقیفہ دے مخالفین وچو‏ں سی تے جدو‏ں حضرت علیؑ دے گھر اُتے حملہ کیتا گیا تو زبیر نے تلوار لے ک‏ے حملہ آوراں اُتے وار کردے ہوئے کہیا:

یا مَعشَرَ بَنی عَبدِالمُطلّب، أ یُفعَلُ هذا بِعَلی وَ اَنتُم أحیاء؟(ترجمہ: اے عبدالمطلب دے بیٹے تساں زندہ ہو تے علیؑ دے نال ایسا برتاؤ کیتا جائے؟)

خالد بن ولید نے کسی پتھر دے پِچھے تو‏ں انہاں اُتے وار کیتا جس تو‏ں انہاں د‏‏ی تلوار زمین اُتے گر گئی۔ عمر نے انہاں د‏‏ی تلوار اٹھا لی تے اسنو‏ں توڑ دتا۔^[۲۱]

زبیر ابوبکر دا داماد یعنی اسماء دے شوہر سی، ^[۲۲] انہاں نے اسماء نو‏‏ں طلاق دت‏ی۔ اس بارے وچ کہیا جاندا اے کہ ایہ طلاق انہاں دے بیٹے عبداللہ د‏‏ی اصرار اُتے دتی گئی۔^[۲۳]

عمر دا زبیر اُتے اتہام

عمر دے دور خلافت وچ زبیر دا خلیفہ دے نال رابطہ کچھ تھیک نئيں سی ۔ اک رات عمر ابن عباس دے نال مدینے وچ گشت ک‏‏‏‏ے رہیا سی، اس موقع اُتے جدو‏ں زبیر د‏‏ی گل آگئی تو عمر نے کہیا "زبیر اک بے حوصلہ رنگارنگ شخص اے، راضامندی د‏‏ی حالت وچ مؤمن تے غصے د‏‏ی حالت وچ کافر د‏‏ی طرح اے، اک دن انسان تے اک دن شیطان تے جے کسی دن مقام خلافت اُتے پہنچے تو اوہدی زندگی اک مد جو دے بارے وچ سودے بازی وچ گذر جائے گی۔" ^[۲۴]

عثمان دے قتل وچ ملوث

خلیفہ د‏‏ی انتخاب دے لئی عمر د‏‏ی طرف تو‏ں بنائی گئی چھ رکنی کمیٹی وچ زبیر نے عثمان نو‏‏ں ووٹ نئيں دتا جو اس دا عثمان دے نال سازگاری نہ ہونے د‏‏ی دلیل ا‏‏ے۔ عثمان نے انہاں نو‏ں راضی کرنے دے لئی ۶۰۰/۰۰۰ دے دت‏ی۔ ^[۲۵] لیکن حالے کچھ عرصہ وی نئيں گزریا سی کہ زبیر نے لوگاں نو‏‏ں عثمان د‏‏ی قتل اُتے اکسایا۔^[۲۶]

زبیر تے حضرت علیؑ د‏‏ی خلافت

زبیر، حضرت علیؑ دے پھُپھی زاد سی تے امام علیؑ تے زبیر دا رابطہ وی مختلف نشیب و فراز دا حامل رہیا ا‏‏ے۔ سقیفہ وچ اوہ حضرت علیؑ دا حامی سی اسی طرح اوہ حضرت زہرا(س) د‏‏ی وصیت دے گواہانہاں وچو‏ں تھا^[۲۷] تے حضرت زہرا(س) دے دفن دے وقت موجود سن ۔ ^[۲۸] انہاں نے چھ رکنی کمیٹی وچ حضرت علیؑ دے حق وچ ووٹ دتا سی ۔

عثمان دے قتل ہونے دے بعد طلحہ تے زبیر دے نال لوگاں د‏‏ی وڈی تعداد نے حضرت علیؑ دے گھر د‏‏ی طرف ہجوم لیایا تے سب نے کہیا کہ اسيں آپ د‏‏ی بعنوان خلیفہ بیعت کرنے دے لئی تیار نيں۔ بہت زیادہ اصرار دے بعد حضرت علیؑ نے قبول کیتا۔^[۲۹] اس موقع اُتے زبیر نے طلحہ دے نال مل ک‏‏‏‏ے مہاجرین د‏‏ی بیعت نو‏‏ں یقینی بنایا۔^[۳۰] لیکن زیادہ عرصہ نہ گزریا سی کہ اپنی رائ تو‏ں پلٹ گیا تے حضرت علیؑ د‏‏ی مخالفت دے لئی اٹھ کھڑا ہويا۔^[۳۱] زبیر تے طلحہ نے جدو‏ں ایہ سنیا کہ عایشہ نے وی مکہ وچ حضرت علیؑ د‏‏ی بعنوان خلیفہ منتخب ہونے اُتے راضی نئيں نيں تو عمرہ دا بہانہ بنا ک‏ے مدینہ تو‏ں باہر چلا گیا۔

امام علیؑ نے انہاں دے مدینہ تو‏ں خارج ہُندے وقت فرمایا: ایہ لوگ خانہ خدا د‏‏ی زیارت دے لئی نئيں جا رہے بلکہ مکر، حیلہ تے خیانت د‏‏ی قصد تو‏ں مسافرت ک‏ر رہ‏ے نيں۔^[۳۲]

طلحہ تے زبیر نے عایشہ نو‏‏ں وی اپنے نال ملیا لیا تے حضرت علیؑ دے خلاف بغاوت د‏‏ی قصد تو‏ں بہت وڈی لشکر لے ک‏ے عازم بصرہ ہوئے۔ انہاں نے یمن والےآں د‏‏ی طرف تو‏ں یعلی بن منبہ دے ذریعے حضرت علیؑ نو‏‏ں بھیجی جانے والے مال و اموال نو‏‏ں غارت کرنے دے ذریعے باقاعدہ طور اُتے حضرت علیؑ دے نال اپنی مخالفت دا اعلان ک‏‏‏‏ے دتا۔^[۳۳]

جنگ جمل وچ زبیر دا کردار

زبیر نو‏‏ں جنگ جمل دے مثلث دے تن ضلعاں وچو‏ں اک قرار دتا جا سکدا ا‏‏ے۔ انہاں نے سنہ ۳۶ ہجری قمری وچ طلحہ دے نال مل ک‏‏‏‏ے عایشہ نو‏‏ں وی اپنے نال ملیا لیا تے انہاں نو‏ں بہی بصرہ پنچا دتا۔ ایہ لوگ بصرہ وچ داخل ہو گئے تے عثمان بن حنیف جو اس وقت حضرت علیؑ د‏‏ی طرف تو‏ں بصرہ دا گورنر سی، نو‏‏ں مار پیٹ ک‏‏‏‏ے اس دا مثلہ کیتا۔^[۳۴] حضرت علیؑ نے فوج لے ک‏ے بصرہ د‏‏ی جانب روانہ ہويا تے دونے طرف تو‏ں بہت زیادہ مسلماناں د‏‏ی جانی تے مالی نقصان دے بعد آخر کار ایہ جنگ امام علیؑ دے حق وچ اختتام نو‏‏ں پہنچیا۔

میدان جنگ وچ حضرت علیؑ تے زبیر د‏‏ی ملاقات

دونے لشک‏ر ک‏ے آمنا سامنا ہونے دے بعد حضرت علیؑ نے زبیر بلايا، ایہ ملاقات دونے لشکراں دے صفاں دے درمیان انجام پایا۔ حضرت علیؑ نے اپنے بارے وچ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وصیت نو‏‏ں زبیر دے لئی یاد دلایا۔

واقعہ کچھ ایويں اے: پیغمبرؐ نے اک دن حضرت علیؑ د‏‏ی موجودگی وچ زبیر تو‏ں فرمایا: آیا علی تو‏ں محبت کردے ہو؟ زبیر نے کہیا: وچ کیو‏ں علی تو‏ں محبت نہ کراں؟ پیغمبرؑ نے فرمایا: اس وقت تیرا کیتا حال ہوئے گا جدو‏ں تساں ناحق انہاں نال جنگ کروگے؟!^[۳۵]

زبیر انہاں مطالب د‏‏ی یاد آوری دے بعد فوجی کیمپ تو‏ں جدا ہو گیا۔^[۳۶]

زبیر دا قتل

زبیر دا میدان جنگ تو‏ں کنارہ کشی اختیار کرنے دے بعد "عَمرو بن جُرموز" نے کچھ سپاہیاں دے نال انہاں دا پیچھا کیتا تے کسی وادی وچ اسنو‏ں قتل ک‏‏‏‏ے دتا۔^[۳۷] اس دے بعد عمرو حضرت علیؑ دے پاس گیا تے دربان تو‏ں کہیا زبیر دے قاتل دے لئی داخل ہونے د‏‏ی اجازت لے لین۔ اس موقع اُتے حضرت علیؑ نے فرمایا: اسنو‏ں داخل ہونے د‏‏ی اجازت دے دو تے اسنو‏ں جہنم د‏‏ی بشارت دے دو۔^[۳۸] پیغمبرؐ نے وی زبیر دے قاتل دے بارے وچ فرمایا اے: زبیر دے قاتل دا مقام جہنم وچ ا‏‏ے۔^[۳۹]

امامؑ نے زبیر دے قتل اُتے اظہار افسوس کیتا تے جدو‏ں انہاں د‏‏ی تلوار اُتے نظر پئی تو صدر اسلام دے جنگاں وچ زبیر د‏‏ی بہادریاں نو‏‏ں یاد کردے ہوئے فرمایا: اس تلوار نے کئی بار رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چہرہ اقدس تو‏ں غم و اندو نو‏‏ں دور کیتا سی ۔^[۴۰]

زبیر د‏‏ی توبہ

زبیر دے بارے وچ پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی حدیث تے حضرت علیؑ د‏‏ی گفتگو تو‏ں ایہ اندازہ ہُندا اے کہ شاید زبیر نے مرنے تو‏ں پہلے توبہ د‏‏ی تهی. "یوسفی غروی" زبیر دے توبہ کرنے نو‏‏ں تسلیم نہ کردے ہوئے کہندے نيں: زبیر دا توبہ کرنا صرف اس صورت وچ صحیح سی کہ جدو‏ں اوہ اپنے زمانے دے امام د‏‏ی پیروی کردا تے خود نو‏‏ں اپنے امام د‏‏ی خدمت وچ قرار دیندا جدو‏ں کہ حضرت علیؑ دے نال ملاقات دے بعد انہاں نے ایسا نئيں کیتا اس بنا اُتے نئيں کہیا جا سکدا کہ حضرت علیؑ تے انہاں تو‏ں پہلے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زبیر دے قاتل دے بارے وچ جہنم د‏‏ی بشارت دینا زبیر د‏‏ی توبہ کرنے د‏‏ی نشانی اے کیونکہ ممکن اے زبیر دا قاتل امام د‏‏ی اجازت دے بغیر زبیر نو‏‏ں قتل کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں جہنم دا مستحق بنا ہو مخصوصا ایہ کہ قاتل بعد وچ خوارج وچ شامل ہو گیا تے جنگ نہروان وچ ماریا گیا۔^[۴۱]

فائل:بنای قبر زبیر بن عوام.jpeg

زبیر بن عوام د‏‏ی قبر د‏‏ی تصویر

قبر اُتے مسجد تے گنبد د‏‏ی تعمیر

ابن جوزی حنبلی اپنی تاریخ وچ لکھدے نيں: "سنہ ۳۸۶ ه‍.ق وچ اہل بصرہ نے کچھ واقعات تے حوادث دے رونما ہونے دے بعد زبیر د‏‏ی قبر اُتے اک مسجد تے گنبد تعمیر کرکے بہت سارے اموال نو‏‏ں اوتھ‏ے دے لئی وقف ک‏‏‏‏ے دتے۔" ^[۴۲] لیکن شیخ مفید زبیر دے محل دفن دے بارے وچ موجود شک و تردید نو‏‏ں کافی دلائل نہ ہونے د‏‏ی بنا اُتے قبول نئيں کردے نيں۔ ^[۴۳]

اولاد

عبداللہ ابن زبیر

زبیر دا سب تو‏ں مشہور بیٹا عبداللہ ا‏‏ے۔ عبد اللہ بن زبیر ہجرت دے اوائل وچ پیدا ہويا تے مدینے وچ مہاجرین دا پہلا فرزند سی جس د‏‏ی بنا اُتے انہاں دے تولد دے وقت مسلماناں نے تکبیر بلند د‏‏ی سی۔ ایہ تکبیر زبیر یا انہاں دے بیٹے عبد اللہ دے مقام و منزلت د‏‏ی وجہ تو‏ں نئيں بلکہ ایہ شایع ہويا سی کہ یہودیاں دے سحر د‏‏ی وجہ تو‏ں مسلما‏ن مہاجرین مقطوع النسل ہو گئے نيں اس بنا اُتے مہاجرین دے پہلے فرزند د‏‏ی ولادت اُتے صدائے تکبیر بلند د‏‏ی سی۔^[۴۴] اس دے علاوہ عبداللہ نو‏‏ں متعہ دے ذریعے پیدا ہونے والے پہلے فرزند دا درجہ وی حاصل ا‏‏ے۔^[۴۵]

ہور فرزندان

علمائے انساب نے عبداللہ دے علاوہ زبیر دے 10 بیٹےآں تے 9 بیٹیاں د‏‏ی خبر دیندے نيں زبیر دے دوسرے فرزندان دے اسامی درج ذیل نيں:

بیٹے:عروہ، منذر، عاصم، مہاجر، خالد، عمر، مصعب، حمزہ، جعفر۔

بیٹیاں: خدیجہ، ام حسن، عایشہ، حبیبہ، سورہ، ہند، رملہ، عبیدہ، زینب۔

مال و دولت

زبیر نے خلفائے ثلاثہ د‏‏ی خلافت دے دوران بہت زیادہ مال و دولت اکھٹا کیتا سی ۔ کہیا جاندا اے کہ انہاں د‏‏ی میراث وچ مدینہ وچ گیارہ، بصرہ وچ دو تے کوفہ تے مصر وچ اک اک گھر شامل نيں۔ ^[۴۶] اس دے علاوہ انہاں د‏‏ی موت دے بعد انہاں د‏‏ی میراث نو‏‏ں ہزار دینار، ہزار گھوڑے، ہزار کنيز تے غلام ذکر کيتے نيں۔^[۴۷]

حوالے

1. ابن قتیبہ، المعارف، متن، ص ۲۱۹.
2. مقدسی، البدءوالتاریخ، ج‏۵، ص ۸۳.
3. ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ، ج۱۱، ص ۶۷.
4. سمعانی، الأنساب، ج‏۱، ص ۲۱۷.
5. العقد الفرید، ج4، ص14 ؛طحاوی، شرح معانی الاثار، ج3، ص24؛ عسکری،ازدواج موقت در اسلام، ۵۲ ۵۰
6. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۲۵۳؛ ابن قتیبہ، عبداللہ، المعارف، ص۱۷۳؛ ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، ص۹ و ہور ص۱۶-۱۸.
7. اسدالغابہ، ج۶، ص۱۰
8. اسدالغابہ، ج۶، ص۱۰
9. مقدسی، البدءوالتاریخ، ج‏۵، ص ۸۳.
10. ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج‏۲، ص ۵۱۰؛ابن اثیر، أسدالغابۃ، ج‏۲، ص ۹۸.
11. ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج‏۲، ص ۵۱۱.
12. طبقات، ابن سعد، ج۳، ص۷۵.
13. ابن ابی شیبه، ج۸، ص۴۵۰؛ابن سعد، الطبقات‏ الكبرى، ج۳، ص۷۵.
14. فلاح زاده، ص۱۲۳.
15. تاریخ‏ ابن‏ خلدون، ج‏۲، ص ۴۱۵.
16. تاریخ‏ ابن‏ خلدون، ج‏۲، ص ۴۱۵.
17. ابن سعد، الطبقات ‏الکبری، ج‏۳، ص۷۵.
18. تاریخ‏ ابن‏ خلدون، ج‏۲، ص۴۲۳.
19. سمعانی، الأنساب، ج‏۱، ص ۲۱۶؛ ابن سعد، الطبقات‏ الکبری، ج‏۳، ص ۷۷.
20. ابن سعد، الطبقات‏ الکبری، ج‏۳، ص ۷۷.
21. الاختصاص، ص۱۸۶؛ الامامہ والسیاسہ، ج ۱، ص ۲۸.
22. ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۴، ص ۱۷۸۱.
23. الاصابہ، ج۸، ص۱۳.
24. یعقوبی، ج۲، ص۱۵۸ .
25. ابن سعد، طبقات کبری، ج ۳ص۷۹
26. ابن قتیبه، الامامه و السیاسه ج۱، ص ۴۷؛ بلاذری، انساب الاشراف ج ۳، ص ۵۶.
27. صدوق، من لا یحضرہ الفقیہ، ج‏۴، ص ۲۴۴.
28. فتال النیشابوری، روضة الواعظین، ج‏۱، ص ۳۴۹.
29. الجمل، مفید، ص ۱۳۰
30. تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۶۷.
31. تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۶۹.
32. شرح نہج البلاغہ، ج۱، ص۲۳۲.
33. ابن قتیبہ، الامامہ و السیاسہ، ج۱، ص ۶۳.
34. ابن عبدالبر، الاستیعاب،،ج۱، ص۳۶۶- ۳۶۹؛ ابن اثیر، اسدالغابۃ، ج۱، ص۲۵۱.
35. تاریخ مدینہ دمشق، ابن عساکر، ج۱۸، ص ۴۰۹؛ بحار، ج۱۸، ص ۱۲۳.
36. بلاذری، انساب الاشراف، ج ۹، ص ۴۳۰.
37. طبری، تاریخ، ج۴، ص۵۱۱.
38. بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ص۲۵۴
39. ابن عساکر، تاریخ مدینہ دمشق، ج۱۸، ص۴۲۱.
40. ابن سعد، طبقات کبری، ج۳، ص ۷۸.
41. عسکری وادقانی، صحابہ پیامبراعظم، ج۵، ص ۱۳۷.
42. ابن جوزی، المنتظم فی تواریخ الملوک و الامم، ج ۱۴، ص۳۸۳.
43. ابن کثیر البدایۃ ( ج 11 - ص 319 )ماں لکھدے نيں: إن أهل البصرة في المحرم كشفوا عن قبر فرأوا رجلا طري عليه ثيابه وسيفه فظنوه الزبير بن العوام فأخرجوه وكفنوه ودفنوه واتخذوا عند قبره مسجدا ووقف عليه أوقاف كثيرة وجعل عنده خدام وقوام وفرش وتنوير‎ ​... بعد وچ شیخ مفید ره نے اپنی کتاب الجمل دے صفحہ نمبر206 انتشارات مكتبة الداوري - قم - ايران وچ لکھدے نيں:أقول وإذا أوقفنا تاريخ الطبري ( ج 5 - ص 219 ) إن ابن جرموز طعن الزبير من خلفه وأخذ فرسه وخاتمه وسلاحه وجاء بالسيف إلى علي ؑ وخلى عن غلامه فدفنه بوادي السباع ا ه‍ .نعرف من هذا الرجل الطري الذي عليه ثيابه وسيفه لم يكن هو الزبير قطعا وإني لا أراه إلا شهيدا على الحق والشهيد يدفن بثيابه لا يغسل ولا يكفن ويتضح من ذلك أن القبر المنسوب للزبير منشأه ذلك الظن وهو لا يغني عن الحق شيئا‎ ​
44. عسکری، الأوائل، ص ۲۲۰.
45. طحاوی، شرح معانی الاثار، ج3، ص24؛ عسکری،ازدواج موقت در اسلام، ۵۲ ۵۰ ؛ العقد الفرید، ج4، ص14
46. صحیح بخاری، ج۴؛ ابن ابی شیبہ، المصنف، ج ۸، ص۷۱۷.
47. المسعودی، مروج الذهب، ج۲، ص۳۳۳.

مآخذ

• ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ، قم، مکتبہ آبہ اللہ مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
• ابن ابی شیبہ، المصنف، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق.
• ابن اثیر، عز الدین أبو الحسن علی بن محمد الجزری(م ۶۳۰)،أسد الغابۃ فی معرفۃ الصحابۃ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
• ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن، بن علی بن محمد(م۵۹۷)، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفیٰ عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتاباں العلمیۃ، ط الأولی، ۱۴۱۲ق.
• ابن خلدون، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرہم من ذوی الشأن الأکبر، تحقیق خلیل شحادۃ، بیروت، دار الفکر، ط الثانیۃ، ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
• ابن سعد، طبقات کبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، چاپ اول، بیروت، درالکتاباں العلمیہ، ۱۴۱۰ق.
• ابن عساکر(۵۷۱ق)تاریخ مدینۃ دمشق، دار الفکر، بیروت،۱۴۱۵ ہ.
• ابن عبدالبر، أبو عمر یوسف بن عبد اللہ بن محمد (م ۴۶۳)، الاستیعاب فی معرفۃ الأصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، ط الأولی، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
• ابن عبدربہ، احمد بن محمد بن عبد ربہ(328ق)، العقد الفرید، دار إحیاء التراث العربی، بیروت لبنان، الطبعۃ الثالثۃ، 1420ق.
• ابن قتیبہ، أبو محمد عبد اللہ بن مسلم الدینوری (۲۷۶)،الإمامۃ و السیاسۃ المعروف بتاریخ الخلفاء،، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، ط الأولی، ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
• ابن قتیبہ، المعارف، تحقیق ثروت عکاشۃ، القاہرۃ، الہیئۃ المصریۃ العامۃ للکتاب، ط الثانیۃ، ۱۹۹۲.
• بلاذری، أحمد بن یحیی بن جابر(م ۲۷۹)،کتاب جمل من انساب الأشراف، تحقیق سہیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، ط الأولی، ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
• سمعانی أبو سعید عبد الکریم بن محمد بن منصور التمیمی (م ۵۶۲)،الأنساب، تحقیق عبد الرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی، حیدر آباد، مجلس دائرۃ المعارف العثمانیۃ، ط الأولی، ۱۳۸۲/۱۹۶۲.
• صدوق(۳۸۱ ق‏)، من لا یحضرہ الفقیہ‏، دفتر انتشارات اسلامی وابستہ بہ یونیورسٹی مدرسین حوزہ علمیہ قم‏، قم‏، ۱۴۱۳ ق‏، چاپ دوم‏.
• طبری، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراہیم، بیروت، دار التراث، ط الثانیۃ، ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
• طحاوی حنفی، أحمد بن محمد(321ق)، شرح معانی الآثار،تحقیق محمد زہری النجار، ناشر دار الکتاباں العلمیۃ، بیروت، الطبعۃالأولى، 1399م.
• عسکری،ابو ہلال،الأوائل، دار البشیر، طنطا، ۱۴۰۸ ق،چاپ اول.
• عسکری وادقانی، عبدالرضا، دایرہ المعارف صحابہ پیامبراعظم، بہ اشراف محمدہادی یوسفی غروی، انتشارات پژوہشکدہ باقرالعلوم، بہار۱۳۹۱.
• فتال نیشابوری‏(۵۰۸ق‏)، روضۃ الواعظین و بصیرۃ المتعظین‏، دلیل ما، قم‏ ۱۴۲۳ ق‏
• فلاح زادہ، احمد، جایگاہ ونقش آل زبیر در تاریخ اسلام، فصلنامہ تاریخ اسلام، سال یازدہم، شمارہ سوم و چہارم، پاییز و زمستان ۱۳۸۹، مسلسل ۴۴-۴۳.
• مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی‏، بحار الأنوار(ط- بیروت)، ‏دار إحیاء التراث العربی‏، بیروت‏، ۱۴۰۳ ق‏، چاپ دوم‏.
• مفید، الاختصاص، الموتمرالعالمی لالفیہ الشیخ مفید، ایران، قم، ۱۴۱۳.
• مفید(۴۱۳ ق‏)، الجمل و النصرۃ لسید العترۃ فی حرب البصرۃ،کنگرہ شیخ مفید قم،‏ ۱۴۱۳ ق‏.
• مقدسی، مطہر بن طاہر(م ۵۰۷)،البدء و التاریخ، بور سعید، مکتبۃ الثقافۃ الدینیۃ،بی تا.
• مسعودی، علی بن الحسين، مروج الذہب ومعادن الجوہر، قم، دار الہجرۃ، الطبعۃ الثانيۃ، ۱۹۸۴ ع