Wyspa Sobieszewska – największa pod względem powierzchni i zarazem najbardziej wysunięta na wschód dzielnicaGdańska położona na wyspie o tej samej nazwie w ujściu Wisły.
Geografia
Wyspa Sobieszewska – wyspa, od 1973 roku leżąca w granicach Gdańska, otoczona jest:
Na terenie Wyspy Sobieszewskiej można spotkać ponad 300 gatunków ptaków, które zatrzymują się tam w swoich migracjach. Niektóre z nich odbywają lęgi, inne zimują na pobliskich wodach, a pozostałe odwiedzają wyspę podczas okresu jesiennych wędrówek. Dlatego wyspa posiada status obszaru chronionego krajobrazu (1228 ha, w tym 961 ha lasów i 90 ha wod powierzchniowych), a ponadto powstały tutaj dwa rezerwaty ornitologiczne:
Na terenie rezerwatu Ptasi Raj od 2003 roku funkcjonuje ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna.
Na wyspie występują także rzadkie gatunki roślin, jak storczyk kruszczyk rdzawoczerwony i mikołajek nadmorski. Wyspa Sobieszewska posiada status „wyspy ekologicznej”.
Obydwa jeziora leżą na terenie rezerwatu Ptasi Raj. Pomiędzy Wisłą Śmiałą, morzem i jeziorem Ptasi Raj znajduje się piaszczysta Mierzeja Messyńska. W rejonie tym doszło do cofania się brzegu morskiego (w l. 1907–1964 wyniosło 120-150 m, a w 1994 doszło do 200 m). Istniejące na Mierzei Messyńskiej wydmy zostały całkowicie zniszczone do lat 80., a sama mierzeja cofnęła się o 350 m na obszar jeziora. Tempo cofania się narasta i dochodzi do 12,6 m rocznie[3].
Przy ul. Kwiatowej na prywatnej posesji rośnie pomnik przyrody (nr rej. 359, wpis z 19.01.1977)[4] – około 450-letni dąb szypułkowy o wysokości 22 m i obwodzie przy powołaniu 470 cm[5].
W okresie międzywojennym nieopodal brzegów Wyspy, swoje siedliska posiadał szereg ssaków morskich należących do rzędów waleni i płetwonogich. W l. 50. XX w. wyłowiono tu z wody czaszkę finwala[6].
Pod względem glebowym na terenie Wyspy występują mady lekkie (w bezpośrednim sąsiedztwie koryta rzeki, obecnie wykorzystywane jako pastwiska typu wiechliny łąkowej), średnie i spoczywające na piasku mady ciężkie. W północno-zachodniej części wyspy wytworzyły się gleby typu bagiennego. Część wyspy jest polderem (nr 34 Sobieszewo) o rzędnych 0,00-3,00 m n.p.m., odwadnianym przez liczne rowy i równoleżnikowe tzw. kanały młyńskie, przed 1945 zwane Ober- i Nieder-Mühlen-Graben, którym towarzyszyły przepompownie i wiatraki. Ponieważ w l. 60. XX wieku stan urządzeń melioracyjnych był katastrofalny, w 1964 przyjęto program ich przebudowy, przewidujący m.in. likwidację części rowów poprzecznych, co miało umożliwić mechanizację prac rolniczych. W 1974 obszar rolniczy wyspy zajmował 1554 ha powierzchni. W skład systemu melioracyjnego wchodziło 22,7 km kanałów, 91 km rowów i 13 km rurociągów drenarskich.
Szosy na Wyspie obsadzone są szpalerami drzew, m.in. wiązów, lip i jesionów. Szczególnie cenny jest szpaler lip między Świbnem a Przegaliną, którego przedłużeniem jest ciąg drzew przy ul. Przegalińskiej[7].
Historia
Na terenie Wyspy odnaleziono ślady osadnictwa z okresu neolitycznego (2000–1700 p.n.e.). Mieszkali tu głównie przedstawiciele kultury rzucewskiej, trudniący się rybołówstwem i myślistwem. W XIV i XV wieku przez teren Wyspy przechodził trakt łączący Gdańsk z Królewcem, a przy nim istniały dwie duże karczmy (Kreczem Newefehre i Kreczem Boemsagk), przy których zaczęły tworzyć się duże osady, w tym Bohnsack (niem. worek fasoli) – późniejsze Sobieszewo.
Przynależność administracyjna terenu Wyspy Sobieszewskiej zmieniała się wielokrotnie na przestrzeni wieków, najczęściej przechodząc między Prusami a miastem Gdańskiem. W okresie rozbicia dzielnicowego była to część księstwa pomorsko-gdańskiego, w okresie krzyżackim komturstwa gdańskiego, a następnie część Gdańska jako Żuławy Gdańskie. Jak pisze Waldemar Nocny: „Począwszy od roku 1472 Rada Miejska oddawała majątki przekazane w jej ręce przez króla polskiego w 1454 roku pod zastaw obywatelom miasta, którzy ponieśli największe nakłady finansowe w czasie wojny z Zakonem Krzyżackim”[8].
Tereny wyspy należały do Gdańska do 1793 r. (II rozbiór Polski), a następnie przeszły we władanie Prus. Po klęsce Prus w wojnie prusko-francuskiej (1806) weszły do ustanowionego przez Napoleona autonomicznego miasta Gdańska. Kongres Wiedeński (1815) znów poddał te tereny pod panowanie pruskie. W okresie międzywojennym Wyspa Sobieszewska znów wchodziła w skład Wolnego Miasta Gdańska.
Granice Wyspy Sobieszewskiej ukształtowały dwa ważne wydarzenia: przedarcie się wezbranej po roztopach Wisły przez miejscowość Górki w 1840 r. oraz stworzenie kolejnego – do chwili obecnej głównego – ujścia rzeki w 1895 r., tym razem siłami człowieka.
Niedługo po pierwszym z wydarzeń przebywał w tych stronach Wincenty Pol, który opisał je na podstawie relacji świadków: „Od połowy stycznia 1840 roku sparły się wody średniej Wisły (...). Wisła nie mając w ten sposób kiedy ulać wód swoich, wezbrała na brzegach i zagrażała zniszczeniu całej okolicy. Aż 1 lutego 1840 roku w nocy wyrżnęła się nowym korytem wprost ku morzu (...). To nowe koryto nie ma dotąd nazwiska; a że się Wisła tak poczciwie i raźno ku morzu przebrała – nazwijmy ją tutaj „Śmiałą Wisłą”[9].
Na przełomie XVIII i XIX wieku w okolicy brzegu morskiego wystawiono nadbrzeżny pawilon wypoczynkowy obsługujący coraz liczniejszych kuracjuszy. Znajdowało się tam również kąpielisko. Nieco później, w 1906 roku, zbudowano nad Wisłą Dom Kuracyjny według projektu W. Helda. Na początku XX wieku Wyspa stała się popularnym miejscem wypoczynku (Kurort Bonhsack). Powstało wiele domów gościnnych (gasthaus), hoteli i restauracji. Również rybacy wynajmowali pokoje w swoich domach. Wiele z chat rybackich przekształconych na pokoje na wynajem zachowało się na Górkach Wschodnich.
Chata na Górkach Wschodnich
W latach 1933–1945 w Orlu (niem.Wordel) przy ul. Lazurowej 4, zlokalizowana była tzw. „Forsterówka”, rezydencja gauleitera i obergruppenführeraSSAlberta Forstera, określanego mianem „Kata Pomorza”. Tu szkolono funkcjonariuszy pobliskiego obozu koncentracyjnego Stutthof. Pod koniec II wojny światowej wyspa stanowiła punkt etapowy dla niemieckich uciekinierów, których ewakuowano na Hel i dalej na Zachód. Jak wspomina Hans Schaufler, porucznik Panzer-Regimentes 35: „znaleźliśmy się na piaszczystej wyspie, jako że delta Wisły rozpościerała się na szerokość około 60 km od Neufahrwasser do Elbing. Nazwaliśmy ten kawałek lądu wśród wody, pomiędzy Schiewenhorst i Neufahr, Wisłą i Bałtykiem – Schnakenburg-Insel (Komarową Wyspą). Tutaj, poza zasięgiem sowieckiej artylerii, kłębił się niesamowity tumult ludzi. Gwar różnojęzyczny tych ludzi z wszystkich ziem Pana Boga przywodził nieodparcie historię budowy wieży Babel, nie tylko dlatego, że wszystko działo się między dwoma rzekami. Wszędzie kopano i grzebano z wielkim przejęciem. Prawie wszystkie narody Europy były tu reprezentowane”[10].
W marcu 1945 roku na wyspie znalazł się m.in. sztab 2. Armii wraz z XVIII Korpusem Górskim oraz XXIII Korpusem Armijnym. Z dziennika bojowego 276. Brygady Dział Samobieżnych wynika, że 9 maja 1945 r. w okolicach Świbna poddały się ostatnie spieszone pododdziały tej formacji. Wiele innych jednostek wojskowych stacjonowało tu oczekując na ewakuację drogą morską. Po wojskach niemieckich pozostały na wyspie zarysy wielu schronów drewniano-ziemnych. Liczne transzeje i stanowiska ogniowe wskazują również na to, iż teren ten był przygotowywany do bezpośredniej obrony przed rosyjską piechotą[11].
W 1973 roku Wyspę w całości włączono w granice administracyjne Gdańska. 1 września 1974 na wyspie powołano Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim. Od lutego 1993 przy ul. Turystycznej 23, w budynku szkoleniowym dawnego Związku Kółek Rolniczych funkcjonuje Dom Pomocy Społecznej ss. pallotynek, przeniesiony z ul. Malczewskiego w Gdańsku. W czerwcu 2004, w budynku przeniesionego do SP nr 87 Przedszkola nr 61, otworzono filię Miejskiego Domu Kultury "Wyspa Skarbów".
W 2019 kosztem 14,1 mln zł na Wyspie powstała droga rowerowa Sobieszewo - Świbno o długości 4,4 km[17]. W 2020 ogłoszono przetarg na budowę 7-kilometrowej drogi rowerowej na koronie wału przeciwpowodziowego z Świbna do Przegaliny i dalej Błotnika[18], z terminem realizacji w końcu 2021 roku[19] (koszt realizacji 4,4 mln zł)[20]; udostępniono ją do ruchu już w październiku 2021[21].
Jesienią 2021 otwarto przystań żeglarską przy ul. Nadwiślańskiej (między posesjami nr 37 i 43; koszt realizacji to niemal 6,5 mln zł)[22][23]. W sierpniu 2021 uruchomiono przystań kajakową u ujścia Kanału Młynówka[24].
Szlak Turystyczny „Wyspy Sobieszewskiej” (pieszy, 10 km) i Szlak Rowerowy im. Wincentego Pola (24 km).
Punkt widokowy na powstałej w 2015 wieży ciśnień Kazimierz (33 m wysokości, ok. 45 m n.p.m.) ze zbiornikiem o pojemności 600 m³[26], otwartej 9 września 2015 i udostępnionej do zwiedzania od maja do września. Patronem wieży jest Kazimierz Behlke - długoletni (39 lat) pracownik gdańskich wodociągów, zmarły w 2013.
Wyspa ma swoje miejsce w literaturze: oprócz Wincentego Pola (autora nazwy „Wisła Śmiała”), o wyspie pisali Waldemar Nocny („Reguła Trzech”, „Trzynasty kilometr”, "Wyspa wspomnień", "Przewodnik historyczny po Wyspie Sobieszewskiej"[38][39]) oraz Sebastian Miernicki w książce „Pan Samochodzik i Wyspa Sobieszewska”.
.jpg)
.jpg)
