Żuławy Wiślane

Żuławy Wiślane

Prowincja	Nizina Środkowoeuropejska
Podprowincja	Pobrzeża Południowobałtyckie
Makroregion	Pobrzeże Gdańskie
Mezoregion	Żuławy Wiślane
Zajmowane jednostki administracyjne	Polska: województwo pomorskie województwo warmińsko-mazurskie

Żuławy Wiślane (313.54) – jednostka fizjograficzna wchodząca w skład makroregionu Pobrzeże Gdańskie (313.5) i podprowincji Pobrzeża Południowobałtyckie (313). Obejmują rozległą równinę deltową Wisły przypominającą w ogólnym zarysie kształt trójkąta, którego wierzchołek znajduje się w rozwidleniu Wisły na Leniwkę i Nogat, zaś podstawa wyznaczona jest przez Mierzeję Wiślaną. Wysokość tak wyznaczonej figury osiąga około 50 km, a podstawa – około 40 km. Obszar Żuław jako jednostki fizjograficznej zbliżony jest do obszaru wydzielanej w geobotanicznym podziale Polski krainy Żuławy Wisły. Powierzchnia Żuław wynosi około 1700 km², z czego 450 km² stanowią tereny depresyjne, położone poniżej poziomu morza^[1].

Etymologia nazwy

W literaturze podejmującej problematykę Żuław Wiślanych istnieją rozbieżności co do źródłosłowu nazwy tej krainy geograficznej. Często geneza słowa Żuławy wiązana jest bądź to z pruską przeszłością tego obszaru i słowem „solov” – wyspa, bądź też z polskim rzeczownikiem „żuł”, czyli namuł, osad rzeczny. Inne źródła podają natomiast, iż nazwa pochodzi z języka pierwotnych Prusów i tylko została spolszczona (po litewsku: sala – wyspa, žolė – trawa)^[2].

Historia osadnictwa

Początki osadnictwa na Żuławach sięgają okresu od około 2500 do 1700 lat p.n.e. Potwierdzają to znaleziska archeologiczne z kilku miejscowości, jak np.: Niedźwiedziówka, Lubieszewo, Ostaszewo, Kaczynos, Kończewice, Krasnołęka, Lasowice Wielkie czy Lichnowy. Prawdopodobnie odnalezione osady miały jedynie charakter okresowy, a ich powstanie mogło mieć związek z głównymi zajęciami ówczesnej ludności, tj. rybołówstwem oraz poławianiem i obróbką bursztynu.

Następne epoki nie przynoszą zmian w zasięgu i natężeniu osadnictwa.

Na wiek IX n.e. datowana jest osada Truso, której pozostałości zostały odkryte w Janowie Pomorskim, niedaleko Elbląga. Ośrodek ten leżący wówczas na krawędzi tworzącej się delty, był ważnym ośrodkiem handlowo-rzemieślniczym, utrzymującym rozległe kontakty gospodarcze ze Skandynawią, słowiańskimi plemionami zachodniopomorskimi i plemionami pruskimi.

Do XII wieku osadnictwo koncentrowało się na krawędziach wysoczyzn morenowych wokół delty, w okolicach Gdańska, Miłobądzu, Gorzędzieju, Lichnowach i Węgrach (ludność słowiańska) oraz wokół jeziora Drużno i na Wysoczyźnie Elbląskiej (Prusowie).

W XIII wieku rozpoczęła się intensywna, słowiańsko-pruska kolonizacja, pozostałościami której są istniejące po dzień dzisiejszy osady i systemy odwadniające oraz liczne nazwy miejscowości. Na Żuławach Wiślanych występują sprzyjające rolnictwu mady oraz miejscami gleby torfowe^[3]. Do końca XIII wieku osadnictwo słowiańskie sięgnęło na północy i wschodzie po linię: Płonia Wielka (obecnie teren Rafinerii Gdańskiej), Cedry Wielkie, Ostaszewo, Lubieszewo, Świerki, Malbork. Po drugiej stronie powyższej granicy, która miała wiele odchyleń, istniał szereg osad zamieszkanych przez ludność pruską.

W średniowieczu oraz późniejszym okresie Żuławy (niem. nazwa Werder) były terenem intensywnej kolonizacji holenderskiej (mieszkali tu Olędrzy, wyznania mennonickiego), a następnie niemieckiej. Najszybciej osadnicy pojawili się w 1536 roku w Lichnowach.

Po II rozbiorze Polski w 1793 roku całe ich terytorium włączono do Prus, rozdzielając między nowe powiaty Danziger Niederung i Danziger Höhe.

W latach 1920–1939 stały się częścią Wolnego Miasta Gdańska. Po II wojnie światowej powróciły do Polski, opuszczone po zalaniu polderów i ucieczce dotychczasowych mieszkańców. Tereny te zasiedlili przesiedleńcy z Wołynia, Wileńszczyzny oraz osadnicy z Kaszub i Kociewia.

Regionalizacja fizycznogeograficzna

Granice Żuław są wytyczone przez ostro zarysowane krawędzie wysoczyzn morenowych silnie kontrastujące z płaską krainą deltową. Na zachodzie i południowym zachodzie granice stanowią wysoko wzniesiona krawędź wschodnich peryferii Pojezierza Kaszubskiego (314.51), a także Pojezierza Starogardzkiego (314.52), na południu i południowym wschodzie Dolina Kwidzyńska (314.81) i krawędź Pojezierza Iławskiego (314.9), a na wschodzie Równina Warmińska (313.56) oraz wyraźnie zarysowana krawędź Wysoczyzny Elbląskiej (313.55). Tu u południowych stoków Wysoczyzny Elbląskiej zaznacza się nieduże odchylenie od powierzchni wspomnianego trójkąta, gdyż w okolicach Pasłęka delta Wisły wciska się niewielką zatoką pomiędzy obszary wysoczyzn morenowych. Na północy, a więc od strony Zatoki Gdańskiej, granica Żuław Wiślanych jest również ostro zarysowana. Tworzy ją wyraźny pas zwydmionych piasków morskich – Mierzeja Wiślana (313.53).

Żuławy Wiślane podzielone są na trzy mniejsze terytoria

• Żuławy Gdańskie (niem. das Danziger Werder) – położone na lewym brzegu Wisły, obejmują zachodnią część równiny deltowej położoną między krawędzią Pojezierza Kaszubskiego a Wisłą.

• Żuławy Malborskie (niem. das Marienburger Werder) – obejmują tereny położone w widłach Wisły i Nogatu (zwane Żuławami Wielkimi, niem. das Große Werder) i te wsie na wschód od Nogatu, które leżą poniżej linii osad: Kukułka, Gronowo, Oleśno i Ząbrowo. Te ostatnie noszą nazwę Żuław Małych (das kleine Marienburger Werder)

• Żuławy Elbląskie (niem. das Elbinger Werder) – obejmują tereny leżące na wschód od Nogatu i powyżej Żuław Małych.

Rzeźba terenu

Krajobraz Żuław

Obszar Żuław Wiślanych stanowi tylko teoretycznie płaską równinę, wznoszącą się niewiele ponad poziom morza i nieznacznie podniesioną w górę rzeki. Niedostrzegalne w terenie dla ludzkiego oka różnice w wysokości, wychwytuje dopiero mapa topograficzna. Pozwala ona stwierdzić istnienie wielu różnej wielkości nabrzmień, a także powierzchni położonych poniżej poziomu morza, tworzących obszary depresyjne. Powierzchnia Żuław u nasady delty, przy rozgałęzieniu Leniwki i Nogatu w tak zwanej Mątowskiej Głowie, znajduje się nieco powyżej 10 m n.p.m. stąd powierzchnia stopniowo się obniża w kierunku północnym i północno-wschodnim, aby mniej więcej na linii Święty Wojciech, Kiezmark, Nowy Dwór Gdański, Jegłownik i Rozgart osiągnąć 0 m i przejść w kilka obniżeń leżących poniżej poziomu morza.

Obszary depresyjne stanowią ok. 28% ogólnej powierzchni delty. Największy obszar depresyjny rozpościera się wokół jeziora Druzno, głównie po jego zachodniej i północno-zachodniej stronie. Zajmuje on powierzchnię 181 km² (22 km długości i 13 km szerokości). Na jego obszarze w Raczkach Elbląskich znajduje się punkt uważany dawniej za najniżej położoną lokalizację w Polsce (1,8 m p.p.m.). Jest to miejsce położone przy drodze krajowej numer 22 pomiędzy miastami Elbląg i Malbork. Drugi co do wielkości obszar depresyjny, obejmujący 152 km², rozprzestrzenia się szeroko w okolicach Nowego Dworu Gdańskiego. Znaczne obszary depresyjne znajdują się również w okolicach miejscowości Marzęcino (do 2,2 m p.p.m.) i Kępiny Małe.

Powierzchnie wznoszące się 0–5 m n.p.m. rozprzestrzenione są najbardziej (zajmują 47%), natomiast na powierzchnie powyżej 5 m n.p.m. przypada 25%, przy czym najwyżej położone punkty osiągają zaledwie 11,4 m n.p.m. (w miejscowości Jegłownik) i 14,6 m n.p.m. w Grabinach-Zameczku.

Wody powierzchniowe

Wody powierzchniowe na Żuławach Wiślanych zatraciły, w większości przypadków, swoje naturalne cechy w wyniku długotrwałej ingerencji człowieka. Cechuje je minimalny spadek, a poziom ich zbliżony jest do poziomu morza. Wszystkie cieki stałe są tu właściwie kanałami, których poziom jest regulowany sztucznie.

Głównym ciekiem wodnym w obrębie Żuław jest Wisła, która wraz z Nogatem dzieli je na trzy części: Żuławy Gdańskie, Żuławy Malborskie i Żuławy Elbląskie, a każda z tych części ma osobny układ hydrograficzny. Żuławy Gdańskie leżą w całości w dorzeczu Martwej Wisły, Żuławy Wielkie w dorzeczu Szkarpawy i kilku mniejszych cieków, Żuławy Elbląskie zaś w dorzeczu Nogatu i rzeki Elbląg.

Szkarpawa (27 km długości, całkowita powierzchnia zlewni wynosi 780 km²) poprzez swoje dopływy (Święta (Tuga), Kanał Panieński, Linawa) odwadnia cały obszar Żuław Wielkich. Górną część tegoż obszaru odwadnia grawitacyjnie rzeka Święta nosząca w dolnym odcinku nazwę Tuga (powierzchnia zlewni 274 km²) ze swoimi dopływami: Świerkowską Strugą, Dębińską Strugą, Małą Świętą, Kanałem Lisewskim i Zielonką. Prawobrzeżnym dopływem Szkarpawy jest także Kanał Panieński, zwany Panieńską Łachą. Długość głównego cieku wynosi 32 km, a powierzchnia zlewni 220 km². Kanał Panieński wśród kilku większych dopływów przyjmuje między innymi Izbową Łachę, oraz poprzez Kanał Drzewny – Starą Tugę I i Starą Tugę II.

Wody podziemne

Na obszarze Żuław Wiślanych występuje pięć pięter użytkowych wód podziemnych:

Kredowe

Poziom tych wód, zarówno z punktu widzenia zasobów, jak i łatwości eksploatacji, jest dla obszarów Żuław Wielkich i Elbląskich mało wartościowy z uwagi na znaczne zasolenie (duża zawartość jonu Cl⁻). W jednym z wierceń w okolicach Nowego Dworu Gdańskiego stwierdzono, że na głębokości 105 metrów zasolenie wynosiło 220, a na głębokości 145 m – 4000 mg/l Cl⁻. Wzrost zasolenia wraz z głębokością w tym piętrze wodonośnym został potwierdzony także w badaniach przeprowadzonych w okolicach Tczewa.

Trzeciorzędowe

Utwory trzeciorzędowe występują w głębszym podłożu geologicznym Żuław jedynie fragmentarycznie, sprawia to, że wody tego piętra mają na Żuławach ograniczone znaczenie. Szersze ich rozprzestrzenienie stwierdzono na Żuławach Elbląskich.

Czwartorzędowe

Wody te są najważniejszym piętrem wodonośnym Żuław, nie tylko ze względu na zaopatrzenie w wodę, ale także z punktu widzenia całokształtu gospodarki wodnej tego obszaru. Występują w dwóch zasadniczych poziomach wodonośnych: głębszy (śródmorenowy) związany jest z utworami zlodowacenia środkowopolskiego, a występujący wyżej (międzymorenowy) utworzony jest przez piaski interglacjału emskiego i spągowe partie deltowych osadów holocenu.

Poziom śródmorenowy

Występowanie poziomu głębszego stwierdzono między innymi w okolicach Nowej Cerkwi, gdzie warstwę wodonośną stanowią soczewy piasków drobno- i średnioziarnistych o miąższości 10–15 m. Występują one na głębokości 40–80 m. Zwierciadło wody jest napięte i stabilizuje się na rzędnych zbliżonych do powierzchni terenu. Poważnym mankamentem tych wód jest znaczna zawartość związków żelaza sięgająca 10–20 mg/l Fe. Natomiast poziom ten nie wykazuje poważniejszego zasolenia. Średnia ilość jonu chlorkowego wynosi około 40 mg/l.

Poziom międzymorenowy

Poziom ten rozprzestrzenia się prawie na całym obszarze Żuław i często w stropie łączy się z piaskami holoceńskimi delty. Miąższość serii wodonośnej wynosi od 15 do 30 m, a miejscami i więcej. Zwierciadło wód jest swobodne lub może być napinane przez słabo przepuszczalne osady aluwialne. Powszechnie zawierają one znaczne ilości związków żelaza (5–10 mg/l Fe). Zawartość tych związków w spągowych partiach holocenu w Nowym Stawie wynosi aż 60 mg/l Fe. Charakterystyczną cechą wód holocenu jest zwiększona ilość siarczanów, azotanów oraz występowanie metanu, wyjątek stanowi ujęcie w Letnikach, które jest głównym ujęciem dla Centralnego Wodociągu Żuławskiego. Z ujęcia tego zaopatrywani są w wodę użytkownicy Żuław Wielkich i Elbląskich.

Przypisy

1. Jacek Sieński Przekop Wisły już 120 lat chroni Żuławy przed powodziami.
2. Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903.
3. Żuławy Wiślane, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-07-26] .

Encyklopedie internetowe (delta rzeki):

• PWN: 4003193
• Britannica: place/Zulawy-Wislane