Tramwaje w Gorzowie Wielkopolskim

Tramwaje w Gorzowie Wielkopolskim

tramwaj
Tramwaj Pesa Twist 2015N
Państwo	Polska
Województwo	lubuskie
Lokalizacja	Gorzów Wielkopolski
Operator	MZK Gorzów Wlkp.
Liczba linii	4
Lata funkcjonowania	od 1899 (z przerwami w latach: 1922–1924, 1945–1947, 2017–2020)
Infrastruktura
Długość sieci	12,6
Rozstaw szyn	1435 mm
Napięcie zasilania	600 V DC
Liczba zajezdni	1
Strona internetowa

Tramwaje w Gorzowie Wlkp. Legenda eksploatowana / istniejąca   zlikwidowana / rozebrana lub planowana kolej metro lub kolej lekka stacja kolejowa/stacja metra przystanek stacja bez ruchu pasażerskiego ładownia, posterunek ruchu itp przystanek częściowo używany koniec linii odcinek odcinek w tunelu odcinek na estakadzie wiadukt most tunel pod wodą zmiana kilometrażu granica państwowa / inna mijanka przejazd kolejowo-drogowy przeprawa promowa     odcinek zelektryfikowany   Zajezdnia Wieprzyce PKP Zajezdnia Kostrzyńska Tartaczna Plac Słoneczny Os. Słoneczne Olimpijska Żelazna Jancarza Dworzec Gł. Dworcowa ← Zamoście (1926–1973) Katedra Wybickiego Plac Nieznanego Żołnierza Borowskiego Plac Grunwaldzki Sąd Okręgowy Chodkiewicza Kilińskiego Piaski Katedra Wełniany Rynek Herberta Plac Staromiejski CEZiB Gorzów Wielkopolski Wschodni Rondo Santockie Rondo Solidarności Pomorska ← l. na os. Górczyn (plan.) Park Kopernika Stilon Walczaka Szpital Dowgielewiczowej Rondo Gdańskie Szarych Szeregów Fieldorfa-Nila Koniec linii

Tramwaje w Gorzowie Wielkopolskim – system komunikacji tramwajowej w Gorzowie Wielkopolskim administrowany jest przez Miejski Zakład Komunikacji. Tramwaje poruszają się po torach o rozstawie szyn 1435 mm i sieci składającej się z 12,6 km (25,23 km toru pojedynczego).

Historia

29 lipca 1899 roku uroczyście uruchomiono tramwaje elektryczne. Powstały wówczas trzy linie – z Dworca Głównego do Hopfenbruch (okolice południowej strony dzisiejszej ul. Warszawskiej), z Friedrichstadt (Frydrychowo) do Paradeplatz (dziś już nieistniejący) oraz z General von Strantz-Kaserne (koszary) do Markt (Wełniany Rynek). W przeciwieństwie do innych niemieckich miast w tramwajach nie było wówczas kontrolerów biletów. Opłaty za przewóz pobierane były przez motorniczego lub przy wykorzystaniu tzw. Zahlboxów – pierwszych biletomatów. W latach 1903–1904 powstała odnoga do dzisiejszego Parku Słowiańskiego oraz przedłużenie linii do Placu Słonecznego. 11 września 1922 roku eksploatację tramwajów zawieszono z powodu nierentowności. 15 sierpnia 1924 roku ruch tramwajowy wznowiono, a w 1926 roku nastąpiło uruchomienie linii tramwajowej na Zamoście ze Starego Rynku (według innych źródeł – Wełnianego Rynku) przez nowo wybudowany most na Warcie.

W 1943 roku po Gorzowie zaczęły jeździć trolejbusy. Na ten czas częściowo zrezygnowano z kursowania tramwajów. Były trzy linie trolejbusów – linia nr 1 wyjeżdżała z dworca na ul. Sikorskiego i kończyła trasę przy placu na ul. Kilińskiego. Linia nr 2 zaczynała przy katedrze, a potem za pomocą pętli między ulicami Koniawską i Kobylogórską zawracały. Linia nr 3 wyjeżdżała z placu na ul. Słonecznej i tam również kończyła trasę. W Gorzowie łącznie kursowało 11 sztuk trolejbusów - siedem sztuk włoskiego Fiata 6567/511 od 1944 r. i cztery MAN-y^[1].

30 stycznia 1945 roku na tory ostatni raz wyjechały tramwaje przed ponad dwuletnią przerwą. W 1947 roku została reaktywowana jedna linia tramwajowa, 21 lipca 1951 roku nastąpiło wznowienie ruchu tramwajowego na Zamoście, a w 1955 roku oddano do eksploatacji linię tramwajową do ul. Energetyków. 1 maja 1972 roku oddano do eksploatacji linie tramwajową na Wieprzyce, a w 1973 roku wybudowano linie tramwajową do pętli Piaski. Jednocześnie po przebudowie mostu zlikwidowano linię tramwajową na Zamoście.

Gorzów Wielkopolski był do czasu przybycia z Pesy pierwszych tramwajów niskopodłogowych ostatnim polskim miastem z własną siecią tramwajową, w którym wszystkie eksploatowane wagony pochodzą z lat 60. i 70. Na gorzowskie ulice wyjeżdżały sprowadzane od roku 1995 (wcześniejsze nabytki wycofano już z ruchu) z niemieckiego Kassel wyprodukowane w latach 60. i 70. XX wieku wagony 6ZGTW (wyprodukowane jako dwukierunkowe) i 6EGTW (jednokierunkowe). Producentami wagonów, bazujących na rozwiązaniach technicznych serii GT6 Duewagu, były firmy Wegmann i Credé. Choć wagony GT6 i pochodne jeździły lub nadal jeżdżą w wielu polskich miastach, ich odmiana eksploatowana przez MZK Gorzów jest unikatem na skalę kraju. Dwa spośród 6ZGTW - wagony o numerach 258 i 259, również pochodzące z Kassel - w latach 1999-2011 były własnością muzeum komunikacji w Amsterdamie^[2]

W marcu 2007 roku prezydent miasta zasugerował możliwość likwidacji torowiska prowadzącego na osiedle Piaski w celu utworzenia deptaka na ul. Chrobrego. Spotkało się to ze zdecydowanymi protestami mieszkańców oraz większości klubów radnych Rady Miejskiej. W maju 2007 roku prezydent Tadeusz Jędrzejczak wycofał się ze swojego pomysłu.

30 listopada 2009 roku uruchomione ponownie zostały linie 4 i 5 do pętli Dworzec^[3].

Na początku roku 2011 MZK zaproponował likwidację całej sieci tramwajowej w mieście, tłumacząc się kosztami generowanymi przez przestarzałe tramwaje. Wzbudziło to niezadowolenie mieszkańców, co skutkowało petycją do Prezydenta miasta, Rady Miasta i Dyrektora MZK w sprawie zaprzestania likwidacji linii tramwajowych i wszczęcia poczynań mających na celu rozwój tramwajów w Gorzowie. Petycję podpisało ponad 4000 osób^[4][5]. 1 kwietnia 2011 roku dotarł jeden z dwóch kupionych tramwajów 6ZGTW z muzeum Holandii, drugi z nich dostarczono 9 kwietnia^[6]. Oba wagony pochodzą z 1966 roku.

2 stycznia 2012 roku z powodu zmniejszenia dotacji przez Prezydenta i Radę Miejską zostały zawieszone kursy linii 4 i 5.

1 października 2017 komunikacja tramwajowa w Gorzowie Wielkopolskim została zawieszona z powodu remontu całej sieci. 2 lipca 2020 wznowiony został ruch na linii 1^[7].

W nocy z 15 na 16 kwietnia 2019 roku przyjechał pierwszy wagon Pesa Twist 2015N^[8]. 17 kwietnia 2020 roku odbyły się jazdy próbne nowego tramwaju^[9], a 2 lipca – w urodziny miasta – pierwsze przejazdy z pasażerami^[10].

Około 2017 roku zrezygnowano z użytkowania starego niemieckiego tramwaju „Helmuta”. We wrześniu 2020 roku wrócił na tory, ale odnowiony^[11].

2 stycznia 2024 r. zostało wznowione kursowanie linii nr 4, na trasie Fieldorfa-Nila - Dworzec Główny PKP^[12]. Rozkład jazdy linii nr 4 został dostosowany do przyjazdów i odjazdów pociągów na/z stacji kolejowej Gorzów Wielkopolski. Tramwaje kursują we wszystkie dni tygodnia z częstotliwością co 60 minut^[13].

Infrastruktura

Przystanek „Katedra” na deptaku w ciągu ul. Sikorskiego (2021)

Sieć tramwajowa w Gorzowie Wielkopolskim składa się z 12,6 km (25,23 km toru pojedynczego)^[14][15]. Torowiska były budowane i modernizowane w różnych okresach. Część torowisk wybudowana została ponad 40 lat temu – w latach 60. XX w. (odcinek w ul. Sikorskiego – od ul. Dworcowej do katedry czy odcinek w ul. Walczaka – od stacji Shell do ul. Dowgielewiczowej), a część w latach 70. (w ul. Dworcowej z pętlą czy pętla na Os. Piaski), ich obecny stan techniczny po wielu latach ciągłej eksploatacji nie jest więc zadowalający. MZK w Gorzowie Wielkopolskim Sp. z o.o. systematycznie remontował torowiska tramwajowe, lecz ze względu na ograniczone środki finansowe, naprawy te realizowano na krótkich odcinkach. W latach 2005–2012 dokonano 19 istotnych napraw torów, o łącznej długości 1 685 m^[16].

W 2023 roku oddano do użytku nowy fragment sieci o długości ok. 400 metrów, pomiędzy dawną pętlą „Silwana” a ul. Fieldorfa-Nila, zakończony krańcówką^[15].

Tabor

Replika tramwaju Landsberg firmy Herbrandt, który w 1899 roku rozpoczął komunikację tramwajową w mieście, posadowiona w miejscu przebiegu historycznej linii. W tle tramwaj linii 2 - typu 6EGTW - jadący w kierunku osiedla Piaski.

Tabor tramwajowy eksploatowany przez MZK w Gorzowie Wielkopolskim Sp. z o.o. to wagony dwóch typów 105N i 105Na produkcji polskiej (Konstal Chorzów) – w liczbie 16 sztuk oraz 6E/ZGTW produkcji niemieckiej (Wegmann/Dűwag) – 19 sztuk. Wagony z rodziny 105N są wozami pojedynczymi, jednokierunkowymi i jednostronnymi, wysokopodłogowymi – o konstrukcji stalowej. Posiadają one 4 pary drzwi – po jednej na przednim i tylnym pomoście oraz dwie pary drzwi w środkowej części wagonu. W porównaniu z wagonem 105N, wagon 105Na posiada przełączalny rozruch z układu równoległego na szeregowy – w celu zmniejszenia poboru prądu. Każdy wagon serii 105N i 105 Na wyposażony jest w 4 silniki o mocy 41,5 kW, po dwa na każdym wózku.

Nominalnie wagon zabiera 120 pasażerów, w tym 20 na miejscach siedzących. W Gorzowie Wielkopolskim wagony te były włączane do eksploatacji w latach 1976–1988. Wagony typu 6E/ZGTW są dwustronne, przegubowe, wysokopodłogowe i wyposażone w 4 pary drzwi po każdej ze stron wagonu oraz w dwie kabiny na krańcach wagonu (w Gorzowie nie korzysta się z dwukierunkowości tych wagonów). Pudło wagonu osadzone jest na trzech wózkach, z czego na dwóch skrajnych znajdują się silniki (po jednym na wózek), o mocy 110 kW. Jeden wagon przegubowy jest w stanie zabrać 145 pasażerów, w tym 35 na miejscach siedzących. Wagony były nabywane w latach 2005–2011.

Średni wiek taboru, wg stanu na dzień 31 grudnia 2012 r., wynosił: dla wagonów 105N/Na – 30 lat, przy średnim przebiegu – 1,18 mln kilometrów; dla wagonów 6E/ZGTW – wynosi 44,7 lat, przy średnim przebiegu – 1,17 mln km w Niemczech plus 0,62 mln km w Polsce, razem średnio – 1,79 mln km. Wagony typu 105N/Na mogą podlegać modernizacji, polegającej na przebudowie konstrukcji wagonu na przegubową i częściowo niskopodłogową (człon środkowy), z wymienionymi wózkami, systemem drzwi, wykończeniem wnętrza i siedziskami. Koszt takiej modernizacji stanowi jednak około połowy kosztu zakupu nowoczesnego wagonu tramwajowego. Pomimo to, przeprowadzało je w kraju już kilku operatorów tramwajowych (m.in. MPK Kraków S.A., MPK Wrocław Sp. z o.o., MZK Szczecin, Tramwaje Śląskie S.A. czy MPK Poznań Sp. z o.o.). W Gorzowie Wielkopolskim stan techniczny wszystkich wagonów typu 105N/Na, MZK Sp. z o.o. w 2012 r. ocenił jako zaledwie zadowalający (najniższa ocena dopuszczająca do eksploatacji), z możliwością przeprowadzenia modernizacji. Z uwagi na wiek i zastosowane przestarzałe rozwiązania techniczne, wagony typu 105N/Na są bardzo awaryjne. Wagony typu 6E/ZGTW, poza zaawansowanym wiekiem (13 wagonów wyprodukowano w 1966 r.) w większości mają też bardzo duży przebieg (7 wozów wykonało ponad 2 mln km) i charakteryzują się wysoką awaryjnością. Pomimo to, w 2012 r. ich stan MZK w Gorzowie Wielkopolskim Sp. z o.o. ocenił jako:  zadowalający – dla 10 wagonów;  dostateczny – dla 6 wagonów;  dobry – dla 3 wagonów. Wagony w stanie dobrym mają stosunkowo niewielki przebieg (dwa z nich – niewiele ponad 500 tys. km każdy). Jako graniczny dla tego taboru okres eksploatacji przyjęto: 2015 r. – dla 4 szt. wagonów;  2016 r. – dla 5 szt. wagonów;  2017 r. – dla 5 szt. wagonów;  2018 r. – dla pozostałych wagonów. Stan techniczny taboru jest ledwie zadowalający^[17]. Od 2019 roku w MZK jeżdżą też Pesy z serii Twist.

W 2022 roku MZK zakupiło wagon 105Na nr 1247 z Warszawy, który po remoncie ma być wozem zabytkowym. Tramwaj przywieziono do Gorzowa w dniu 29.12.2022^[18].

Tabor eksploatowany liniowo^[19][20]

Ilustracja	Model	Rok wprowadzenia	Uwagi		Sztuk
	Pesa Twist 2015N	2019	Długość: 24,2 m		14
	6EGTW / 6ZGTW	1995 / 1999	Długość: 20,1 m Waga: 24,3t		8
Liczba wagonów					22
Udział wagonów niskopodłogowych					64%

Tabor zabytkowy^[19][20]

Zdjęcie	Model	Rok produkcji	Numer taborowy	Uwagi
	N	1955	100	W 1997 roku sprowadzony ze Szczecina, gdzie nosił numer 204[21].
	105Na	1976	117	Wagon imprezowy
	105Na	1988	137	W dniu 29.12.2022 sprowadzony z Warszawy, gdzie nosił numer 1247[22]

Tabor techniczny

Zdjęcie	Model	Rok produkcji	Uwagi
	6ZGTW	1966	[23]

Modernizacja

Założenia

W październiku 2013 roku zaproponowano „Koncepcję Rozwoju Podsystemu Tramwajowego Publicznego Transportu Zbiorowego W Gorzowie Wielkopolskim”^[24]. Jest ona filarem szerszej wizji zrównoważonego rozwoju systemu transportu w mieście oraz sąsiednich gminach, tj.: Bogdaniec, Deszczno, Kłodawa, Lubiszyn i Santok^[25]. Wizja ta zakłada umacnianie roli miasta jako silnego ośrodka o charakterze regionalnym oraz rozwój nowoczesnego transportu zbiorowego spełniającego oczekiwania pasażerów poprzez integrację podsystemów autobusowego, tramwajowego (którego utrzymanie było decyzją podyktowaną w głównej mierze jego historią sięgającą roku 1899^[26]) oraz innych systemów transportowych^[27]. Koncepcja zaowocowała szczegółowym planem przeprowadzenia modernizacji zawierającym:

• plan sieci komunikacyjnej, na której będą realizowane przewozy o charakterze użyteczności publicznej;

• identyfikację potrzeb przewozowych;
• określenie zasad finansowania usług przewozowych;
• określenie preferencji dotyczących wyboru rodzaju środków transportu;
• ustalenie zasad organizacji rynku przewozów;
• określenie standardów usług przewozowych użyteczności publicznej;
• organizację systemu informacji dla pasażerów w tym dynamicznej na przystankach;
• przedłużenie sieci w kierunku osiedla Ustronie oraz budowa linii na osiedlach Sady i Parkowe (3,32 km);
• modernizację sieci tramwajowej (5,74 km istniejących tras - tor pojedynczy i podwójny);
• przebudowę pętli na ul. Kostrzyńskiej oraz w Wieprzycach;
• wymianę taboru aby ograniczyć hałas tramwajowy - zakup 14 nowych niskopodłogowych, dwukierunkowych wagonów tramwajowych;
• budowę punktu przesiadkowego;
• modernizację zajezdni tramwajowej^[28].

Projekt „System Zrównoważonego Transportu Miejskiego w Gorzowie Wielkopolskim”  podzielono na dwie części. Pierwsza, realizowana przez miasto, to inwestycja obejmująca budowę punktu przesiadkowego i trasy tramwajowej jak również modernizację już istniejących tras oraz zakup systemu informacji pasażerskiej i monitoringu. MZK Sp. z.o.o. odpowiada zaś za część drugą, której celem jest nabycie 14 nowoczesnych tramwajów oraz modernizację zajezdni^[29].

Okres przejściowy

Ze względu na trwanie prac modernizacyjnych przejazdy tramwajowe zostały wstrzymane 30 września 2017 roku. Zastąpiono je dodatkowymi kursami autobusów. 2 lipca 2020 (czyli w rocznicę lokacji Gorzowa Wielkopolskiego) przywrócono linię nr 1 od zajezdni przy ulicy Kostrzyńskiej do pętli przy „Silwanie”. Tego dnia również, pierwszy raz po gorzowskich torach, przejechała nowa Pesa Twist 2015N^[30].

Koszty inwestycji^[31]

28 czerwca 2017 roku prezydent Gorzowa Wielkopolskiego Jacek Wójcicki i prezes gorzowskiego MZK Roman Maksymiak podpisali w Ministerstwie Rozwoju umowy na dofinansowanie z Unii Europejskiej obu części inwestycji. Koszty z podziałem na zakresy odpowiedzialności dwóch podmiotów zajmujących się modernizacją wraz z unijnym wsparciem uwzględnia tabela.

Koszt „Systemu Zrównoważonego Transportu Miejskiego w Gorzowie Wielkopolskim”	199 276 871 zł
Dotacja z UE na „System Zrównoważonego Transportu Miejskiego w Gorzowie Wielkopolskim”	84 374 394 zł
Koszt zakupu tramwajów i infrastruktury technicznej	122 475 966 zł
Dotacja z UE na zakup tramwajów i infrastruktury technicznej	74 624 518 zł
Suma kosztów poniesionych przez Gorzów Wielkopolski (67%)	321 752 837 zł
Suma dotacji z UE (33%)	158 998 912 zł

Linie tramwajowe

Obsługiwane linie

Linia	Trasa	Długość [km]	Liczba przystanków
	Wieprzyce ↔ Fieldorfa-Nila Kostrzyńska – Plac Słoneczny – Aleje 11 Listopada – gen. Władysława Sikorskiego – Warszawska – Podmiejska – Pomorska – Franciszka Walczaka	9	19 (kier. „Fieldorfa-Nila”)
			20 (kier. „Wieprzyce”)
	Wieprzyce ↔ Piaski Kostrzyńska – Plac Słoneczny – Aleje 11 Listopada – gen. Władysława Sikorskiego – Bolesława Chrobrego – Mieszka I – Kazimierza Wielkiego	7
	Piaski ↔ Fieldorfa-Nila Kazimierza Wielkiego – Mieszka I – Bolesława Chrobrego – Warszawska – Podmiejska – Pomorska – Franciszka Walczaka	7,5
	Dworzec Główny ↔ Fieldorfa-Nila Dworcowa – gen. Władysława Sikorskiego – Warszawska – Podmiejska – Pomorska – Franciszka Walczaka	5,7	12

Zawieszone na stałe

Linia	Trasa	Długość [km]	Liczba przystanków
	Dworzec Główny ↔ Piaski Dworcowa – gen. Władysława Sikorskiego – Bolesława Chrobrego – Mieszka I – Kazimierza Wielkiego	4	10

Galeria

• 
  Tramwaj 4EGTW
• 
  Replika tramwaju Landsberg z 1899 r.
• 
  Stan torowiska tramwajowego w śródmieściu (ul. Warszawska – 2015)
• 
  30.09.2017 r., zawieszenie komunikacji tramwajowej – ostatni tramwaj na przystanku końcowym
• 
  Autobusy zastępcze na zawieszonej z powodu remontu linii „2” (przystanek „Piaski końcowy”)
• 
  Remont torowiska (ul. Sikorskiego – 2018 r.)
• 
  Remont torowiska (ul. Sikorskiego – 2019 r.)

Przypisy

1. Trolejbusy w dawnym Gorzowie [online] .
2. Wagony z lat 60. i 70. [online] 
3. DanielD. Siczyński DanielD., Po latach znów tramwajem na dworzec [online], gorzow24.pl, 30 listopada 2009 [dostęp 2009-11-30] [zarchiwizowane z adresu 2009-12-15] .
4. www.komunikacjaorg: NIE likwidacji tramwajów w Gorzowie.
5. Zgodnie z regulaminem konsultacji jedna osoba mogła wysłać tylko jeden wniosek, więc petycja mimo podpisania przez 4000 osób była liczona jako jeden głos.
6. Infotram:Holenderskie wagony dla MZK Gorzów Wielkopolski.
7. Tramwaje wróciły do Gorzowa Wielkopolskiego [online], infotram.pl [dostęp 2020-09-01]  (pol.).
8. Pierwszy Twist już w Gorzowie. Rozpoczyna jazdy próbne [online], transport-publiczny.pl [dostęp 2021-02-09]  (pol.).
9. Gorzów: Twistem przez centrum miasta. Powrót tramwajów w lipcu? [online], transport-publiczny.pl, 17 kwietnia 2020 [dostęp 2023-09-29] [zarchiwizowane z adresu 2023-09-29]  (pol.).
10. Tramwaje z bydgoskiej Pesy już jeżdżą po Gorzowie Wielkopolskim.
11. Na gorzowskie tory znów wyjedzie Helmut, czyli stary niemiecki tramwaj [online] .
12. Tramwaj nr 4 wróci do Gorzowa [online], Radio Gorzów, 22 grudnia 2023 [dostęp 2023-12-27]  (pol.).
13. Czwórką na dworzec. Raz na godzinę i do 17:30 [online], gorzowianin.com, 29 grudnia 2023 [dostęp 2023-12-29]  (pol.).
14. WitoldW. Urbanowicz WitoldW., Gorzów Wielkopolski wreszcie myśli o tramwajach [online], transport-publiczny.pl, 4 listopada 2014 [dostęp 2017-11-27] [zarchiwizowane z adresu 2023-09-29] .
15. WitoldW. Urbanowicz WitoldW., Gorzów na dniach otwiera przedłużenie linii tramwajowej [online], transport-publiczny.pl, 19 lipca 2023 [dostęp 2023-09-29] [zarchiwizowane z adresu 2023-09-29]  (pol.).
16. Sieć tramwajowa [online] .
17. Tabor ( Reda – Gorzów Wielkopolski, sierpień – październik 2013 r. ) [online] .
18. -=[Fotogaleria Transportowa]=- - Phototrans.eu [online], phototrans.pl [dostęp 2023-01-08] .
19. MZK Gorzów – TABOR [online], www.mzk-gorzow.com.pl [dostęp 2020-07-01] [zarchiwizowane z adresu 2020-09-26] .
20. Gorzów Wielkopolski, Tramway — Lista pojazdów [online], transphoto.org [dostęp 2023-01-08]  (pol.).
21. -=[Fotogaleria Transportowa]=- Phototrans.eu [online], phototrans.pl [dostęp 2024-05-11]  (ang.).
22. -=[Fotogaleria Transportowa]=- Phototrans.eu [online], phototrans.pl [dostęp 2024-05-11]  (ang.).
23. Gorzów Wielkopolski, wagon tramwajowy Nr 252 [online], transphoto.org [dostęp 2024-05-11]  (pol.).
24. Autorzy: [online], gorzow.pl [dostęp 2024-04-26] .
25. http://transport.gorzow.pl/wp-content/uploads/2016/12/charakterystyka-planowanej-sieci.pdf
26. System zrównoważonego transportu miejskiego w Gorzowie Wielkopolskim » Autobusy zastąpią tramwaje [online] [dostęp 2021-01-12]  (pol.).
27. System zrównoważonego transportu miejskiego w Gorzowie Wielkopolskim » Historia projektu [online] [dostęp 2021-01-12]  (pol.).
28. Plan transportowy po aktualizacji 2016 [online] .
29. System zrównoważonego transportu miejskiego w Gorzowie Wielkopolskim » Założenia projektu [online] [dostęp 2021-01-12]  (pol.).
30. Tramwaje wracają do Gorzowa od 2 lipca [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2021-01-12]  (pol.).
31. System zrównoważonego transportu miejskiego w Gorzowie Wielkopolskim » Miliony na modernizację transportu miejskiego [online] [dostęp 2021-01-12]  (pol.).

Linki zewnętrzne

• Gorzowska Komunikacja Miejska
• Tramwaje w Gorzowie: Czy i jak budować linie w mniejszych miastach?