Tęczak[7] (Tachuris rubrigastra) – gatunek małego ptaka z monotypowej rodziny tęczaków (Tachurisidae). Występuje w Ameryce Południowej. Nie jest zagrożony wyginięciem.
Taksonomia
Po raz pierwszy gatunek opisał Louis Jean Pierre Vieillot w 1817 roku. Przydzielił mu nazwęSylvia rubrigastra. Holotyp pochodził z Paragwaju[2]. Obecnie Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) uznaje tęczaka za przedstawiciela monotypowego rodzaju Tachuris[8]. Przynależność do rodziny nie jest pewna w przypadku tego gatunku. Wedle IOC należy on do rodziny tyrankowatych (Tyrannidae), podczas gdy autorzy The Howard and Moore Complete Checklist of the Birds of the World umieszczają go w monotypowej rodzinie tęczaków (Tachurisidae)[7]. Opisana została w 2013 (Ohlson et al.), a wyodrębniona na podstawie wyników badań molekularnych[9]. Oryginalnie użyta nazwa „Tachurididae” została w 2015 roku skorygowana na „Tachurisidae”[7][10]. Według autorów rodzina ta spokrewniona jest z tyrankowatymi oraz Rhynchocyclidae (nieuznana przez IOC rodzina) i tworzy odrębną linię rozwojową datowaną na wiek 25–28 mln lat[9]. IOC wyróżnia 4 podgatunki[8], autorzy Handbook of the Birds of the World także[2].
Nazwa rodzajowa Tachuris pochodzi od słów Tachurí i Tarichú, które w języku guarani oznaczają różne małe ptaki (dosłownie oznaczają „zjadacza mrówek” lub „zjadacza larw”). Nazwa gatunkowa rubrigastra oznacza z łaciny „czerwonobrzuchy” (ruber – „ czerwony” i gaster – „brzuch”)[11].
Tęczak to drobny, smukły ptak mierzący 11–11,5 cm długości (osobniki, które zbadał Taczanowski były większe i mierzyły 12 cm[12]). Sylwetką zbliżony do pokrzewki. Wyróżnia się długimi, wysmukłymi skokami oraz bardzo wąskim i ostro zakończonym dziobem[9]. Masa ciała: 6,5 do 8 g[2].
¹Oryginalne wymiary podano w calach; zamieszczone tu stanowią przybliżenie
Dalszy opis dotyczy samca podgatunku nominatywnego. Wierzch ciała brązowozielony; barwa na głowie przechodzi w czerń z domieszką niebieskiego, co jest szczególnie widoczne na pokrywach usznych. Brew płowa, lekko zielonkawa; na szczycie głowy szkarłatna plamka. Skrzydła i sterówki czarniawe. Wewnętrzne chorągiewki lotek (zewnętrzne w przypadku najbardziej wewnętrznych, lotek trzeciorzędowych) i część pokryw skrzydłowych większych przybiera barwę białą, podobnie jak i para zewnętrznych sterówek, zewnętrzne krawędzie kolejnych ich par i zakończenia części z nich. Spód ciała pokrywają pióra ochrowożółte, na gardle bielsze. Okolice kloaki czerwone. Od zgięcia skrzydła do zgięcia drugiego skrzydła ciągnie się spodem ciała czarny pas, w środku przerwany przez żółte pióra. Dziób i nogi czarne[3]; podeszwy stóp pomarańczowe. Philip Lutley Sclater podaje, że samce mają tęczówki niebieskie („w kolorze nieba”), zaś samice tęczówki białe[5].
Ekologia
Gniazdo tęczaka
Środowiskiem życia tęczaka są rozległe trzcinowiska, bagna oraz trawiaste obrzeża jezior. Rzadko pozostawia trzcinowiska na rzecz przybrzeżnych zarośli. Spotykany od poziomu morza po 4200 m n.p.m. Żeruje na owadach, samotnie lub w grupach rodzinnych, wśród gęstego sitowia. Często kurczowo przylega do łodygi rośliny lub zwisa z niej do góry nogami. Niekiedy biega lub skacze po ziemi, błocie albo pływającej roślinności[2]. Odzywa się podobnymi do owadzich (lub do stukania nożem o talerz[3]) dźwiękami tik. Poza tym odzywa się bulgoczącym lub brzęczącym piwup bzzzzt albo piwup piwuprrrrp[2].
Lęgi
W Peru jaja obserwowano w październiku, pisklęta we wrześniu, zaś opierzające się pisklęta w lutym. W południowo-wschodniej Brazylii ptaki z powiększonymi gonadami stwierdzano we wrześniu i październiku, opierzające się młode w lutym[2]; w Argentynie na Cape San Antonio gniazduje w okresie koniec października–początek stycznia[15]. Tęczaki budują charakterystyczne zwarte gniazda o kształcie stożka, które bokiem przytwierdzone są do łodygi trzciny. Budulec stanowią mokre liście trzcin, które po wyschnięciu mają fakturę kartonu[2]; P.L. Sclater podaje, że po zaschnięciu gotowa konstrukcja może nawet wyglądać jak odlana w formie[5]. W zniesieniu 3 lub 4 jaja[2] (według Sclatera[5] i Ernesta Gibsona[15] także i dwa). Okazy znajdujące się w Muzeum Historii Naturalnej w Londynie (dawniej British Museum) mierzą około 16–18 na 11–13 mm, barwa skorupki opisana jako od jasnej po ciemną kremową; część jaj jest gładka, zaś część ma przy szerszym końcu kropki barwy jasnordzawej i liliowej[4]. Poza tym brak danych[2].
Układ filogenetyczny na podstawie P. Mielczarek & M. Kuziemko: Aktualna lista ptaków świata (wersja: 2024-10-27). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego.
.JPG)
