Zazwyczaj tworzy kryształy o pokroju słupkowym, pręcikowym, igiełkowym, włosowatym. Ma zazwyczaj postać słupa tetragonalnego (o przekroju kwadratu) zakończonego podwójną piramidą. Często tworzy zbliźniaczenia – kolankowe, czasami wielokrotne. Występuje w skupieniach zbitych, ziarnistych, włóknistych. Tworzy impregnacje. Spotkać go można także w postaci pojedynczych ziarn.
Jest izostrukturalny z kasyterytem. Nie rozpuszcza się w kwasach, ma bardzo wysoką temperaturę topnienia.
Czysty rutyl spotykany w przyrodzie jest przezroczysty, a wszelkie jego barwne odmiany wynikają z zanieczyszczeń, jakie w nim się znajdują. W zależności od rodzaju zanieczyszczenia może przyjmować on barwę czerwonoczarną i brunatnoczerwoną, rzadziej niebieskawą, zielonkawą, żółtobrązową lub czarną.
W przeszłości był stosowany w metalurgii jako ruda tytanu (60%Ti). Obecnie niemal cały naturalny i syntetyczny rutyl jest zużywany w przemyśle chemicznym do produkcji bieli tytanowej (pigmentu do farb, tworzyw sztucznych, papieru i ceramiki).
Niewielkie ilości rutylu są stosowane w przemyśle szklarskim, m.in. do wyrobu powłok pochłaniających promieniowanie nadfioletowe.
Ponadto rutyl ma dość duże znaczenie w jubilerstwie jak i kolekcjonerstwie minerałów. Kwarc rutylowy jest dość poszukiwanym kamieniem ozdobnym. Szafiry, rubiny i inne kamienie szlachetne zawierające w swoim składzie chemicznym nici rutylu są cenniejsze i bardziej poszukiwane od kamieni szlachetnych nieposiadających go, ze względu na efekt asteryzmu.
Bibliografia
J. Żaba: Ilustrowany słownik skał i minerałów. Videograf II, 2003. Brak numerów stron w książce
A. Bolewski, A. Manecki: Mineralogia szczegółowa. Warszawa: PAE, 1993. Brak numerów stron w książce
A. Bolewski: Mineralogia szczegółowa. Warszawa: Wydawnictwo Geologiczne, 1965. Brak numerów stron w książce
W. Schumann: Minerały świata. Oficyna wydawnicza „Alma – Press”, 2003. Brak numerów stron w książce
Leksykon Przyrodniczy – Minerały i kamienie szlachetne. „Horyzont”, 2002. Brak numerów stron w książce