Puryzm (językoznawstwo)

Akademia Francuska za swój cel obiera ochronę języka francuskiego. Oto pierwsza strona szóstej edycji wydanego przez nią słownika (1835)

Puryzm (od łac. purus „czysty”[1][2]) – postawa wobec języka charakteryzująca się koncentracją na ideałach różnie pojmowanej czystości językowej, każących unikać wprowadzania do języka pisanego i mówionego elementów obcych bądź innowacyjnych. Przeważnie jej celem jest ochrona słownictwa języka ojczystego[1][3].

Zdaniem Andrzeja Markowskiego puryzm wynika przede wszystkim z pobudek emocjonalnych, związanych z poczuciem, że język jest wartością wymagającą ochrony, nie zaś z przesłanek racjonalnych[1][4]. Jest spotykany zarówno na poziomie jednostkowym, jak i instytucjonalnym. Bywa propagowany jako element oficjalnej polityki językowej[5].

Według Markowskiego jest postawą najczęściej opisywaną przez badaczy. Samemu terminowi „puryzm” przypisuje się zwykle negatywne zabarwienie emocjonalne[1][5].

Charakterystyka puryzmu

W piśmiennictwie naukowym spotyka się różne ujęcia i definicje puryzmu językowego. Wynika to m.in. z różnych definicji samego pojęcia czystości w języku[6]. W węższym ujęciu puryzm to negatywny stosunek społeczności użytkowników języka do elementów pochodzenia obcego (słownictwa i innych cech językowych), w szerszym – niechęć do szeroko rozumianego zróżnicowania wewnętrznego i wpływów zewnętrznych[7]. Puryzm można także odnieść do działań kodyfikacyjnych w stosunku do samego języka standardowego, które skupiają się na podtrzymywaniu jego „czystości” i eliminacji elementów niezgodnych z określonym modelem[8]. O ile puryzm najczęściej rozumiany jest jako ogólna dążność do rugowania pożyczek obcych, to celem puryzmu może być też usunięcie z języka standardowego cech dialektów regionalnych, slangu i form potocznych[5].

Według ujęcia Andrzeja Markowskiego puryści dążą do usunięcia z języka lub niedopuszczenia do niego tych elementów (zwykle leksykalnych), które są w ich mniemaniu niepożądane. Dążeniom tym towarzyszy pogląd, że interwencje jednostek mogą wpływać na kształt i rozwój języka. Puryści często wynajdują niepożądane przez siebie elementy językowe w tekstach pisanych lub wypowiedziach i zwracają na nie uwagę[9]. W wersji umiarkowanej ich krytyka dotyczy elementów nowych (np. świeżych pożyczek), w skrajnej natomiast tych, które zdążyły się już ugruntować w języku i nie budzą sprzeciwu ze strony ogółu użytkowników języka[10]. Do charakterystycznych sformułowań używanych przez purystów należą takie zwroty jak: „odchwaszczanie języka”, „odśmiecanie języka”, „oczyszczanie języka”[11]; mówi się także o „duchu języka”[12].

Współcześnie sądy purystyczne są obecne w środowisku internetowym, ale przed powstaniem internetu i upowszechnieniem dostępu do sieci formułowali je czytelnicy prasy, zaniepokojeni rzekomym upadkiem bądź zanieczyszczeniem języka[5]. Puryzm występował już w epoce renesansu, kiedy to w krajach romańskich (takich jak Włochy i Francja) próbowano eliminować wyrazy greckie i łacińskie. Później puryzm był skierowany przeciwko dominacji innych języków narodowych (w Niemczech zwalczano wyrazy francuskie, a w Czechach – germanizmy). W przypadku języka czeskiego interwencje purystyczne nasiliły się w XVII i XVIII w., w tzw. okresie upadku języka czeskiego, choć były spotykane również wcześniej[13].

Przeważnie puryzm sprzeciwia się używaniu leksyki pochodzenia obcego; czasem chodzi też o negatywny stosunek do innych zmian wywołanych kontaktem językowym (na poziomie gramatyki, semantyki i fonetyki)[5].

Krytyka puryzmu

Część lingwistów, omawiając puryzm, podkreśla, że języki nie tworzą zamkniętych systemów, lecz podlegają stałym wpływom. Badacze ci stoją na stanowisku, że pojęcie czystości w dziedzinie języka może istnieć jedynie w sferze iluzji, nie zaś jako element rzeczywistości językowej[14][15].

Językoznawcy zauważają, że polityka puryzmu może się kształtować pod wpływem szczególnych okoliczności społeczno-politycznych, np. w sytuacji niewoli narodowej[10] lub w okresie powstawania narodowych języków literackich[16]. Zdaniem niektórych lingwistów puryzm odgrywa przydatną rolę w standaryzacji i rewitalizacji języków mniejszościowych, pozwalając na umocnienie ich pozycji w piśmiennictwie i mediach[17].

Interwencje purystyczne bywają pojmowane jako przejaw nacjonalizmu[18][19][20], a przez niektórych socjolingwistów są określane jako wyraz ideologii monoglosji[21] czy też element tzw. ideologii języka standardowego, zespołu postaw językowych właściwych dla nowoczesnych społeczeństw, w których języki narodowe podlegają standaryzacji[19]. Puryzm jest często uznawany za praktykę negatywną[13][22], zwłaszcza w zachodnich kręgach lingwistycznych, gdzie uchodzi za postawę nietolerancyjną i anachroniczną[22]. Jego specyficzna odmiana zwana puryzmem elitarnym wiąże się z negatywnym stosunkiem wobec form nienormatywnych i regionalnych[23].

Puryzm bywa pojmowany jako szczególna forma preskryptywnego podejścia do języka[24][25][26].

Rodzaje puryzmu językowego

Językoznawca Andrzej Markowski wyróżnia następujące rodzaje puryzmu językowego:

  • puryzm nacjonalistyczny (narodowy) – przedstawiciele tej odmiany puryzmu dążą do usunięcia z języka lub niedopuszczenia do niego elementów obcego pochodzenia. Promują oni czystość języka rozumianą jako rodzimość jego elementów, zwłaszcza słownictwa[10]. Puryzm narodowy może objawiać się niechęcią wobec germanizmów i rusycyzmów[10] (np. wyrazów i sformułowań: „knajpa”, „szlaban”, „szlafrok”, „toczka w toczkę”, „wsjo rawno”). Postawa taka jest charakterystyczna dla osób ze starszego pokolenia. Współcześnie puryzm narodowy skierowany jest zwykle przeciwko anglicyzmom (np. takim wyrazom jak: „talk-show”, „fitness”, „fast food”). Puryści narodowi argumentują najczęściej, że zapożyczenia obce da się łatwo zastąpić rodzimymi odpowiednikami (nie zawsze jest to prawdą)[11].
  • puryzm tradycjonalistyczny – stanowi radykalną, emocjonalną odmianę konserwatyzmu językowego[27]. Zakłada, że nie należy akceptować innowacji w zakresie języka, lecz wybierać tradycyjne, już ugruntowane formy językowe i słownictwo (np. zamiast „mieliłem” należy mówić „mełłem”)[28].
  • puryzm elitarny – opiera się na założeniu, że jedyną „poprawną” formą języka jest narzecze pewnej warstwy społecznej, z reguły wielopokoleniowej inteligencji (puryści elitarni najczęściej właśnie do tej warstwy należą). Puryści elitarni dążą do ochrony języka ogólnego, zwłaszcza jego warstwy starannej, przed wpływami pochodzącymi z innych obszarów językowych, takich jak mowa młodzieżowa, zawodowa czy urzędowa[29].
  • puryzm egocentryczny – purystą egocentrycznym jest osoba, która żywi przekonanie, że jej mowa stanowi wzorzec języka ogólnego, tak więc za dopuszczalne i godne propagowania uznaje tylko te konstrukcje i wyrażenia, które sama akceptuje i których sama używa, natomiast te pozostające poza własnym idiolektem ocenia jako niedopuszczalne. Jest to postawa blisko związana z puryzmem elitarnym lub egocentrycznym; może być uznana za skrajną postać puryzmu elitarnego[29].

Puryzm językowy w Niemczech

Wyjątkowo intensywny charakter miała działalność purystyczna w Niemczech, która przypada głównie na wiek XIX i pierwsze dziesięciolecia wieku XX. Zwalczaniem wyrazów pochodzenia obcego zajmowały się począwszy od XVII wieku stowarzyszenia językowe, w tym największe z nich Powszechne Niemieckie Stowarzyszenie Językowe (Der Allgemeine Deutsche Sprachverein) założone w roku 1885 i działające do lat 40. XX wieku. Fenomenem odróżniającym puryzm niemiecki od puryzmu w innych krajach jest ogromna ilość słowników zapożyczeń (słowników wyrazów obcych), przy czym większość z nich miała charakter purystyczny, ich celem było zastępowanie wyrazów obcych przez wyrazy rodzime lub zasymilowane zapożyczenia. Mówi się w tym kontekście o słownikach zniemczających (Verdeutschungswörterbücher). Ogromną rolę w rozwoju purystycznej leksykografii odegrała działalność Joachima Heinricha Campego[30].

Badacz historii niemieckiego puryzmu, mieszkający obecnie w Nowej Zelandii (wcześniej był profesorem w Niemczech), Alan Kirkness[31] dla okresu 1571–1945 podaje liczbę ponad 300 słowników z wyrazami obcymi jako hasłami (nie wliczając w to poszczególnych wydań). Kirkness uważa, że liczba słowników zapożyczeń w Niemczech przekracza liczbę tego typu słowników we wszystkich krajach europejskich. Nie ma takich słowników (a na pewno nie w takiej ilości) we Francji, Włoszech, Hiszpanii czy Wielkiej Brytanii. Podobną opinię znaleźć można w obszernej monografii Anke Heier z roku 2012[32]. Nieprzypadkowo niektórzy autorzy twierdzą, że Niemcy to „kraj słowników wyrazów obcych” („das Land der Fremdwörterbücher”) – tak mówi m.in. Peter von Polenz cytowany w powyższej pracy Anke Heier. W swojej pracy dla okresu do roku 2007 podaje Heier liczbę 434 słowników zapożyczeń, większość z nich ma charakter purystyczny. Ryszard Lipczuk w artykule z 2016 mówi o co najmniej 460 słownikach wyrazów obcych w Niemczech[33]. Dla porównania: w Polsce powstało – obok objaśniających słowników z obcymi hasłami – zaledwie kilka ogólnych słowników spolszczających. Wśród motywów zwalczania wyrazów obcych w języku niemieckim dominowały motywy narodowe: „oczyszczanie” języka ojczystego z obcych elementów miało służyć podtrzymaniu świadomości narodowej[34].

Nowa fala puryzmu językowego – neopuryzm[35] – datuje się od lat 90. XX wieku w związku z masowym napływem anglicyzmów. Zwalczaniem wpływów angielskich w języku niemieckim zajmuje się m.in. Stowarzyszenie Języka Niemieckiego[36].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b c d Markowski 2005 ↓, s. 126.
  2. ↑ Jozef Mistrík, Jazyk a reč, wyd. 2, Bratislava: Mladé letá, 1999, s. 41, ISBN 978-80-06-00924-1, OCLC 48624579 (słow.).
  3. ↑ Jelínek i Krčmová 2017 ↓.
  4. ↑ Andrzej Markowski, Czy jesteśmy purystami?, „Życie Warszawy” (85), 11 kwietnia 1997, s. 126–132.
  5. ↑ a b c d e Dace Strelēvica-Ošiņa, pūrisms, [w:] Nacionālā enciklopēdija, 2018 (łot.).
  6. ↑ Ševčík 1975 ↓, s. 56, Cytat: V závislosti na volbě modelu „čistého” jazyka nabývá různého obsahu i pojem „purismus”.
  7. ↑ Walsh 2016 ↓, s. 8.
  8. ↑ Vladimír Trpka, Vědomí jazyka a spisovná čeština, [w:] Helena Petáková, Hana Opleštilová (red.), Europeica – Slavica – Baltica: Jiřímu Marvanovi k 70. narozeninám, Praha: Národní knihovna České republiky, Slovanská knihovna, 2007 (Publikace Slovanské knihovny 56), s. 85–107, ISBN 978-80-7050-521-2, OCLC 191912261 (cz.), patrz s. 99.
  9. ↑ Markowski 2005 ↓, s. 126–127.
  10. ↑ a b c d Markowski 2005 ↓, s. 127.
  11. ↑ a b Markowski 2005 ↓, s. 128.
  12. ↑ Ševčík 1975 ↓, s. 56.
  13. ↑ a b Eugen Jóna, Vývoj názorov na spisovnú slovenčinu a na problémy jazykovej kultúry, [w:] J. Ružička (red.), Jazykovedné štúdie, t. VII: Spisovný jazyk, Bratislava: Vydavateľstvo SAV, 1963, s. 19–30 (słow.), patrz s. 21.
  14. ↑ Kevin Absillis, Jürgen Jaspers, Beware of the Weeds: Understanding Flemish Linguistic Purism as a Utopian Discourse, „International Journal of the Sociology of Language”, 2016 (242), 2016, s. 1–24, DOI: 10.1515/ijsl-2016-0031, ISSN 0165-2516 (ang.), patrz s. 2–6.
  15. ↑ František Čermák, Preskriptivismus: variabilita versus stabilita, faktory a problémy, [w:] Hana Gladkova, Václav Cvrček (red.), Sociální aspekty spisovných jazyků slovanských, Praha: Filozofická fakulta, Univerzita Karlova, Euroslavica, s. 36–45, ISBN 80-85494-78-7 (cz.).
  16. ↑ Mistrík 1993 ↓, s. 359.
  17. ↑ Langer i Davies 2005 ↓, s. 11.
  18. ↑ Gerhard Engelhardt, Český a německý purismus z konce 19. století, „Naše řeč”, 84 (5), 2001, s. 235–244 [dostęp 2023-10-04], Cytat: Ačkoli jazykový purismus je projev nacionalismu [...] (cz.), patrz s. 244.
  19. ↑ a b Snježana Kordić, Purizam u jeziku: review of „Linguistic purism in the Germanic languages”, Nils Langer and Winifred Davies (eds.)., „Književna republika”, 4/5–6, Zagreb 2006, s. 211–216 (chorw.), patrz s. 215–216.
  20. ↑ Mate Kapović, Anđel Starčević, Daliborka Sarić, O preskripciji i preskriptivizmu u Hrvatskoj, [w:] Barbara Kryżan-Stanojević (red.), Jezična politika: između norme i jezičnog liberalizma, Zagreb: Srednja Europa, 2016, s. 45–67, ISBN 978-953-7963-47-7 (chorw.), patrz s. 53–56.
  21. ↑ Anđel Starčević, Mate Kapović, Daliborka Sarić, Jeziku je svejedno, Zagreb: Sandorf, 2019, s. 320, ISBN 978-953-351-115-3, OCLC 1126555222 (chorw.).
  22. ↑ a b Dace Strelēvica-Ošiņa, Valodas preskriptīvisma izpausmes Latvijā un tā pozitīvās blakusparādības (Linguistic Prescriptivism in Latvia and Its Positive Side-Effects), „Linguistica Lettica”, 17, Latviešu valodas institūta žurnals, 2008, s. 78–91 [dostęp 2023-10-04] (łot.), patrz s. 91.
  23. ↑ Keith Walters, Arab nationalism and/as language ideology, [w:] Elabbas Benmamoun, Reem Bassiouney (red.), The Routledge Handbook of Arabic Linguistics, Abingdon–New York: Routledge, 2017, s. 475–487, DOI: 10.4324/9781315147062-27, ISBN 978-1-351-37779-9, ISBN 978-1-315-14706-2, OCLC 1019573997 [zarchiwizowane z adresu 2018-11-19] (ang.), patrz s. 483.
  24. ↑ Karol Janicki, Adam Jaworski, Language purism and propaganda: The First Congress for Polish, [w:] Joshua A. Fishman (red.), The Earliest Stage of Language Planning: The „first Congress” Phenomenon, Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 1993 (Contributions to the Sociology of Language 65), s. 219–232, DOI: 10.1515/9783110848984.219, ISBN 978-3-11-013530-5, ISBN 978-3-11-084898-4 (ang.), patrz s. 227.
  25. ↑ Langer i Davies 2005 ↓, s. 7.
  26. ↑ Andrejs Veisbergs, Development of the Latvian Language, Purism and Prescriptivism, „Linguistic Studies in Latvia”, 18 (1), University of Latvia, 2010, s. 7–32 (ang.), patrz s. 15.
  27. ↑ Markowski 2005 ↓, s. 131.
  28. ↑ Markowski 2005 ↓, s. 130–131.
  29. ↑ a b Markowski 2005 ↓, s. 132.
  30. ↑ Lipczuk, Ryszard (2014): Walka z wyrazami obcymi w Niemczech – historia i współczesność. Kraków, s. 122–129.
  31. ↑ Kirkness, Alan (1990): Das Fremdwörterbuch, w: (red.) F. J. Hausmann, O. Reichmann, H.E. Wiegand, L. Zgusta, Wörterbücher. Dictionaries. Dictionaires. Berlin–München, s. 1168–1178, s. 1169.
  32. ↑ Heier, Anke (2012): Deutsche Fremdwortlexikografie zwischen 1800 und 2007. Zur metasprachlichen und lexikografischen Behandlung äußeren Lehnguts in Sprachkontaktwörterbüchern des Deutschen. Berlin – Boston, s. 3.
  33. ↑ Lipczuk, Ryszard (2016): Ist Deutschland ein Land der Fremdwörterbücher?...,.
  34. ↑ Lipczuk, Ryszard (2014): Walka z wyrazami obcymi w Niemczech..., s. 35 nn.
  35. ↑ Falco Pfalzgraf, Neopurismus in Deutschland nach der Wende, 2006, s. 54-55 [dostęp 2024-03-24] (niem.).
  36. ↑ Lipczuk, Ryszard (2014): Walka z wyrazami obcymi w Niemczech..., s. 200–203.

Bibliografia

Postawy wobec języka

Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!