Nacjonalizm (z łac.natio „naród”) – przekonanie, że naród jest najwyższą wartością i najważniejszą formą uspołecznienia, z którego wynika określona postawa polityczna, gospodarcza czy społeczna[1][2]. Nacjonalizm może, ale nie musi, wiązać się z takimi postawami jak etnocentryzm, patriotyzm czy megalomania narodowa[1]. Bywa przeciwstawiany kosmopolityzmowi[1]. W języku angielskim „nacjonalizm” ma szersze znaczenie niż w języku polskim. Według polskich definicji nacjonalizm jest ideologią zmierzającą do podporządkowania innych narodów własnemu narodowi. Nacjonaliści żądają dla niego specjalnych przywilejów oraz wyolbrzymiają jego zalety[3].
Historia
Korzenie nacjonalizmu wiążą się z przełomem XV i XVI w., kiedy doszło do upadku średniowiecznego uniwersalizmu, a za sprawą reformacji władcy oparli się na rodzimych elitach, reprezentujących poszczególne państwa i narody. Na nacjonalizm miały wpływ: luteranizm oraz kalwinizm i związane z tymi konfesjami tłumaczenia Biblii na język niemiecki, a następnie inne języki narodowe[4]. Luterański model polityczny narodu (wspólnota historyczna oraz etniczna ziemi i krwi) realizował się w absolutyzmie, autorytaryzmie i totalitaryzmie. W modelu kalwińskim naród był dobrowolnym, politycznym zrzeszeniem jednostek, którego emanacją stało się państwo liberalne[5].
Powstanie nacjonalizmu wiąże się niekiedy z rewolucją francuską[6][7][8][9], a konkretnie z radykalną działalnością lewicowych[10]jakobinów. Nacjonalizm w ich wydaniu stanowił pierwszą chronologicznie formę tej postawy społeczno-politycznej[11][12]. W związku ze swym radykalizmem nacjonalizm ten przybierał kształt szowinizmu[13][14]. Był egalitarny, a wyrosłe w konfrontacji z nim nacjonalizmy: niemiecki i hiszpański, były również (jak francuski) rewolucyjne[15]. Jeszcze inni badacze wskazują, że nacjonalizm powstał jako niemiecka reakcja na podbój Niemiec przez Napoleona Bonapartego[16]. O ile początkowo nacjonalizm był wiązany z postawami liberalnymi, to z czasem zaczął być kojarzony głównie z prawicą i skrajna prawicą[17].
W 1789 po raz pierwszy został użyty termin „nacjonalizm” w obecnym rozumieniu tego słowa – tak przynajmniej twierdzi część badaczy. Użył go francuski jezuita Augustin Barruel. Jeszcze inni wskazują, że jako pierwszy w tym znaczeniu użył go Maurice Barrès[18][19]. Niemniej jednak pojęcie upowszechniło się dopiero pod koniec XIX wieku. Było już wówczas używane wobec niemieckich i francuskich prawicowców, którzy opowiadali się za ekspansją terytorialną własnych państw i byli wrogo nastawieni wobec obcokrajowców, liberałów i lewicowców. W tym czasie nacjonaliści nierzadko zaczęli głosić monopol skrajnej prawicy na patriotyzm. Sama lewica europejska na ogół odcinała się od nacjonalizmu. Nie zmienia to faktu, że nawet wówczas pojawiały się ruchy nacjonalistyczne o bardziej lewicowej proweniencji lub takie, których nie da się umiejscowić na osi prawica-lewica[20].
Wojny rewolucyjnej Francji oraz wojny napoleońskie zapoczątkowały w historii Europy epokę nacjonalizmów[21][22][23]. Z czasem nacjonalizm uległ ewolucji. W XIX wieku za jego główną wartość uchodziła odrębność narodową. W XX wieku było to już posiadanie odrębnego państwa narodowego. W dwudziestoleciu międzywojennym powstał ruch faszystowski. Roman Tokarczyk wskazuje, że w tym czasie „nie każdy nacjonalizm był faszystowski, ale każdy faszyzm był nacjonalistyczny”[24]. Nacjonalizm w wydaniu międzywojennym był jedną z głównych przyczyn wybuchu II wojny światowej[24]. Po zakończeniu globalnego konfliktu pojęcie „nacjonalizmu” stosowano do także do ruchów antykolonialnych[24].
Nacjonalizm jest przekonaniem według którego interes własnego narodu jest nadrzędny wobec interesu jednostki, grup społecznych, czy społeczności regionalnych. Naród jest uznawany za najwyższego suwerena państwa, a państwo narodowe za najwłaściwszą formę organizacji społeczności, złączonej wspólnotą pochodzenia, języka, historii i kultury. Nacjonalizm przedkłada interes własnego narodu nad interesami innych narodów[a], zarówno wewnątrz kraju (mniejszości narodowe lub etniczne), jak i na zewnątrz (narody sąsiednie)[31].
Skrajna postać nacjonalizmu jest nazywana szowinizmem[1].
W XIX-wiecznym nacjonalizmie istotnym elementem był darwinizm społeczny, który zakładał, że życiem społeczeństw rządzą te same zasady, co światem przyrody. Według nacjonalistycznej interpretacji historii świat był i jest areną walk pomiędzy różnymi narodami, z których tylko najsilniejsze mają prawo do przetrwania.
Idee nacjonalistyczne często pojmują naród jako przede wszystkim etniczną wspólnotę krwi, przez co często jest porównywany do rasizmu[1].
Nacjonalizm wiąże się z patriotyzmem, w związku z czym – zdaniem niektórych badaczy – obie postawy nie powinny być sobie przeciwstawiane[32][33][6][34][35][36][37][38]. Jeszcze inni badacze, w tym prawicowi, wyraźnie rozgraniczają od siebie nacjonalizm i patriotyzm[39].
Termin „nacjonalizm” w języku polskim bywa traktowany pejoratywnie – wartościująco (podobnie w języku niemieckim[40]). W językach francuskim i angielskim ma charakter wyłącznie opisowy[41][42][43][44][45][46][47][48][49][50]. W języku angielskim termin ma poza tym znacznie szersze znaczenie niż w języku polskim[51].
Nacjonalizm a religia
Bogumił Grott wyróżnił trzy stanowiska, które określają stosunek nacjonalizmu do religii chrześcijańskiej[52]:
1) powstawania ideologii bez odwoływania się do zasad i koncepcji etycznych katolicyzmu i chrześcijaństwa;
2) kształtowania się ruchów narodowych pod wpływem wartości funkcjonujących w religii;
3) sprzeciwiania się chrześcijaństwu, odrzuceniu go, co skutkowało zwrotem ku pogaństwu i negacji zasad uniwersalistycznych oraz personalistycznych[53].
Andrzej Wojtaszak podzielił nacjonalizmy na: nacjonalizm świecki, nacjonalizm chrześcijański oraz nacjonalizm nepogański. Badacz podkreślił, że ten podział nie jest zasadny wobec wszystkich kultur. Na przykład trudno zastosować go wobec nacjonalizmów narodów prawosławnych[54].
↑Niezależnie od pojęcia narodu – różnego w różnych krajach – każdy nacjonalizm zawiera dwa twierdzenia: po pierwsze, że dany naród jest rodzajem absolutu, bóstwa stojącego ponad wszystkim, a więc także ponad jednostką, która winna wszystko dla niego poświęcić; po drugie, że dany naród jest czymś lepszym, godniejszym, bardziej wartościowym niż inne narody[30].
↑Jednym z najważniejszych przedmiotów pracy pisarskiej Dmowskiego było – formowanie ideologii narodowej. Pod tym względem klasycznym jego dziełem są „Myśli nowoczesnego Polaka”, które na zawsze pozostaną podstawową książką, formułującą doktrynę polskiego nacjonalizmu[55].
↑Nie umiałbym powiedzieć, gdzie pierwej, we Francji, czy we Włoszech, użyto wyrazu „nacjonalizm” dla określenia nowego ruchu narodowego. Byłem zawsze zdania, że to termin nieszczęśliwy, osłabiający wartość ruchu i myśli, którą ten ruch wyrażał. Wszelki „izm” mieści w sobie pojęcie doktryny, kierunku myśli, obok którego jest miejsce na inne, równorzędne z nim kierunki. Naród jest jedyną w świecie naszej cywilizacji postacią bytu społecznego, obowiązki względem narodu są obowiązkami, z których nikomu z jego członków nie wolno się wyłamywać: wszyscy jego synowie winni dla niego pracować i o jego byt walczyć, czynić wysiłki, ażeby podnieść jego wartość jak najwyżej, wydobyć z niego jak największą energię w pracy twórczej i w obronie narodowego bytu. Wszelkie „izmy”, które tych obowiązków nie uznają, które niszczą ich poczucie w duszach ludzkich, są nieprawowite[56].
↑J. M. Bocheński: Sto zabobonów. Krótki filozoficzny słownik zabobonów. Paryż: Instytut Literacki, 1987. Brak numerów stron w książce
↑Władysław Kopaliński: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1967. Brak numerów stron w książce
↑E. Gellner, Narody i nacjonalizm, Warszawa 1991, s. 165.
↑B. Bankowicz, Nacjonalizm, [w:] Słownik polityki, red. M. Bankowicz, wyd. 3, Warszawa 1999, s. 145.
↑Nacjonalizm, [w:] Historia. Encyklopedia szkolna WSiP, wyd. 4, zm. i rozsz., red. A. Friszke, E.C. Król, Warszawa 2004, s. 532.
↑B. Grott, Nacjonalizm czy nacjonalizmy (zamiast wstępu)?, [w:] Nacjonalizm czy nacjonalizmy? Funkcja wartości chrześcijańskich, świeckich i neopogańskich w kształtowaniu idei nacjonalistycznych, red. B. Grott, Kraków 2006, s. 10.
↑J. Woroniecki, Katolicka etyka wychowawcza, t. 3, Lublin 2013, s. 123-124.
↑B. Grott, Dylematy polskiego nacjonalizmu. Powrót do tradycji czy przebudowa narodowego ducha, Warszawa 2015, s. 21.
↑A. Wojtaszak, D. Wybranowski, Współczesna myśl polityczna. Rozważania metodologiczne. Wybrane ideologie i doktryny polityczne, Szczecin 2021, s. 67.
↑K. Brzechczyn, Patriotyzm – nacjonalizm – ojkofobia w myśli Rogera Scrutona, [w:] Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria, R. 29, 2020, Nr 1 (113), s. 52.
↑S. Żerko, Nacjonalizm, [w:] Britannica. Edycja Polska, t. 28, Poznań 2002, s. 105.
↑J. Chałasiński, Kultura i naród. Studia i szkice, Warszawa 1968, s. 33.
↑A. Walicki, Czy możliwy jest nacjonalizm liberalny?, „Znak“ 1997, nr 3 (502), s. 32.
↑A. Bromke, Nacjonalizm w nowoczesnym świecie, [w:] Nacjonalizm. Konflikty narodowościowe w Europie Środkowej i Wschodniej, red. S. Helnarski, Toruń 2001, s. 10.
↑E. Prokop-Janiec, Literatura i nacjonalizm. Twórczość krytyczna Zygmunt Wasilewskiego, Kraków 2004, s. 17.
↑B. Stoczewska, Polski nacjonalizm na tle porównawczym innych nacjonalizmów europejskich, [w:] Ideologie, doktryny i ruchy narodowe. Wybrane problemy, red. S. Stępień, Lublin 2006, s. 349.
↑I. Kawiernikowa, „Nasz Dziennik” a nacjonalizm, [w:] Religia. Polityka. Naród. Studia nad współczesną myślą polityczną, red. Rafał Łętocha, Kraków 2010, s. 236.
↑I. Kawiernikowa, Człowiek, społeczeństwo, naród i państwo w ideologii środowiska „Naszego Dziennika”, [w:] Nacjonalizm czy nacjonalizmy? Funkcja wartości chrześcijańskich, świeckich i neopogańskich w kształtowaniu idei nacjonalistycznych, red. B. Grott, Kraków 2006, s. 124.
↑K. Jaskułowski, Nacjonalizm jako ideologia, [w:] Przegląd Politologiczny, 2003, no 2, s. 37.
↑B. Grott, Religia-Kościół-etyka w ideach i koncepcjach prawicy polskiej. Narodowa Demokracja, Kraków 1993, s. 8.
↑B. Grott, Chrześcijańskie i świeckie inspiracje w doktrynach nacjonalizmu polskiego, "Przegląd Humanistyczny" 38, 1994, 4, s. 79.
↑Roman Dmowski: Kościół, naród i państwo. 1927. Brak numerów stron w książce
↑M. Kornak, Brunatna księga 1987-2009, Stowarzyszenie „NIGDY WIĘCEJ”, Collegium Civitas, 2009, s. 43, 53, 140, 236, 248, 274, 453
↑Brunatna Księga (2020-2023), Stowarzyszenie „NIGDY WIĘCEJ”, 2023, s. 14, 77, 91, 94, 105, 122, 146, 187, 199, 300
↑M. Kornak, Brunatna księga 2009-2010, Stowarzyszenie „NIGDY WIĘCEJ”, Centrum Monitorowania Rasizmu w Europie Wschodniej, 2011, s. 85, 95, 98, 116, 123
↑E. Jurgielewicz-Delegacz, D. Dajnowicz-Piesiecka, E. Pływaczewski (red.), Badania kryminologiczne a praktyka. Perspektywa krajowa i międzynarodowa, Wolters Kluwer 2022, s. 150
