Plac Teatralny w 1911 roku, widok od ul. Mostowej Plac Teatralny w 1990 roku Widok na północ Pierzeja wschodnia Widok w kierunku kościoła Klarysek Wieczorem Na północ Pierzeja
Pierwsze budynki na obszarze obecnego placu Teatralnego powstały w końcu XIV wieku. Były to zabudowania klasztorne karmelitów, oraz kościół pw. Najświętszej Marii Panny.
W połowie XVI wieku karmelici bydgoscy wznieśli budynki murowane: zarówno klasztoru jak i kościoła. Konwent opasany był murem, który stanowił część systemu obronnego miasta. Na północy obecnego Placu w mury wtopiona była Brama Gdańska. Taki stan trwał do kasacji zakonu w 1816 r. przez władze pruskie.
W 1822 r. kościół mariacki karmelitów został rozebrany do fundamentów, a na jego miejscu wzniesiono pierwszy budynek teatru. Odtąd miejski przybytek Melpomeny stał się przyczynkiem ukształtowania placu miejskiego i nadania mu obecnej nazwy.
Budynek teatru odbudowany po pożarze w 1835 r., spłonął ponownie w 1890 r. W 1895 r. wzniesiono następny – tym razem reprezentacyjny budynek Teatru Miejskiego zaprojektowany przez berlińskiego architekta Heinricha Sellinga. Podczas budowy gmachu rozebrano gotycką wieżę, która była ostatnim reliktem klasztoru karmelitów.
W 1888 roku przez plac przejechał pierwszy tramwaj konny. Pierwsze dwie trasy połączyły Dworzec kolejowy z ulicą Poznańską i Okolem, oraz ulicę Gdańską z ulicą Toruńską przez Plac Teatralny.
W roku 1896 na placu założono sieć trakcyjną potrzebną do uruchomienia tramwajów elektrycznych.
Na przełomie 1900 i 1901 roku z Placu Teatralnego wyprowadzono trzecią linię tramwajową, najpierw w stronę Wilczaka, następnie w stronę Bartodziejów Wielkich. Plac Teatralny stał się największym węzłem przesiadkowym w Bydgoszczy, w przeddzień wybuchu II wojny światowej przez plac przejeżdżały wszystkie cztery dzienne linie tramwajowe. Swoje znaczenie stracił dopiero po oddaniu do użytku linii „Brda” w 1953 roku i uruchomieniu węzła przesiadkowego na Babiej Wsi. Po 1974 roku likwidacji uległy na placu tory na osi północ-południe. Od tego czasu tramwaje kursują przez plac już tylko na osi wschód-zachód, wzdłuż jego północnej pierzei (linie 1, 3, 5 i 8).
Między południową ścianą teatru, a brzegiem rzeki znajdowała się popularna kawiarnia zwana „Teatralną”. Na pobliskim skwerze 18 października 1910 r. ustawiono rzeźbę „Łuczniczka” autorstwa Ferdinanda Lepcke z Berlina – uznawaną za jeden z symboli Bydgoszczy.
Na terenie przylegającym od południa do Teatru Miejskiego, w 1901 r. założono skwer o powierzchni 0,20 ha[1]. W środkowej jego części rosły niskie krzewy, kwiaty, zaś na obrzeżach, gdzie wytyczono aleję spacerową – wysokie drzewa i krzewy liściaste i iglaste. W obrębie placu zasadzono łącznie 45 gatunków drzew, m.in. świerk pospolity, kłujący, sitkański, biały, syberyjski, sosna limba, klon czerwony, platan klonolistny, jesion wyniosły, wiąz, lipa srebrzysta[1].
Konsekwencją wzniesienia reprezentacyjnego budynku teatru była modernizacja placu. We wschodniej pierzei na fundamentach dotychczasowych budynków wzniesiono w latach 1893–1912 neobarokowe i modernistyczne kamienice. Częściowej modernizacji doczekała się również dochodząca do placu ul. Mostowa oraz ul. Focha.
W okresie międzywojennym plac Teatralny był jednym z najważniejszych i najbardziej eksponowanych placów miejskich w Bydgoszczy, chętnie utrwalanym na pocztówkach i w dziełach lokalnych artystów. W latach 1937-1938 plac został dodatkowo przebudowany.
Generalną zmianę przyniósł rok 1945. Podczas walk o wyzwolenie miasta budynek teatru został trafiony pociskami, a następnie spaliło się wnętrze obiektu[2].
Gmach przez nowe władze miejskie błędnie kojarzony z kulturą niemiecką został bezmyślnie rozebrany. Odtąd Plac Teatralny jest okaleczony, gdyż brakuje na nim przybytku kulturalnego, od którego wziął nazwę.
Ostatecznie teren po wyburzonym teatrze przeznaczono na zieleniec. W latach 1959–1961 plac poszerzono i zagospodarowano w obecnym kształcie. Przeniesiono również pomnik Łuczniczki do parku im. J. Kochanowskiego na skwer przed budynkiem nowego teatru.
Nazwy
Plac w przekroju historycznym posiadał następujące nazwy[3]:
1872–1920 – Theater-Platz
1920–1939 – Plac Teatralny
1939–1945 – Theater-Platz
1945–1949 – Plac Teatralny
1950–1956 – Plac Wyzwolenia
1956–1990 – Plac Zjednoczenia
od 1990 – Plac Teatralny
Stan obecny
Plac Teatralny obecnie jest użytkowany w części zachodniej jako zieleniec, a we wschodniej jako ulica. Jako jeden z najbardziej eksponowanych terenów w mieście wciąż czeka na zagospodarowanie.
Władze miasta Bydgoszczy planują nową zabudowę o wysokiej wartości architektonicznej. W grę wchodzi centrum kongresowe lub obiekt kulturalny.
19 lipca 2013 uruchomiono na placu dwie pergole zamgławiające: przepływająca przez instalację woda tworzy delikatną mgłę wodną. W 2018 dokonano demontażu stojącego tu telebimu reklamowego[4].
21 listopada 2018 ogłoszono przetarg na przebudowę placu Teatralnego wraz z fragmentem ul. Focha, przewidujący m.in. budowę przystanku wiedeńskiego o długości 40 m po południowej stronie jezdni (Bydgoszcz jest największym polskim miastem, w którym są one nieobecne) oraz dróg rowerowych m.in. na kierunku Stare Miasto – Gdańska[5], w którym nie złożono jednak żadnej oferty. W przetargu ogłoszonym w marcu 2019 swoją ofertę złożył jedynie Strabag, jednakże z powodu jego oczekiwań finansowych postępowanie unieważniono. Dopiero kolejny przetarg w maju 2019 wyłonił wykonawcę inwestycji, uszczuplonej jednak o układ dróg rowerowych[6]. Koszty realizacji zadania to 498 tys. zł[7]. Prace budowlane, realizowane bez wyłączania ulicy z ruchu, rozpoczęto 8 lipca 2019 (plac budowy oddano wykonawcy 28 czerwca 2019) i zakończono terminowo 29 sierpnia tego roku[8][9]; oddanie do użytku nastąpiło 2 września 2019[10].
Kamienica narożna Stary Port 1-3 zbudowana według projektu Józefa Święcickiego z 1893 dla spadkobierców kupca Juliusza Rosenthala z przeznaczeniem na dom towarowy „Hohenzollern” i mieszkania. Budynek ukończony w 1894 r. posiadał neobarokowy wystrój oraz laskę Hermesa w dekoracji. W 1910 roku rozebrano północną część kamienicy i w jej miejscu wybudowano nową, modernistyczną kamienicę projektu Fritza Weidnera. W latach 30. XX w. rozebrano szczyty i usunięto dekoracje umieszczone ponad gzymsem koronującym[11]. Obecnie planuje się odtworzenie attyki oraz niektórych dekoracji[12]
Kamienica na rogu ul. Jagiellońskiej (2). W latach 1789–1800 był tu narożnikowy dom mieszkalny ze spichlerzami i stajnią. W 1853 r. powstała nowa kamienica, która przetrwała do 1912 r., po czym zastąpił ją narożnikowy, sześciokondygnacyjny budynek według projektu arch. Heinricha Grossa z Berlina. Ostateczny kształt uzyskał w latach 1922–1923, a w 1940 r. powstały arkady, zaprojektowane przez Jana Kossowskiego na żądanie władz hitlerowskich. W 1907r. mieścił się tutaj Bank Stadthagen oraz winiarnia Luckwald. Od lat 60. XX w. do 2017 funkcjonowała najpierw kawiarnia, a następnie tu klub "Savoy"[13], o którego nazwie informował wielki neon zewnętrzny[14]. Od 2015 miasto próbowało sprzedać lub wydzierżawić obiekt[15] o szacunkowej wartości 11,6 mln zł[16], dopiero u schyłku 2022 nabyła go Wyższa Szkoła Nauk o Zdrowiu[17].
Ciekawostki
W zachodniej części Placu Teatralnego, na zieleńcu rosną okazy drzew i krzewów, które wpisano do rejestru pomników przyrody. Są to:
