Muzeum Polskie w Rapperswilu

Muzeum Polskie w Rapperswilu

Das Polenmuseum Rapperswil

Zamek w Rapperswilu
Państwo	Szwajcaria
Miejscowość	Rapperswil
Adres	Schloss Rapperswil 8640 Rapperswil
Data założenia	23 października 1870
Położenie na mapie Sankt Gallen Muzeum Polskie w Rapperswilu
Położenie na mapie Szwajcarii Muzeum Polskie w Rapperswilu
47°13′38,4″N 8°48′55,8″E
Strona internetowa

Władysław Plater

Muzeum Polskie w Rapperswilu – polskie muzeum historyczne w Rapperswilu, założone w 1870 jako Muzeum Narodowe Polskie z inicjatywy Agatona Gillera przez hrabiego Władysława Platera w celu zabezpieczenia polskich zabytków historycznych i propagowania spraw polskich.

W latach 1870–2022 muzeum mieściło się w zamku z końca XIII wieku (wzniesionym na półwyspie nad Jeziorem Zuryskim) i wydzierżawionym na 99 lat (w 1870) przez Władysława Platera. Plater wyremontował będący ruiną obiekt (m.in. podwyższył piętro i pokrył całość dachem)^[1]. Na przełomie XIX i XX wieku miało największą bibliotekę polską na emigracji (liczyła ok. 100 tys. druków), z bogatym zbiorem rękopisów (w tym archiwum Wielkiej Emigracji). W 1921 przeszło w dzierżawę Państwa Polskiego. W 1927 zbiory przejęło Muzeum Narodowe i Biblioteka Narodowa. Zbiory druków i rękopisów uległy zniszczeniu podczas II wojny światowej (spalone przez Niemców w gmachu Biblioteki Ordynacji Krasińskich po powstaniu warszawskim). W 1975 muzeum zostało odtworzone. W 2022 r. zamek został przejęty przez gminę Rapperswil, a muzeum zamknięte. Podjęte zostały działania w celu przeniesienia zbiorów i wznowienia działalności w zabytkowym Hotelu Schwanen w tym samym mieście.

Dzieje Muzeum

Dzieje Muzeum Polskiego w Rapperswil kilka okresów, w których muzeum działało w różnych formach, zależnych od sytuacji politycznej w Polsce.

Muzeum Narodowe Polskie (1870–1927)

W 1868, w setną rocznicę konfederacji barskiej, w Rapperswilu nad brzegiem Jez. Zuryskiego wzniesiono staraniem hr. Władysława Platera Kolumnę Barską zwaną również „kolumną wolności”. W 1870 w rapperswilskim zamku Plater otworzył muzeum pamiątek historycznych i dzieł sztuki. Dzięki darom i legatom emigrantów przekazujących dzieła sztuki, pamiątki i militaria, archiwa i księgozbiory, skromna początkowo ekspozycja szybko rozrosła się, zajmując z czasem cały zamek. Instytucja nosiła nazwę Muzeum Narodowe Polskie. W 1895 w mauzoleum, w zamkowej wieży umieszczono urnę z sercem Tadeusza Kościuszki. Po śmierci Platera (1889) muzeum pozostawało pod opieką wybitnych działaczy emigracyjnych i było miejscem ich dorocznych spotkań i obrad. Od 1889 do 1914 kustoszem Muzeum Po śmierci Władysława Platera był Włodzimierz Rużycki de Rosenwerth^[2][3].

W trakcie swojej działalności Muzeum było inicjatorem i organizatorem szeregu działań, nawiązujących do ważnych wydarzeń z historii Polski, m.in. 3 maja 1891 r. zorganizowało obchody 100-lecia uchwalenia Konstytucji 3 maja, w których wzięło udział wielu Polaków przebywających wówczas w Szwajcarii, w tym Bolesław Limanowski z Genewy czy Maria Konopnicka, która właśnie przyjechała do Zurychu. Poetka odwiedziła rapperswilski zamek ponownie latem 1899 roku, tym razem w towarzystwie Elizy Orzeszkowej. W liście do Tadeusza Garbowskiego Orzeszkowa pisała, że duże wrażenie zrobił na niej sam zamek, ale muzeum oceniła jako ubogie^[4].

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, zgodnie z testamentem Platera, zbiory muzeum przewieziono w 1927 specjalnym pociągiem do kraju pod kierownictwem Kazimierza Brokla, a zamkiem zawładnęło polskie MSZ^[1]. Oprócz urny z sercem Naczelnika eskortowanej przez szwajcarskich oficerów, w 13 wagonach pomieszczono ok. 3 tys. dzieł sztuki, 2 tys. pamiątek historycznych, 20 tys. sztychów, 9 tys. medali i monet, 92 tys. książek i 27 tys. manuskryptów.

Archiwalno-biblioteczne zbiory rapperswilskie zgodnie ze stanem na dzień 1 stycznia 1927 roku składały się z zespołów^[5]:

1. Roczniki Leonarda Chodźki (1657–1863)
2. Materiały biograficzne i autografy (XVII–XX w.)
3. Dokumenty królewskie (XV–XVIII w.)
4. Dokumenty petersburskie Stanisława Augusta Poniatowskiego (1794-1798)
5. Dokumenty dotyczące konfederacji barskiej, Sejmu Czteroletniego, Konstytucji 3 maja i insurekcji kościuszkowskiej
6. Materiały do dziejów Legionów Dąbrowskiego, wojen napoleońskich, Kongresu wiedeńskiego, Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego
7. Archiwum legacji polskiej w Paryżu (1831–1833)
8. Dokumenty powstania listopadowego
9. Materiały wyprawy Zaliwskiego do Polski (1833–1834)
10. Materiały do spisku Szymona Konarskiego (1836–1838)
11. Dokumenty rewolucji 1846 i rzezi galicyjskiej
12. Materiały do dziejów Rzeczypospolitej Krakowskiej
13. Materiały do dziejów emigracji polskiej: przed rokiem 1830, w latach 1830–1848, 1848–1862, 1863–1920 w Ameryce, Anglii, Austrii, Belgii, Hiszpanii, Skandynawii, Szwajcarii, Turcji, na Węgrzech i we Włoszech
14. Dokumenty udziału Polaków w wojnie krymskiej (1853–1855)
15. Materiały do okresu manifestacji patriotycznych przed powstaniem 1863
16. Tajna prasa z lat 1863–1864
17. Archiwum Rządu Narodowego 1863
18. Dokumenty wojny prusko-francuskiej 1870–1871 i udziału Polaków w Komunie Paryskiej
19. Materiały dotyczące udziału Polaków w wojnie rosyjsko-tureckiej 1877–1878
20. Kościuszkiana
21. Mickiewicziana
22. Akta Towarzystwa Demokratycznego.

Ponadto było tam 1400 map i atlasów, 1000 nut i 10000 fotografii.

Większość zbiorów rapperswilskich, w tym archiwalia i biblioteka, została zniszczona przez Niemców: podczas obrony Warszawy we wrześniu 1939 w Centralnej Bibliotece Wojskowej w Alejach Ujazdowskich^[6] oraz po upadku powstania warszawskiego w gmachu Biblioteki Ordynacji Krasińskich przy ul. Okólnik 9^[7].

W 1913 dyrektorem został wybrany Konstanty Żmigrodzki^[8][9].

Tablica ufundowana dla uczczenia pamięci polskich żołnierzy internowanych w Szwajcarii podczas II wojny światowej

Muzeum Polski Współczesnej (1936–1951)

W 1936 w zamku rapperswilskim, z inicjatywy artystów warszawskiego zrzeszenia Blok Zawodowych Artystów Plastyków zorganizowana została wystawa współczesnej sztuki polskiej. W następnych latach (pod protektoratem polskiego MSZ) powstała trwała ekspozycja obrazująca sztukę, życie i dorobek wolnej Polski, uzupełniana tematycznymi wystawami czasowymi. Nowo powstałe muzeum nazwano Muzeum Polski Współczesnej. Kustoszem została Halina Jastrzębowska-Kenarowa^[10].

W 1940 w Szwajcarii zostało internowanych ok. 13 tys. żołnierzy polskich walczących we Francji, głównie w ramach 2 Dywizji Strzelców Pieszych. Muzeum przejęło wtedy również funkcję edukacyjną, organizując objazdową biblioteczkę dla żołnierzy. W Muzeum powstał specjalny dział poświęcony tym faktom.

Po 1945 Muzeum przeszło pod zarząd nowych, komunistycznych władz polskich, które zamierzały przekształcać je w placówkę propagandową – „Muzeum ruchu rewolucyjnego”. W 1951 r. władze miejskie Rapperswilu wypowiedziały umowę dzierżawną, a sąd szwajcarski rozwiązał ją^[1]. W 1952 zbiory rapperswilskie wywieziono do Polski, a miejsce Muzeum Polski Współczesnej zajęło Szwajcarskie Towarzystwo Zamków (Der schweizerische Burgenverein), które w ramach przeprowadzonej restauracji zamku usunęło prawie całkowicie polskie ślady z jego terenu^[11][a]

W odpowiedzi na likwidację polskiego muzeum w styczniu 1954 powstało polsko-szwajcarskie „Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Polskiego w Rapperswilu”. Jego twórcami byli Szwajcarzy oraz polscy emigranci nie akceptujący władzy komunistycznej w Polsce. Dzięki zabiegom Towarzystwa w 1975 zostało otwarte na zamku na nowo obecne Muzeum Polskie w Rapperswilu.

Muzeum Polskie w Rapperswilu od 1975

Jego kustoszem został Janusz Morkowski. Wsparcia udzielili: od strony finansowej – Julian Godlewski z Lugano, a ze strony szwajcarskiej – radca kantonalny i miejski w Rapperswilu Hans Rathgeb (następnie prezes Towarzystwa Przyjaciół Muzeum Polskiego).

Dla Polaków w kraju i na emigracji muzeum i organizowane w nim imprezy stał się wtedy symbolem żywej Polski niepodległej^{[potrzebny przypis]}. W ciągu ćwierćwiecza odwiedziło je przeszło 300 000 gości^{[potrzebny przypis]}. Niejednemu z nich muzeum zawdzięcza cenne dary.

Zbiory muzeum prezentowano w salach tematycznych obrazujących kolejno: związki polsko-szwajcarskie, historię polskich emigracji, działalność Polaków w Szwajcarii, sylwetki wielkich Polaków (Kopernik, Chopin, Skłodowska) i laureatów literackiej nagrody Nobla, walkę Polaków „Za wiarę i wolność” (w tym dzieje 2 Dywizji Strzelców Pieszych), sztukę polską: malarstwo, rzemiosło artystyczne (w tym sztukę sarmacką), świadectwa kultury żydowskiej w Polsce, sztukę religijną i ludową.

W ramach stałej ekspozycji eksponowano m.in. dzieła Chełmońskiego, Brandta, Wyczółkowskiego, Boznańskiej, jak również ponad 100 miniatur Wincentego Lesseura, miniaturzysty pracującego na dworze króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i jego uczennicy Walerii Tarnowskiej (darowane przez rodzinę hr. Tarnowskich z Dzikowa).

Eksponowano są także cenne starodruki pochodzące w znacznej części ze spuścizny po płk. Romanie Umiastowskim. Ciekawymi i cennymi są również zegarki z manufaktury Patek Philippe czy kolekcja tabakierek z motywami ułanów polskich z okresu wojen napoleońskich, a także kolekcja kilkunastu gemm z portretami polityków i żołnierzy z okresu powstania styczniowego, będąca niewielkim fragmentem wcześniejszego zbioru należącego do „platerowskiego” Narodowego Muzeum Polskiego^{[potrzebny przypis]}.

Bardziej współczesne, ale nie mniej wartościowe są, zakupione przez Muzeum świątki i całe sceny z bogatej kolekcji polskiej sztuki ludowej. Ta licząca prawie pół tysiąca rzeźb kolekcja, zawiera dzieła ponad 80 polskich twórców i jest swego rodzaju unikatem w polskich zbiorach etnograficznych.

22 maja 2015 przedstawiciele Muzeum Polskiego w Rapperswilu odebrali nagrodę Kustosz Pamięci Narodowej, przyznaną przez Instytut Pamięci Narodowej^[14].

Hotel Schwanen

W 2016 dyrektor i kustosz Muzeum Anna Buchmann odebrała Nagrodę Przeglądu Wschodniego im. Aleksandra Gieysztora przyznawaną przez Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego^[15].

W 2022 roku, decyzją władz samorządowych Rapperswilu, muzeum zawiesiło działalność, a zamek przeszedł pod zarząd gminy Rapperswil. W lipcu 2022 Rzeczpospolita Polska działając poprzez Instytut Pileckiego pozyskała nowy budynek, dawny Hotel Schwanen, jeden z zabytków architektury miasta, do którego muzeum ma się przenieść w ciągu dwóch lat^[16][17][18].

1 lipca 2022 r. ówczesny minister kultury i dziedzictwa narodowego Piotr Gliński podpisał list intencyjny, na mocy którego Polska Fundacja Kultury "Libertas", będącej właścicielem zabytków, które miały by być wystawiane w placówce oraz Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Polskiego w Rapperswilu miały zorganizować nową instytucję we współpracy z Ministerstwem. 4 października 2024 r. aktualna minister resortu, Hanna Wróblewska, przekazała obu instytucjom informację o rezygnacji z projektu współprowadzenia Muzeum Polskiego w Szwajcarii, podając jako przyczynę ...stojące aktualnie przed państwem polskim wyzwania wynikające z uwarunkowań finansowych i geopolitycznych^[19].

Biblioteka i archiwum Muzeum Polskiego

W kamienicy „Burghof”, przylegającej do zamkowego wzgórza, od 1987 mieszczą się biblioteka i archiwum Muzeum Polskiego^{[potrzebny przypis]}. Profil księgozbioru jest dostosowany do tematyki ekspozycji muzealnej. Gromadzone są tu również starodruki i obszerny zbiór XVIII-wiecznych map. Archiwum gromadzi materiały dotyczące dziejów Polaków w Szwajcarii i na emigracji. W bibliotece prezentowane są również: archiwum i zbiór poloników Jadwigi i Jana Nowak-Jeziorańskich oraz kolekcja obrazów i księgozbiór – ofiarowane przez rodzinę Romerów z Cytowian^{[potrzebny przypis]}.

Działalność Muzeum

Muzeum organizuje liczne wystawy okresowe, a także koncerty, odczyty, sympozja, konferencje naukowe – pełniąc w praktyce funkcję wszechstronnej instytucji propagującej wiedzę o Polsce i jej kulturze. Wraz ze swoją Biblioteką jest otwarte dla wszystkich interesujących się Polską, jej historią, kulturą i dniem dzisiejszym.

Muzeum powstało i prowadzi swą działalność dzięki wysiłkowi społecznemu wielu osób. Nie zatrudnia ono pracowników etatowych. Od roku 2005 funkcję kustosza pełni Anna Buchmann. Od 1978 Muzeum jest wspomagane finansowo przez Polską Fundację Kulturalną „Libertas” w Rapperswilu.

Film

W 2008 z inicjatywy Muzeum Historii Polski został zrealizowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego film „Serce Polski – Rapperswil” w reżyserii Bogdana Łoszewskiego^[20].

Bibliotekarze

• 1892–1894 – Zygmunt Wasilewski
• 1892–1896 – Stefan Żeromski
• 1896–1899 – Romuald Mielczarski
• 1899–1901 – Stanisław Grabski
• 1901–1910 – Florian Znaniecki, Kazimierz Woźnicki, Wacław Karczewski, Żelisław Grotowski (pomocnik bibliotekarza w 1906 r.)
• 1910–1915 – Władysław Kłyszewski (doktor filozofii), Stanisław Zieliński
• 1915–1927 – Adam Lewak
• 1970–1983 – Wojciech Starzyński
• 1983–1989 – Piotr Mojski
• 1989–2016 – Anna Piotrowska
• 2016–2018 – Sylwia Bielak
• od 2018 – Katarzyna Helińska

Uwagi

1. Jednak wg niektórych publikacji, od 1954 do 1974 r. kustoszem muzeum był inż. Zdzisław Pręgowski^[12][13].

Przypisy

1. Wojciech Grochowalski. Polski Rapperswil. „Kultura i Biznes”, s. 2, wrzesień-październik 2010. Łódź. ISSN 1644-4043. 
2. Raperswil, 1870, Muzeum Narodowe Polskie. muzeumpamieci.umk.pl. [dostęp 2022-05-10].
3. Zgon zasłużonego pracownika. „Nowości Illustrowane”. Nr 9, s. 2, 28 lutego 1914. 
4. Izabela Gass: Wrażenia z podróży po Szwajcarii Elizy Orzeszkowej i Marii Konopnickiej. [w:] Nasza Gazetka. Czasopismo polonijne w Szwajcarii [on-line]. 13 października 2019. [dostęp 2024-11-01]. (pol.).
5. Marek Żukow-Karczewski, Sprawa raperswilska, „Życie Literackie”, 23 VIII 1987 r., nr 34 (1848), s. 1, 10.
6. Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 300. ISBN 83-01-08836-2.
7. Tadeusz Makowiecki: W obronie zbiorów bibliotecznych [w:] Walka o dobra kultury. Warszawa 1939–1945. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970, s. 245.
8. Nowy dyrektor Muzeum w Rapperswilu. „Nowości Illustrowane”. Nr 33, s. 3, 16 sierpnia 1913. 
9. Konstanty Żmigrodzki. druki.antykwariat.biz. [dostęp 2022-05-07].
10. ElżbietaE. Jastrzębowska ElżbietaE., Drugi Rapperswil i jego kustosz, „Rocznik Biblioteki Narodowej”, 36, 2004, s. 275–298, ISBN 83-7009-420-1, ISSN 0083-7261 [dostęp 2020-09-01] .???
11. Historia Muzeum [online], Muzeum Polskie w Rapperswilu [dostęp 2020-09-01]  (pol. • ang. • niem.).
12. Inż. arch. Zdzisław Pręgowski, „Pryzmat”, nr 15, 13 listopada 1992, s. 1-2 [dostęp 2020-09-01] [zarchiwizowane z adresu 2018-02-03] .
13. BarbaraB. Brandt-Gole BarbaraB., Kustosz z Rapperswilu – Zdzisław Pręgowski – doktor honoris causa Politechniki Wrocławskiej, „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie”, XI, 2010, s. 213-221 [dostęp 2020-09-01] .
14. Wręczenie Nagród IPN Kustosz Pamięci Narodowej. ipn.gov.pl, 2015-05-22. [dostęp 2018-03-01].
15. Wręczenie Nagród Przeglądu Wschodniego za rok 2016. studium.uw.edu.pl, 2017-03-25. [dostęp 2019-06-09].
16. Muzeum Polskie zostaje w Rapperswilu! [online], Muzeum Polskie w Rapperswilu [dostęp 2022-07-12] .
17. GiorgioG. Scherrer GiorgioG., Der Staat Polen kauft das ehemalige Hotel Schwanen in Rapperswil, „Neue Zürcher Zeitung”, 1 lipca 2022 [dostęp 2022-07-02]  (niem.).
18. MarekM. Kozubal MarekM., Instytut Pileckiego na ratunek muzeum w Rapperswilu, „Rzeczpospolita”, 9 lutego 2022 [dostęp 2022-07-02] .
19. JKM: Rząd cofa się w sprawie polskiego muzeum w Szwajcarii. Minister wycofała list intencyjny. onet, 8 października 2024. [dostęp 2024-11-30]. (pol.).Sprawdź autora:1.
20. Film „Serce Polski – Rapperswil”. muzhp.pl [dostęp 2019-06-09]

Bibliografia

• Edward Chwalewik, Zbiory polskie w ojczyźnie i na obczyźnie, t. 2, Warszawa 1927, s. 141-151.
• Andrzej Stanisław Chankowski, Muzeum Polski Współczesnej w Rapperswilu w latach 1936-1939, Rocznik Biblioteki Narodowej XXXII (Warszawa 1998), s. 281-326.
• Elżbieta Jastrzębowska, Drugi Rapperswil i jego kustosz, Rocznik Biblioteki Narodowej XXXVI (Warszawa 2004), s. 275-298 online
• Janusz S. Morkowski, Polish Museum, Rapperswil: Guide through the Exposition (przewodnik po angielsku, po niemiecku i po polsku), Rapperswil 1994, ISBN 83-900559-9-6.
• Gabriela Pauszer-Klonowska, W Rapperswilu śladami Żeromskiego i Prusa, Problemy: organ Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, rok XXV, nr 8 (281), 1969, s. 466-470.
• Krystyna Tokarzówna i Stanisław Fita, Bolesław Prus, 1847-1912: Kalendarz życia i twórczości, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1969.

Linki zewnętrzne

• Muzeum Polskie w Rapperswilu (pol. • niem. • ang.)
• Serce Polski – Rapperswil (PL); film zrealizowany ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Kontrola autorytatywna (muzeum historyczne):

• VIAF: 301125562, 148910030
• ULAN: 500310491
• LCCN: no2006050707
• GND: 5199231-0
• NKC: kn20061121017, ko2006366471
• NUKAT: n96016053
• J9U: 987007422102505171