Mieczysław Hertz

Mieczysław Hertz
Data i miejsce urodzenia

2 stycznia 1870
Warszawa

Data i miejsce śmierci

18 stycznia 1943[a]
Warszawa[a]

Zawód, zajęcie

kupiec, historyk, literat

Miejsce zamieszkania

Warszawa (do?),
Derpt (?–1888/90),
Ryga (1888/90–1892/94)[b],
Łódź (1892/94–1939),
Kraków (XII 1939–?),
Warszawa (?–I 1943)

Edukacja

wyższe

Alma Mater

Politechnika w Rydze

Wyznanie

judaizm

Rodzice

Maksymilian (Monas) Hertz,
Paulina (de domo Lande)

Małżeństwo

ok. 1901–1918 lub 1920:
Maria (de domo Maybaum)

Dzieci

Zygmunt Hertz,
Aniela Hertz (Olszewska)

Krewni i powinowaci

Dorota Hertz (Toeplitz) (siostra)
Cecylia Ernestyna Hertz (Oderfeldowa) (siostra)
Amelia Hertzówna (siostra)
Leon Hertz (brat)
Janina Hertz (bratanica)
Paweł Hertz (brat stryjeczny)
Zofia Hertz (synowa)
Jakub Hertz
Leonia Poznańska

Odznaczenia
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski

Mieczysław Hertz (ur. 2 stycznia 1870 w Warszawie, zm. 18 stycznia 1943 tamże[a]) – polski kupiec, historyk, literat, działacz gospodarczy, społeczny i samorządowy związany z Łodzią, autor wspomnień poświęconych wydarzeniom I wojny światowej w Łodzi. Ojciec Zygmunta Hertza, współzałożyciela paryskiej „Kultury”. Ofiara Holocaustu.

Życiorys

Młodość i wykształcenie

Pochodził z warszawskiej rodziny zasymilowanych Żydów. Jego ojciec, Maksymilian (Monas) Hertz, absolwent Szkoły Rabinów w Warszawie, był lekarzem, związanym z PPS-Lewicą[4], który zasłynął zebraniem 80 000 rubli na rzecz Domu Sierot przy ul. Krochmalnej 92 w Warszawie, prowadzonego przez Janusza Korczaka i Stefanię Wilczyńską[5]. Mieczysław Hertz uczęszczał kolejno do gimnazjów w Warszawie i Tartu (wówczas miasto nosiło nazwę Derpt)[5]. Następnie, od 1890 roku, studiował na Wydziale Handlowym Politechniki w Rydze, który ukończył w 1894 roku[b]. Podczas studiów należał do korporacji akademickiej Arkonia (został przyjęty w 1890 roku z numerem ewidencyjnym 461)[6]. Według Wiesława Pusia ukończył ponadto Wyższą Szkołę Ekonomiczną w Berlinie[7] (rok ukończenia nie został podany, brak też potwierdzenia tego faktu w innych źródłach).

Pierwsze lata w Łodzi

Z Łodzią związał się w 1892 (lub 1894[b]) roku, kiedy przybył tu po studiach i założył biuro handlowe. Według Pawła Spodenkiewicza, publicysty i socjologa z Biura Edukacji Publicznej łódzkiego oddziału IPN, nie można wykluczyć, że Hertz zdecydował przenieść się do Łodzi z powodu rodzinnych koligacji (był spokrewniony z Leonią Poznańską de domo Hertz, żoną jednego z łódzkich „królów bawełny” Izraela Poznańskiego, oraz jego zięciem – Jakubem Hertzem)[5].

W 1899 roku, wraz z Alfredem Biedermannem, Juliuszem Teodorem Heinzlem i A. Laubem, założył Towarzystwo Akcyjne „Warrant” (działające do 1938 roku), które prowadziło składy towarowe (skład własny firmy mieścił się u zbiegu ulic Targowej i Wodnej), finansowało zakup bawełny i organizowało spedycję towarów, a w czasie I wojny światowej użyczało bezpłatnie pomieszczeń Sekcji Zaprowiantowania Miasta[8]. Zasiadał też w Zarządzie Towarzystwa Akcyjnego Suchedniowskiej Fabryki Odlewów[9].

W pierwszych latach pobytu w Łodzi Hertz, oprócz rozwijania działalności gospodarczej, zajmował się także własnymi zamiłowaniami artystycznymi. Napisał baśń dramatyczną Ananke, którą w 1901 roku zgłosił do Konkursu Dramatycznego im. Henryka Sienkiewicza, ogłoszonego na przełomie września i października przez redakcję łódzkiego dziennika „Rozwój” z okazji otwarcia przez Fryderyka Sellina starego Teatru Wielkiego w Łodzi (patron konkursu zasiadał w jury i ofiarował 100 rubli na nagrody)[10][11]. Konkurs został rozstrzygnięty 12 lutego 1903 roku. Dramat Hertza zdobył w nim wyróżnienie[c] wśród 87 nadesłanych utworów (mimo że jury nie znalazło wśród nich sztuki bezwzględnie dobrej, kilkakrotnie rozważało przyznanie Ananke nagrody głównej w wysokości 1000 rubli i uznało jej autora za poważnego artystę)[10][12][13].

Premiera sztuki odbyła się w tym samym roku na deskach łódzkiego teatru „Victoria” przy ul. Piotrkowskiej 67[14]. Spektakl był także wystawiany w teatrach Warszawy (gdzie spotkał się z chłodnym przyjęciem widzów, choć recenzent – Władysław Bogusławski – nazwał dzieło Hertza pięknym utworem[15]) i Lwowa[4].

Zachęcony sukcesem Ananke, Mieczysław Hertz napisał w 1904 roku kolejną sztukę – baśń dramatyczną w czterech aktach Lubczyk, której premiera odbyła się 21 stycznia 1905 roku w łódzkim starym Teatrze Wielkim (Teatrze Wielkim Fryderyka Sellina) przy ul. Konstantynowskiej 14 (ob. ul. Legionów)[16][17]. Po premierze krytyk teatralny Stanisław Łąpiński napisał na łamach „Rozwoju” m.in.:

„Po «Ananke» oczekiwaliśmy od p. Mieczysława Hertza coś silnego, utworu, który by zaznaczył rozwój talentu jej autora, krok naprzód w jego twórczości. Tymczasem «Lubczyk» jest o wiele słabszym, pozbawionym akcyi i kolizyj dramatycznych, a całą sprawę ratuje tylko kilka sytuacyj zręcznie i efektownie pomyślanych [...].
Język poprawny, styl barwny, dużo odczucia natury, poetyczne porównania, oto jedyne zalety «Lubczyka», któremu niestety nie można wróżyć dłuższego żywota na scenie.”[18]

Stanisław Łąpiński, „Lubczyk”, baśń dramatyczna w 4 aktach, Mieczysława Hertza, „Rozwój”, Rok VIII, nr 18 z 23 stycznia 1905, s. 4.

W pierwszych latach XX w. Hertz należał (razem z bratem stryjecznym, Pawłem) do zespołu redagującego dziennik „Goniec Łódzki”[19]. Od 1905 roku, także z bratem stryjecznym, brał aktywny udział w pracach Towarzystwa Popierania Szkół Średnich „Uczelnia”, które w 1906 roku otworzyło Gimnazjum Polskie w Łodzi – pierwszą państwową polską szkołę średnią w mieście[d] (obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika)[20]. Wstąpił również do założonego przez Mieczysława Kaufmana w 1906 roku Towarzystwa Krzewienia Oświaty w Łodzi, które m.in. rozwijało w mieście sieć bezpłatnych bibliotek publicznych[5], później został członkiem zarządu TKO[4]. W 1913 roku został członkiem Polskiego Towarzystwa Teatralnego[4][21], w latach późniejszych – jego wiceprezesem[6][9].

Okres I wojny światowej

Po wybuchu I wojny światowej Mieczysław Hertz pomagał w organizacji powołanego 3 sierpnia 1914 roku pod przewodnictwem Alfreda Biedermanna Komitetu Obywatelskiego m. Łodzi (przekształconego 10 sierpnia w Główny Komitet Obywatelski m. Łodzi), urzędującego w siedzibie Towarzystwa Akcyjnego Polskie Zakłady Elektrotechniczne „Siemens” przy ul. Piotrkowskiej 96. Celem działania KO m. Łodzi było współdziałanie z władzami w utrzymaniu wśród współobywateli spokoju i bezpieczeństwa, jak napisano w opublikowanej w prasie Odezwie do Obywateli[22][23].

Wstąpił do milicji powołanej 10 sierpnia jako Centralny Komitet Milicji Obywatelskiej przy GKO m. Łodzi[24][25][26]. 13 sierpnia, jako przedstawiciel CKMO, wygłosił na nowym cmentarzu żydowskim mowę pogrzebową nad trumną Tanchego Weingartena – milicjanta, który w wyniku ran zadanych przez Jana Przybylskiego podczas zatrzymania 11 sierpnia na ul. Aleksandrowskiej (ob. ul. Limanowskiego), zmarł w Szpitalu dla Starozakonnych m. Łodzi imienia Izraela i Leonii małżonków Poznańskich (ob. Uniwersytecki Szpital Kliniczny nr 3 im. dr. S. Sterlinga)[27][28][29]. Nieco później Hertz objął stanowisko kierownika Wydziału Przepustek CKMO, powołanego w październiku 1914 roku[25][26][30].

Aktywnie działał w utworzonym przy GKO m. Łodzi i przez niego dotowanym Komitecie Obywatelskim Niesienia Pomocy Biednym, któremu przewodniczył pastor Rudolf Gundlach – wraz z ks. Wacławem Wyrzykowskim i pastorem Ottonem Fryderykiem Krenzem zasiadał w zarządzie KONPB V dzielnicy, obejmującej obszar ograniczony ulicami: Piotrkowską/Petrikauer Str. – Andrzeja/Andreasstr. (ob. Struga) – Łąkową/Wiesenstr. – Karolewską/Karolewer Str. (wraz z terenem dworca Łódź Kaliska) – Łąkową/Wiesenstr. – św. Anny/Annenstr. (ob. al. Mickiewicza), podzielony na 15 poddzielnic. Biuro zarządu KONPB V dzielnicy mieściło się przy ul. Piotrkowskiej 97, zaś skład – w nieistniejącej dziś posesji pod numerem 157 przy tejże ulicy[31].

Po zajęciu miasta 6 grudnia 1914 roku przez wojska niemieckie wizytował z ramienia ówczesnych władz tereny pobojowiska po bitwie pod Łodzią[32]. Odnotował wówczas:

„Rozpoczęły się wędrówki na pobojowiska. Zabierano na pamiątkę szczątki szrapneli, ładownice, połamane bagnety, a przedewszystkiem listy żołnierskie, niemieckie i rosyjskie. Miałem w ręku list z głębokiej Rosji. Trudno było go odczytać, gdyż był pisany niewprawną ręką. Donoszono, że wszyscy są zdrowi i życzą odbiorcy listu również zdrowia, że krowa sąsiada się ocieliła, że Matriona wyszła zamąż... Wstrząsająca była ta proza życia w zestawieniu z tragedją żołnierza, który zdala od domu umiera. [...] Mordowali się oni wzajemnie na tej ziemi, którą ograbili z wolności Wielka Katarzyna i Wielki Fryderyk.”[33][34]

Mieczysław Hertz, Łódź w czasie Wielkiej Wojny, 1933, s. 57–58.

7 lipca 1915 roku Mieczysław Hertz znalazł się w składzie nowej, powołanej przez niemieckie władze okupacyjne, 36-osobowej Rady Miejskiej, złożonej w równych proporcjach z Polaków, Niemców i Żydów. Powołanym radnym groziły – w razie odmowy przyjęcia mandatu – szykany i wysokie kary grzywny. W takim składzie rada działała przez półtora roku[35].

W sierpniu 1916 roku Hertz został członkiem powołanej wówczas, pod przewodnictwem Emila Hirszberga, Komisji Szacunkowej Miejskiej w Łodzi (z siedzibą w kamienicy Teodora Steigerta przy ul. Piotrkowskiej 90), podległej Wydziałowi Rejestracji Strat Wojennych przy Radzie Głównej Opiekuńczej w Warszawie[36]. Z inicjatywy Hertza Główna Komisja Szacunkowa Miejska w Warszawie wyraziła zgodę także na rejestrację strat poniesionych na zdrowiu przez tych łodzian, którzy zostali przez niemieckie władze okupacyjne wysłani do robót przymusowych. Zebrane wtedy przez łódzką KSzM dane, w tym liczne zeznania świadków – robotników przymusowych, posłużyły Hertzowi do napisania i opublikowania tuż po wojnie pracy poświęconej jednemu z batalionów robotniczych[37].

Mieczysław Hertz był jednym z 73 łódzkich sygnatariuszy Komunikatu łódzkiego z 22 listopada 1916 roku, opublikowanego w formie listu otwartego, wyrażającego stanowisko środowiska inteligenckiego Łodzi, Pabianic i Zgierza w sprawie niezwłocznego powołania Rady Stanu[38].

W dniach 15–21 stycznia 1917 roku przeprowadzone zostały w Łodzi wybory nowego składu rady miasta na podstawie Ordynacji wyborczej dla miast Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego. W ich wyniku Hertz zdobył mandat radnego Rady Miejskiej w Łodzi z listy nr 10 Polskiego Komitetu Wyborczego w tzw. I kurii (inteligenckiej)[e][39][40][41][42]. Nowa rada rozpoczęła działalność 23 maja 1917 roku na posiedzeniu inauguracyjnym w sali Towarzystwa Kredytowego Miejskiego w gmachu przy ul. Średniej 17 (wówczas Mittelstraße, ob. ul. Pomorska 21)[43][44], a zakończyła ją w lutym 1919 roku[45]. Działalność Hertza w radzie cechowała postawa asymilacyjna – wstąpił do Koła Radnych Polaków (Koła Polskiego)[f], w którym wybrano go przewodniczącym[9], sprzeciwiał się polityce ugrupowań żydowskich (m.in. Bundu) dążących do autonomii kulturalnej i domagających się prawa do używania języka jidysz w szkołach i urzędach[46].

Należał do grupy radnych (m.in. z Eugeniuszem Krasuskim i Aleksym Rżewskim), która opracowała koncepcję ustanowienia Urzędu Statystycznego Miejskiego przy Zarządzie m. Łodzi[47][48]. Memoriał i wniosek w tej sprawie został zgłoszony 19 września 1917 roku i przyjęty przez Radę Miejską w Łodzi. Hertz wszedł następnie w skład komisji powołanej do zorganizowania Wydziału Statystycznego. Wydział rozpoczął pracę z dniem 1 stycznia 1918 roku, a Hertz został wówczas członkiem dokooptowanym delegacji nadzorującej jego pracę[47][49].

Okres międzywojenny

Przez cały okres międzywojenny Mieczysław Hertz w dalszym ciągu prowadził biuro handlowe. Był między innymi przedstawicielem handlowym belgijskiej firmy chemicznej Solvay SA produkującej sodę kaustyczną, Biura Sprzedaży Wyrobów Fabryk Jutowych, częstochowskiej spółki akcyjnej „Stradom”, częstochowskiej Fabryki Papieru i Młynów Walcowych Karola Ginsberga i Berka Kohna[50] oraz Towarzystwa Akcyjnego Sosnowieckich Fabryk Rur i Żelaza[51][52]. W biurze zatrudnił również swego syna[53].

Zasiadał w Zarządzie Towarzystwa Akcyjnego Zakładów Chemicznych „Strem” z siedzibą w Warszawie[54]. Był członkiem zarządu Łódzkiego Towarzystwa Wzajemnego Kredytu, założonego w 1897 roku przez przedsiębiorców żydowskich[55].

We wrześniu 1920 roku został wybrany ławnikiem Sądu Okręgowego w Łodzi[56].

W sierpniu 1921 roku z wielkim zapałem i oddaniem sprawie prowadził szkolenia komisarzy spisowych przed Pierwszym Powszechnym Spisem Ludności, przeprowadzonym 30 września tegoż roku[57].

W 1929 roku, jako radca handlowy, reprezentował Izbę Przemysłowo-Handlową w Łodzi na I Kongresie Izb Przemysłowo-Handlowych we Lwowie, gdzie wygłosił referat Konsekwencje gospodarcze naszych zmian koniunkturalnych[53]. Był zastępcą delegata IPH do Państwowej Rady Kolejowej i członkiem podkomisji do spraw przędzy bawełnianej przy Komisji Polityki Gospodarczej i Eksportowej[9]. 28 maja 1931 roku został jednogłośnie wybrany wiceprezesem sekcji handlowej IPH[58], którą to funkcję pełnił do początku października 1939 roku. 23 października 1934 roku przewodniczył polsko-angielskiej konferencji zorganizowanej w siedzibie IPH w Łodzi, poświęconej współpracy angielskiego przemysłu włókienniczego z przemysłem polskim[59]. Działał także w Stowarzyszeniu Kupców m. Łodzi[4][60], a 6 czerwca 1935 roku został wiceprezesem jego Zarządu[61]. Po śmierci Józefa Sachsa objął na przełomie maja i czerwca 1931 roku stanowisko redaktora naczelnego „Głosu Kupiectwa” – organu prasowego stowarzyszenia.

W latach 30. zasiadał we władzach Spółki Akcyjnej Przemysłu Cementowego „Wiek” w Ogrodzieńcu[62]. W połowie 1937 roku skrajnie nacjonalistyczne pismo „Falanga” (organ Ruchu Narodowo-Radykalnego Falanga), w artykule o antysemickim wydźwięku, wymieniało Mieczysława Hertza wśród członków rady nadzorczej Spółki Akcyjnej Przemysłu Cementowego „Wiek” z siedzibą w Warszawie[63].

Oprócz działalności gospodarczej był znanym społecznikiem oraz działaczem kulturalnym. Z zamiłowania zajmował się statystyką[24]. Po zakończeniu wojny wystąpił z inicjatywą zorganizowania w Łodzi pierwszego ogólnopolskiego zjazdu statystyków (planowany pierwotnie na styczeń 1920, ostatecznie odbył się w maju tegoż roku w Warszawie)[64][65]. W 1919 roku opublikował Porównawcze zestawienie danych o ruchu ludności m. Łodzi w pierwszej połowie lat 1918 i 1919 – po latach uznane przez byłego prezydenta Łodzi Aleksego Rżewskiego za pierwszą monografię statystyczną poświęconą Łodzi[66]. W czerwcu 1920 roku został mianowany zastępcą reprezentanta magistratu (dr. Stefana Kopcińskiego) w Głównej Radzie Statystycznej przy Głównym Urzędzie Statystycznym, powołanej reskryptem Rady Ministrów z 19 lipca 1920 roku[67][68]. W 1922 roku był jednym z autorów publikacji określanej jako pierwszy łódzki rocznik statystyczny, zatytułowanej Statystyka miasta Łodzi 1918–1920[49][69]. W 1937 roku Aleksy Rżewski nazwał go w swej pracy poświęconej statystyce łódzkiej właściwym inicjatorem badań [statystycznych] nad zagadnieniem alkoholizmu w Łodzi[70]. W latach 1938–1939 (i prawdopodobnie wcześniej) Mieczysław Hertz był członkiem zwyczajnym Polskiego Towarzystwa Statystycznego[71].

Pisał też książki z zakresu historii Łodzi podczas I wojny światowej. W 1920 roku opublikował pracę Łódzki Bataljon Robotniczy. Z. A.B. 23[g][72], zawierającą m.in. zeznania poszkodowanych polskich robotników przymusowych złożone przed Komisją Szacunkową Miejską w Łodzi, a także wiele niemieckich dokumentów źródłowych. W 1933 roku, staraniem łódzkiego oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego, ukazała się książka Łódź w czasie Wielkiej Wojny, będąca szczegółową relacją Mieczysława Hertza z wydarzeń w mieście w czasie I wojny światowej, wraz z analizą ich skutków dla miasta. Przez wiele lat należała ona do głównych źródeł wiedzy o dziejach Łodzi w tym okresie[24][73] i nadal historycy doceniają jej wartość[74].

Ponadto Hertz przystąpił do utworzonego w 1927 roku łódzkiego oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego[75][76], był współzałożycielem Towarzystwa Przyjaciół Łodzi (powstałego w maju 1936 i zarejestrowanego w 1937 roku) i został wybrany do pierwszego składu jego Zarządu[6][77]. W marcu 1937 roku był również współzałożycielem Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Łodzi[6][78]. Podejmował także działania na rzecz utworzenia w Łodzi Wyższej Szkoły Handlowej[53].

Za zasługi na polu pracy społecznej i zawodowej został odznaczony w listopadzie 1938 roku Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski[h][79].

Okres II wojny światowej

5 listopada 1939 roku, jako jeden z 30 wybitnych przedstawicieli łódzkiej społeczności żydowskiej, Mieczysław Hertz został wytypowany na członka 1. Rady Starszych Gminy Żydowskiej w okupowanej Łodzi (Beirat, także Bajrat, Rada Przyboczna, Ältestenrat), utworzonej na polecenie niemieckich władz okupacyjnych przez wyznaczonego do tego celu Chaima Rumkowskiego, a 11 listopada 1939 roku aresztowany represyjnie wraz ze wszystkimi członkami tej Rady, która miała odbyć swoje pierwsze posiedzenie. Aresztowanie miało miejsce w ramach rozpoczętej dwa dni wcześniej akcji Gestapo (Intelligenzaktion Litzmannstadt), skierowanej przeciwko inteligencji Łodzi i okręgu łódzkiego. Wszystkich członków Rady oraz pozostałych aresztowanych osadzono w obozie przejściowym w fabryce Michała Glazera na Radogoszczu w Łodzi, przy ul. Krakowskiej 55 (obecnie teren Fabryki Pierścieni Tłokowych „Prima” przy ul. Liściastej 17)[80][81].

Podczas pobytu w obozie został rozpoznany przez niektórych członków załogi obozu jako autor przedwojennych publikacji opisujących okres I wojny światowej (były one bardzo krytyczne wobec Niemców, autor apelował w nich o odszkodowania dla tych rodzin, których żywiciele zmarli na ciężkich robotach przymusowych w Niemczech). Efektem rozpoznania było znęcanie się nad nim. Prawie siedemdziesięcioletni Hertz musiał czołgać się na brzuchu naokoło sali, wygrzebywać palcami dołki w twardej nawierzchni po to, aby pokaleczyć sobie palce i ręce. Niemcy z całą nienawiścią odnosili się do Hertza. Widać łódzcy volksdeutsche „dobre go popisali”[82].

Według Zofii Hertz, w nieustalonych okolicznościach po kilku tygodniach został z obozu deportowany do Generalnego Gubernatorstwa i wywieziony transportem wysiedleńczym do Krakowa. Stąd po jakimś czasie wyjechał do Warszawy, do swojej córki Anieli[83] lub siostry Amelii[80]. Tam, w niewyjaśnionych okolicznościach, znalazł się w getcie warszawskim i został zastrzelony 18 stycznia 1943 roku na Umschlagplatzu[80][84][85]. Według relacji Eugeniusza Grasberga, do ostatnich dni życia pracował nad dziełem o historii gospodarczej warszawskiego getta w oparciu o dokumenty uzyskane z Judenratu[80].

Życie prywatne

Kamienica przy al. Kościuszki 69 w Łodzi – miejsce zamieszkania Mieczysława Hertza i jego syna Zygmunta (styczeń 2013)

Mieczysław Hertz miał czworo rodzeństwa:

  • najstarsza siostra – Dorota (ur. 1871) – była pierwszą żoną Zygmunta Toeplitza, zginęła w wypadku w Alpach w 1907 roku[86],
  • młodsza siostra – Cecylia[i] Ernestyna (ur. 1872, po mężu Oderfeldowa) – prowadziła tajne nauczanie w okresie zaborów[5], działała w zakresie oświaty wśród ludności żydowskiej, była współzałożycielką towarzystwa „Paath” („Wiedza”)[87], współautorką (z Jerzym Bilisem) wydanej w latach 30. XX w. Arytmetyki na wesoło i właścicielką praw patentowych do tablicy przedstawiającej poglądowo zmienność pola prostokąta przy stałym obwodzie (patent nr 42n 6935 z 5 listopada 1937)[88]; zmarła w getcie w listopadzie 1941 roku[80],
  • najmłodsza siostra – Amelia (ur. 1879)[89] – była egiptologiem i asyrologiem, autorką wielu publikacji z tych dziedzin, ale także autorką dramatów i współautorką (z Janiną Rosen-Przeworską) powieści dla młodzieży o starożytnym Egipcie Od Wisły do Nilu (1939); aresztowana w 1941, zginęła na Pawiaku w 1942 roku[90],
  • brat – Leon (ur. 1884) – inżynier chemik, w latach 1930–1936 był dyrektorem zakładów cementowych „Solvay” w Grodźcu i Borku Fałęckim, a od maja 1939 roku w Stanisławowie. Został zamordowany przez hitlerowców w 1941 roku w Stanisławowie. Ojciec Janiny (pisarki) i Anny.

W 1901 roku ożenił się z Marią de domo Maybaum. Mieli dwoje dzieci: syna Zygmunta i córkę Anielę (po mężu Olszewską). Małżeństwo rozpadło się w 1918[53] lub 1920 roku[91]. W okresie międzywojennym Mieczysław Hertz mieszkał wraz z synem przy al. Kościuszki 69 (gdzie mieściło się także jego biuro handlowe)[92][93][94][95]. Synowa Mieczysława Hertza – Zofia Hertz de domo Neuding – 13 maja 1933 roku, jako pierwsza kobieta w Łodzi zdała egzamin na stanowisko notariusza. Po II wojnie światowej wraz z mężem Zygmuntem byli współtwórcami Instytutu Literackiego, najbliższymi współpracownikami Jerzego Giedroycia[96].

Publikacje

  • Budżety Wojenne m. Łodzi za 1914/15, 1915/16, 1916/17, 1917/18 i 1918/19, w: Praca zbiorowa: Informator m. Łodzi z kalendarzem na rok 1919, Łódź, 1919, s. 59–69.
  • Porównawcze zestawienie danych o ruchu ludności m. Łodzi w pierwszej połowie lat 1918 i 1919, w: Praca zbiorowa: Informator m. Łodzi z kalendarzem na rok 1920, Łódź, 1920, s. 102–114.
  • Łódzki Bataljon Robotniczy. Z. A.B. 23[g], Łódź, 1920.
  • Ze statystyki m. Łodzi w trzyleciu 1918–1920. Elektrownia Łódzka w latach 1918–1920, w: „Dziennik Zarządu m. Łodzi”, R. IV, nr 19 (135) z 9 maja 1922, s. 6–8.
  • Statystyka miasta Łodzi 1918–1920, Łódź, 1922 (współautor).
  • Łódź w czasie Wielkiej Wojny, Łódź, 1933 (wznowienie pośmiertne pt. Łódź podczas Wielkiej Wojny jako główna część publikacji pod red. Małgorzaty Danowskiej Bezbronne miasto. Łódź 1914–1918, Łódź, 2014, s. 24–279).
  • Znaczenie łódzkiego okręgu gospodarczego i jego upośledzenie, Łódź, 1935.

Odznaczenia

Upamiętnienie

  • Wiosną 2016 roku reżyser Jacek Orłowski założył fundację Instytut Teatralny im. Mieczysława Hertza (zgody na przyjęcie Hertza jako patrona udzieliła mieszkająca w Łodzi jego prawnuczka), której zadaniem jest skupienie środowiska artystów, teoretyków teatru i literatury, historyków, socjologów, znawców historii Łodzi i ludzi książki w celu prowadzenia akcji społecznej przywracającej społeczną świadomość o miejscach związanych z teatrem, dokumentowanie ich historii i oznaczenie w przestrzeni miasta. Inauguracja działalności fundacji odbyła się 20 października 2016 roku w łódzkim hotelu „Grand”, gdzie w nieczynnej sali teatralnej został wystawiony dramat Ananke Mieczysława Hertza w reżyserii Jacka Orłowskiego w formie łączącej pół-improwizowane performatywne czytanie i spektakl[14][97].
  • Od 1 stycznia 2018 roku, na podstawie zarządzenia zastępczego wojewody łódzkiego Zbigniewa Raua, Mieczysław Hertz stał się patronem jednej z łódzkich ulic (wcześniej ul. Lucjana Szenwalda) w dawnej dzielnicy Górna, w obszarze SIM Chojny[98].

Uwagi

  1. ↑ a b c Kwestia miejsca i czasu śmierci Mieczysława Hertza była przez długie lata sporna. Według Icchaka Rubina, autora monografii łódzkiego getta – Żydzi w Łodzi pod niemiecką okupacją, został wywieziony z Radogoszcza do jakiegoś obozu koncentracyjnego w Niemczech i tam najpóźniej w 1940 roku zamordowany[1]. Z kolei Abraham Wolf Jasny podawał, że zginął rozstrzelany w lesie lućmierskim, miejscu egzekucji łódzkiej inteligencji podczas Intelligenzaktion Litzmannstadt (listopad – grudzień 1939)[2]. Natomiast wg relacji jego córki, Anieli Olszewskiej, zdołał wyjechać do Warszawy i tam zmarł w 1943 r. w getcie warszawskim[3].
  2. ↑ a b c W źródłach istnieje poważna rozbieżność w określeniu czasu studiów w Rydze. W biogramie Mieczysława Hertza (autorstwa Zofii Borzymińskiej), zamieszczonym w Polskim Słowniku Judaistycznym, podany jest tylko rok ukończenia (1892). Bartłomiej P. Wróblewski podaje z kolei, że Hertz studiował tam w latach 1890–1894. Rozbieżność ta pociąga za sobą wątpliwości co do roku przybycia Hertza po studiach do Łodzi: stało się to w roku 1892 (jak podaje Paweł Spodenkiewicz) czy dwa lata później?
  3. ↑ Anna Pawłowska w artykule Losy Hertzów: z Łodzi do paryskiej „Kultury” (2008) błędnie podaje – za Anną Olszewską, stryjeczną wnuczką Zygmunta Hertza – że dramat Mieczysława Hertza zajął pierwsze miejsce w konkursie im. Sienkiewicza w 1904 roku; błędnie podany jest też tytuł sztuki (Anange).
  4. ↑ Dwa lata wcześniej utworzono obecne II Liceum Ogólnokształcące, jednak było ono tylko progimnazjum i aż do 1929 roku działało jako szkoła prywatna.
  5. ↑ Przepisy wykonawcze do ordynacji wyborczej przewidywały podział wyborców na sześć tzw. kurii, skupiających: inteligencję (I), wielkich przemysłowców i kupców (II), rzemieślników i drobnych przedsiębiorców (III), właścicieli domów i gruntów (IV), lokatorów (V) i pozostałą ludność, głównie robotników (VI). Do każdej kurii przypisane było 10 mandatów. Czynne prawo wyborcze przysługiwało mężczyznom, którzy ukończyli 25 lat, byli obywatelami Królestwa Polskiego i mogli wykazać, że nieprzerwanie od dwóch lat zamieszkują w Łodzi. Wyborca mógł głosować tylko w jednej kurii (Hertz 1933 ↓, s. 129–130 [PDF – 139–140], Hertz 2014 ↓, s. 154–155).
  6. ↑ Koło liczyło 26 radnych (w tym 22 chrześcijan i 4 wyznawców judaizmu). Według zajęcia znalazło się w nim: 4 inżynierów, 4 fabrykantów, 3 robotników, 3 majstrów fabrycznych, po dwóch chemików, lekarzy i rzemieślników, ksiądz, adwokat, kandydat nauk handlowych, właściciel domu, kupiec i nauczyciel szkoły powszechnej (Hertz 1933 ↓, s. 134 [PDF – 144], Hertz 2014 ↓, s. 162).
  7. ↑ a b Z. A.B. – niem. skrót Zivilarbeiter-Bataillon, pol. batalion robotników cywilnych; liczba 23 oznacza numer batalionu.
  8. ↑ a b Źródła wtórne podają błędnie, że odznaczono go Krzyżem Oficerskim.
  9. ↑ W niektórych źródłach podawane jest imię Celina.

Przypisy

  1. ↑ Icchak (Henryk) Rubin: Żydzi w Łodzi pod niemiecką okupacją. Londyn: Wydawnictwo „Kontra”, 1988, s. 172, 174. ISBN 0-907652-23-9.
  2. ↑ Jasny ↓, s. 140.
  3. ↑ Mieczysław Kołodziejczak: Hertz Mieczysław (1870–1943). W: Kazimierz Lepszy (red. nacz.): Polski Słownik Biograficzny. T. IX: Gross Adolf – Horoch Kalikst. Warszawa – Kraków: Polska Akademia Nauk, 1960–1961, s. 478.
  4. ↑ a b c d e Zofia Borzymińska: Hertz Mieczysław [biogram]. [w:] Polski Słownik Judaistyczny [on-line]. Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma. jhi.pl > Edukacja > Polski Słownik Judaistyczny Delet. [dostęp 2021-05-06].
  5. ↑ a b c d e Spodenkiewicz 2014 ↓, s. 21.
  6. ↑ a b c d Bartłomiej P. Wróblewski (oprac.): K! Arkonia [Korporacja Akademicka Arkonia (Ryga, Moskwa, Warszawa, Londyn)]. [w:] Strona „Archiwum Korporacyjne. Archiwum i Muzeum Polskich Korporacji Akademickich”. archiwumkorporacyjne.pl > Muzeum Korporacyjne > Ryga – K! Arkonia [on-line]. Archiwum Korporacyjne, 2009-02-14 (aktualizacja: 2014-08-21). s. 1 (poz. 309). [dostęp 2016-09-08].
  7. ↑ Puś 1998 ↓, s. 156 (PDF – 173).
  8. ↑ Stawiszyńska 2016 ↓, s. 346.
  9. ↑ a b c d Martyna Rusiniak-Karwat (red.), Szymon Pawlak, Aleksandra Król: Hertz Mieczysław [biogram]. [w:] Portal „Wirtualny Sztetl”. sztetl.org.pl [on-line]. Muzeum Historii Żydów Polskich, 2010-02-05 (aktualizacja: 2016-03-22). [dostęp 2016-09-10].
  10. ↑ a b Maria Prussak. Prussak: Krótka historia „Mocarza” [komentarz edytorski]. „Dialog. Miesięcznik poświęcony dramaturgii współczesnej teatralnej, filmowej, radiowej i telewizyjnej”. Rok 1976 (nr 2 (238)), luty 1976. Konstanty Puzyna (red. nacz.). Warszawa: Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa-Książka-Ruch”. ISSN 0012-2041. [dostęp 2016-08-15]. 
  11. ↑ Łukasz Kaczyński: Historia rodziny Hertzów. Spotkanie w Centrum Dialogu. [w:] Portal „Dziennika Łódzkiego”. dzienniklodzki.pl > Kultura [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2016-04-11. [dostęp 2016-08-15].
  12. ↑ Puś 1998 ↓, s. 121 (PDF – 134).
  13. ↑ Władysław Rabski. Konkurs dramatyczny im. Sienkiewicza. „Kurjer Warszawski”. Rok osiemdziesiąty trzeci (nr 45), s. 1–2, 1903-02-14. Antoni Pietkiewicz (Adam Pług) – red. nacz.. Warszawa: Wacław Szymanowski i Antoni Pietkiewicz. [dostęp 2016-08-15]. 
  14. ↑ a b Łukasz Kaczyński: Łódzki Instytut Teatralny im. Hertza chce ożywić kino „Polonia”. [w:] Portal „Dziennika Łódzkiego”. dzienniklodzki.pl > Kultura [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2016-05-03. [dostęp 2016-08-15].
  15. ↑ Władysław Bogusławski. Dramat i opera. „Biblioteka Warszawska. Pismo miesięczne poświęcone nauce, literaturze, sztukom i sprawom społecznym”. Rok 1904 (tom III, ogólnego zbioru tom 255), s. 100, 105–107 (PDF – 104, 109–111), 1904. Adam hr. Krasiński (red.). Warszawa: Adam hr. Krasiński. [dostęp 2016-08-15]. 
  16. ↑ Sztuka i piśmiennictwo. Teatr. „Rozwój”. Rok VIII (nr 16), s. 3, 1905-01-20. W. Czajewski (red.). Łódź: W. Czajewski. [dostęp 2016-09-08]. 
  17. ↑ Kronika teatralna i artystyczna. Nowe sztuki. „Lutnista. Ilustrowany dwutygodnik literacko-muzyczny poświęcony szerzeniu zamiłowania do muzyki i śpiewu zbiorowego”. Rok I (nr 2), s. 33 (djvu – 14), 1905-01-30. Bolesław Domaniewski (red.). Warszawa: Juljusz Kosiński. [dostęp 2016-09-08]. 
  18. ↑ St. Łąpiński. Teatr. „Lubczyk”, baśń dramatyczna w 4 aktach, Mieczysława Hertza. „Rozwój”. Rok VIII (nr 18), s. 4, 1905-01-23. W. Czajewski (red.). Łódź: W. Czajewski. [dostęp 2016-09-08]. 
  19. ↑ Puś 1998 ↓, s. 121, 158–159 (PDF – 134, 175–176).
  20. ↑ Puś 1998 ↓, s. 154, 216 (PDF – 171, 239).
  21. ↑ Puś 1998 ↓, s. 125 (PDF – 138).
  22. ↑ Hertz 1933 ↓, s. 7 (PDF – 17).
  23. ↑ Hertz 2014 ↓, s. 29–30.
  24. ↑ a b c Paweł Spodenkiewicz: W huku armat I wojny światowej łodzianie uczyli się obywatelskości. [w:] Portal „Dziennika Łódzkiego”. dzienniklodzki.pl > Wiadomości > Łódź > Kocham Łódź [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2014-10-19. s. 1. [dostęp 2016-08-15].
  25. ↑ a b Spodenkiewicz 2014 ↓, s. 10.
  26. ↑ a b Stawiszyńska 2016 ↓, s. 28.
  27. ↑ Hertz 1933 ↓, s. 14–15 (PDF – 24–25).
  28. ↑ Hertz 2014 ↓, s. 36–37.
  29. ↑ Stawiszyńska 2015 ↓, s. 114–115 (PDF – 6–7).
  30. ↑ Stawiszyńska 2015 ↓, s. 123 (PDF – 15).
  31. ↑ Stawiszyńska 2016 ↓, s. 258, 260.
  32. ↑ Stawiszyńska 2016 ↓, s. 308.
  33. ↑ Hertz 1933 ↓, s. 57–58 (PDF – 67–68).
  34. ↑ Hertz 2014 ↓, s. 74.
  35. ↑ Stawiszyńska 2016 ↓, s. 39.
  36. ↑ Stawiszyńska 2016 ↓, s. 461.
  37. ↑ Hertz 1920 ↓, s. 23 (PDF – 25).
  38. ↑ [Autor zbiorowy – sygnatariusze]. Z Dokumentów Chwili. Rada Stanu. Komunikat łódzki. „Ojczyzna i Postęp”. Nr 8 (V), s. 5–8 (djvu – 4–7), 1916-12-14. Warszawa: Polska Partia Postępowa. [dostęp 2016-09-11]. 
  39. ↑ Goerne 1919 ↓, s. 81 (PDF – 83).
  40. ↑ Hertz 1933 ↓, s. 152 (PDF – 142).
  41. ↑ Hertz 2014 ↓, s. 157.
  42. ↑ Stawiszyńska 2016 ↓, s. 673.
  43. ↑ Goerne 1919 ↓, s. 83 (PDF – 85).
  44. ↑ Stawiszyńska 2016 ↓, s. 675.
  45. ↑ Leszek Olejnik. Z dziejów prasy łódzkiej. „Kurier Łódzki” i „Echo” – wydawnictwa Jana Stypułkowskiego (1919–1939). „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica”. T. 52, s. 145 (PDF – 3), 1995. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. ISSN 0208-6050. [dostęp 2016-09-10]. 
  46. ↑ Spodenkiewicz 2014 ↓, s. 21–22.
  47. ↑ a b Czesław Domański. First Statisticians of Łódź. „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Œconomica”. T. 225, s. 10–11, 2009. Czesław Domański i Anna Witaszczyk (red.). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. ISSN 0208-6018. [dostęp 2016-09-08]. (ang.). 
  48. ↑ Memoriał w sprawie Urzędu Statystycznego Miejskiego w Łodzi. W: Czesław Domański, Alina Jędrzejczak: Rozwój statystyki łódzkiej. Wyd. I. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2015, s. 42–45 (PDF – 43–46), seria: Ekonomia – Uniwersytet Łódzki. ISBN 978-83-7969-664-2, ISBN 978-83-7969-956-8. [dostęp 2016-09-08].
  49. ↑ a b Statystyka Łodzi w latach 1917–1920. W: Czesław Domański, Alina Jędrzejczak: Rozwój statystyki łódzkiej. Wyd. I. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2015, s. 45–47 (PDF – 46–48), seria: Ekonomia – Uniwersytet Łódzki. ISBN 978-83-7969-664-2, ISBN 978-83-7969-956-8. [dostęp 2016-09-08].
  50. ↑ Mieczysław Hertz. Mieczysław Hertz [reklama]. „Głos Kupiectwa. Organ Stowarzyszenia Kupców Miasta Łodzi”. Rok VI (nr 1), s. 24 (djvu – 0025), 1931-01-01. Dr Józef Sachs (red. nacz.). Łódź: Stowarzyszenie Kupców m. Łodzi. [dostęp 2016-08-15]. 
  51. ↑ Huty i walcownie żelaza. Hauts fourneaux et laminoires de fer. W: Antoni Rościsław Sroka (oprac.): Księga adresowa przemysłu, handlu i finansów. Wyd. I. Cz. I: Przemysł. Warszawa: Nakładem Ministerstwa Przemysłu i Handlu, 1922, s. 2001–2014 (djvu – 257), poz. 2013, kol. 4. [dostęp 2016-09-08].
  52. ↑ Towarzystwo Sosnowieckich Fabryk Rur i Żelaza [reklama]. „Myśl Narodowa”. Rok V (nr 2 (41)), s. 31 (PDF – 15), 1925-10-10. Zygmunt Wasilewski (red. nacz.), Jan Rembieliński (red. odp.). Warszawa: Zygmunt Wasilewski. 
  53. ↑ a b c d Spodenkiewicz 2014 ↓, s. 22.
  54. ↑ Przerób odpadków zwierzęcych i wyrób mydła zwyczajnego i świec. Transformation des matières animales. Fabrication de savon ordinaire et de bougies. W: Antoni Rościsław Sroka (oprac.): Księga adresowa przemysłu, handlu i finansów. Wyd. I. Cz. I: Przemysł. Warszawa: Nakładem Ministerstwa Przemysłu i Handlu, 1922, s. 7379–7417 (djvu – 431), poz. 7399, kol. 3. [dostęp 2016-09-08].
  55. ↑ Puś 1998 ↓, s. 65 (PDF – 74).
  56. ↑ L. Kern. Z obrad Rady Miejskiej. Protokuł 49 (II sesji) posiedzenia Rady Miejskiej. „Dziennik Zarządu m. Łodzi”. Rok II (nr 37 (48)), s. 2, 1920-09-14. Łódź: Wydawnictwo Zarządu Miasta Łodzi. [dostęp 2016-09-10]. 
  57. ↑ Aleksy Rżewski: Spis ludności 1921 r.. W: Aleksy Rżewski: Prace statystyczne Zarządu Miejskiego w Łodzi 1918–1934 na tle zagadnień statystyki i polityki komunalnej. Przedmowy: Eugeniusz Krasuski, Mieczysław Hertz. Wyd. I. Łódź: Skład Główny w Księgarni S. Seipelta, 1937, s. 20–21 (PDF – 22–23). [dostęp 2016-09-11].
  58. ↑ Sprawozdanie Izby Przemysłowo-Handlowej w Łodzi za rok 1930. Nowy wiceprezes Izby. „Głos Kupiectwa. Organ Stowarzyszenia Kupców Miasta Łodzi”. Rok VI (nr 10-11 (dodatek)), s. 11 (djvu – 0013), 1931-06-01. Mieczysław Hertz (red. nacz.). Łódź: Stowarzyszenie Kupców m. Łodzi. [dostęp 2016-08-15]. 
  59. ↑ (c). O współpracę angielskiego przemysłu włókienniczego z przemysłem polskim. „Codzienna Gazeta Handlowa”. Rok IX (nr 244), s. 2, 1934-10-24. Dr Adam Brzeg (red.), Hipolit Bolesławski (red. odp.). Warszawa: Ajencja Wschodnia, Sp. z ogr. odp.. [dostęp 2016-09-11]. 
  60. ↑ A. Meyer (fot.). Zjazd grupy regjonalnej posłów i senatorów [fotografia z opisem]. „Łódź w ilustracji. Dodatek niedzielny do «Kurjera Łódzkiego»”. Rok XII (nr 6), s. 1, 1936-02-09. Łódź. [dostęp 2016-08-15]. 
  61. ↑ (C). Nowy Zarząd Stow. Kupców m. Łodzi. „Codzienna Gazeta Handlowa”. Rok X (nr 130), s. 1, 1935-06-07. Dr Adam Brzeg (red.), Hipolit Bolesławski (red. odp.). Warszawa: Ajencja Wschodnia, Sp. z ogr. odp.. [dostęp 2016-09-11]. 
  62. ↑ Z rejestru firm. Różne. „Przegląd Budowlany. Organ Stowarzyszenia Zawodowego Przemysłowców Budowlanych R.P. i Delegacji Stałej Z.P.B. R.P.”. Rok IX (zeszyt 3), s. 176 (PDF – 60), poz. 573, 1937-03-25. Inż. I. Luft (red.). Warszawa: Stowarzyszenie Zawodowe Przemysłowców Budowlanych R.P.. ISSN 0033-2038. [dostęp 2016-09-09]. 
  63. ↑ Cement w łapach Sachsów, Eigerów i Holenderskich. „Falanga. Pismo narodowo-radykalne”. Rok II (nr 23 (49)), s. 4 (PDF – 3), 1937-06-07. Wojciech Kwasieborski (red. nacz), Jan Jezierski (red. odp.). Warszawa: Jan Jezierski. [dostęp 2016-09-08]. 
  64. ↑ Kronika Miejska. Zjazd Statystyków. „Dziennik Zarządu m. Łodzi”. Rok I (nr 11), s. 15, 1919-12-30. Łódź: Wydawnictwo Zarządu Miasta Łodzi. [dostęp 2016-09-09]. 
  65. ↑ Kazimierz Barliński. Ze statystyki miasta w Łodzi w roku 1921. „Dziennik Zarządu m. Łodzi”. Rok IV (nr 36 (152)), s. 7, 1922-08-29. Łódź: Wydawnictwo Zarządu Miasta Łodzi. [dostęp 2016-09-09]. 
  66. ↑ Aleksy Rżewski: Prace statystyczne indywidualne. W: Aleksy Rżewski: Prace statystyczne Zarządu Miejskiego w Łodzi 1918–1934 na tle zagadnień statystyki i polityki komunalnej. Przedmowy: Eugeniusz Krasuski, Mieczysław Hertz. Wyd. I. Łódź: Skład Główny w Księgarni S. Seipelta, 1937, s. 38 (PDF – 40). [dostęp 2016-09-11].
  67. ↑ Kronika Miejska. Przedstawiciel Magistratu do Gł. Rady Statystycznej. „Dziennik Zarządu m. Łodzi”. Rok II (nr 23 (34)), s. 11, 1920-06-08. Łódź: Wydawnictwo Zarządu Miasta Łodzi. [dostęp 2016-09-09]. 
  68. ↑ Ludomir Sawicki. Kronika geograficzna [Chronique géographique]. Zakłady. „Przegląd Geograficzny”. Tom II. 1920–1921, s. (20) 179 (PDF – 153), 1922. Ludomir Sawicki (red.). Warszawa: Książnica Polska Tow. Naucz. Szkół Wyższych. ISSN 0033-2143. [dostęp 2016-09-10]. 
  69. ↑ Czesław Domański. First Statisticians of Łódź. „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Œconomica”. T. 225, s. 14, 2009. Czesław Domański i Anna Witaszczyk (red.). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. ISSN 0208-6018. [dostęp 2016-09-08]. (ang.). 
  70. ↑ Aleksy Rżewski: Statystyka spożycia. Spożycie alkoholu. W: Aleksy Rżewski: Prace statystyczne Zarządu Miejskiego w Łodzi 1918–1934 na tle zagadnień statystyki i polityki komunalnej. Przedmowy: Eugeniusz Krasuski, Mieczysław Hertz. Wyd. I. Łódź: Skład Główny w Księgarni S. Seipelta, 1937, s. 33 (PDF – 35). [dostęp 2016-09-11].
  71. ↑ Aneks 3.3 – Członkowie zwyczajni PTS (15 III 1938), Aneks 3.4 – Członkowie zwyczajni PTS (15 VI 1939). W: Kazimierz Kruszka (red.): Polskie Towarzystwo Statystyczne 1912–2012. Wyd. I. Warszawa: Polskie Towarzystwo Statystyczne. Rada Główna, 2012, s. 275 (poz. 55), 279 (poz. 74), kol. 2, 1. ISBN 978-83-7027-500-6. [dostęp 2016-09-09].
  72. ↑ Roczniki statystyczne miasta Łodzi 1921, 1926, 1928, 1929. W: Czesław Domański, Alina Jędrzejczak: Rozwój statystyki łódzkiej. Wyd. I. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2015, s. 49 (PDF – 50), seria: Ekonomia – Uniwersytet Łódzki. ISBN 978-83-7969-664-2, ISBN 978-83-7969-956-8. [dostęp 2016-08-15].
  73. ↑ Spodenkiewicz 2014 ↓, s. 10, 17.
  74. ↑ Jolanta A. Daszyńska. Dlaczego powinniśmy pamiętać o Operacji Łódzkiej?. „Łódzkie Studia Teologiczne”. Tom 24 (nr 2), s. 8 (PDF – 2), kwiecień – czerwiec 2015. Bp dr Marek Marczak (przew. kol. red.). Łódź: Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie. ISSN 1231-1634. [dostęp 2016-09-10]. 
  75. ↑ Maria Nartonowicz-Kot. Z dziejów Polskiego Towarzystwa Historycznego w Łodzi (1927–1997). „Rocznik Łódzki”. T. XLIV, 1997. Maria Nartonowicz-Kot (red. nacz.). Łódź: Oddział Łódzki Polskiego Towarzystwa Historycznego. ISSN 0080-3502. [dostęp 2016-09-11]. 
  76. ↑ Wojciech Hejnosz (red.), Tadeusz Urbański (red.). Sprawozdanie Polskiego Towarzystwa Historycznego 1.IV.1938 – 31.III.1939. „Kwartalnik Historyczny”. Tom LIII (z. 2), s. 54 (djvu – 235), poz. 75, kwiecień – czerwiec 1939. Lwów: Polskie Towarzystwo Historyczne. ISSN 0023-5903. [dostęp 2016-09-08].  (Sprawozdanie dołączone do zeszytu jako dodatek).
  77. ↑ Towarzystwo Przyjaciół Łodzi. Strona główna. [w:] Strona Towarzystwa Przyjaciół Łodzi. tplodzi.eu [on-line]. Towarzystwo Przyjaciół Łodzi. [dostęp 2017-08-06].
  78. ↑ Wacław Pawlak: Rok 1937. Towarzystwo Przyjaciół Nauk. W: Wacław Pawlak: W rytmie fabrycznych syren. Łódź między wojnami. Wyd. I. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1984, s. 218. ISBN 83-218-0364-4.
  79. ↑ a b M.P. z 1938 r. nr 258, poz. 592 z 10 listopada 1938 r., s. 5, kol. 1.
  80. ↑ a b c d e Spodenkiewicz 2014 ↓, s. 23.
  81. ↑ Rys historyczny. A brief history of the Radogoszcz Prison. [w:] Strona Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi. muzeumtradycji.pl > Oddział Martyrologii Radogoszcz [on-line]. Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi en, 2015. [dostęp 2016-08-15].
  82. ↑ Rapalski 1969 ↓, s. 55.
  83. ↑ Iza Chruślińska: Była raz Kultura... Rozmowy z Zofią Hertz. Czesław Miłosz (przedm.). Wyd. 2 popr. i rozsz. Paryż / Lublin: Towarzystwo Opieki nad Archiwum Instytutu Literackiego / Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2003, s. 19. ISBN 83-227-2020-3.
  84. ↑ Anna Gronczewska. Hertzowie, rodzina, która zapisała się nie tylko w historii miasta Łodzi. „Kocham Łódź. Dodatek do «Dziennika Łódzkiego»”, s. 10, 2016-04-15. Łódź: Polska Press Sp. z o.o.. 
  85. ↑ [Nota biograficzna bez tytułu]. [w:] Serwis internetowy „Getto Warszawskie. Warsaw Ghetto”. getto.pl > Ludzie > H > Hertz Mieczysław [on-line]. Centrum Badań nad Zagładą Żydów en, 2011. [dostęp 2016-09-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-12-27)].
  86. ↑ Krzysztof Teodor Toeplitz: Rodzina Toeplitzów. Książka mojego ojca. Wyd. I. Warszawa: Wydawnictwo „Iskry”, 2004. ISBN 83-2071-765-5.
  87. ↑ Adam Czerniaków. Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939 – 23 VII 1942. „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”. Nr 3–4 (83–84), s. 52, lipiec – grudzień 1972. Józef Barski, Marian Fuks, Anatol Leszczyński, Michał Szulkin (kol. red.). Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny w Polsce. ISSN 0006-4033. 
  88. ↑ Wzory. Rejestracja wzorów użytkowych i zdobniczych. „Wiadomości Urzędu Patentowego”. Rok XIV (zeszyt 11, poz. 82), s. 483 (PDF – 17), 1937-11-30. Warszawa: Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej. [dostęp 2016-08-15]. 
  89. ↑ Maria Hulewiczowa: Hertz Amelia (1879–1942) [biogram]. W: Kazimierz Lepszy (red. nacz.): Polski Słownik Biograficzny. T. IX. Warszawa – Kraków: Polska Akademia Nauk, 1960–1961, s. 472.
  90. ↑ Spodenkiewicz 2014 ↓, s. 21, 23.
  91. ↑ Andrzej Bogusławski. Strażniczka ognia. „Przegląd Polski. Miesięczny dodatek kulturalny «Nowego Dziennika (Polish Daily News)»”, 2001-03-09. Nowy Jork. [dostęp 2016-08-15]. 
  92. ↑ Dział Informacyjny. Rada Miejska m. Łodzi. W: Praca zbiorowa: Informator m. Łodzi z kalendarzem na rok 1919. Komisja Redakcyjna: A. Gaerne, M.Hertz, J. Klocman, A. Milker, J. Pełka, J. Woyciechowski. Wyd. I. Łódź: Nakładem Magistratu m. Łodzi, luty 1919, s. 117 (djvu – 0114). [dostęp 2016-08-15].
  93. ↑ Antoni Żumański (red.): Księga adresowa miasta Łodzi i województwa łódzkiego z informatorami m. stoł. Warszawy, wojew. krakowskiego, wojew. kieleckiego, wojew. lwowskiego, wojew. poznańskiego, wojew. pomorskiego z m. Gdynią i wojew. śląskiego. Rocznik 1937–1939. Wyd. I. Cz. II: Wykaz mieszkańców m. Łodzi. Łódź: Antoni Żumański. Wydawnictwo Księgi Adresowej (pod kontrolą redakcyjną Zarządu Miejskiego w Łodzi), 1937, s. II-171 (PDF – 173), kol. 2. [dostęp 2017-04-05].
  94. ↑ Antoni Żumański (red.): Księga adresowa miasta Łodzi i województwa łódzkiego z informatorami m. stoł. Warszawy, wojew. krakowskiego, wojew. kieleckiego, wojew. lwowskiego, wojew. poznańskiego, wojew. pomorskiego z m. Gdynią i wojew. śląskiego. Rocznik 1937–1939. Wyd. I. Cz. VI: Wykaz branż. Agentury. Łódź: Antoni Żumański. Wydawnictwo Księgi Adresowej (pod kontrolą redakcyjną Zarządu Miejskiego w Łodzi), 1937, s. VI-1 (PDF – 82), kol. 3. [dostęp 2017-04-05].
  95. ↑ Anna Pawłowska: Losy Hertzów: z Łodzi do paryskiej „Kultury”. [w:] Portal „Dziennika Łódzkiego”. dzienniklodzki.pl [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2008-10-11. [dostęp 2016-08-15].
  96. ↑ Wiesław Pierzchała: Odsłonięto pamiątkową tablicę poświęconą Zofii Hertz. Była pierwszą w Polsce kobietą notariusz. [w:] Portal „Dziennika Łódzkiego”. dzienniklodzki.pl > Wiadomości > Łódź [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2015-06-21. [dostęp 2016-08-15].
  97. ↑ Łukasz Kaczyński: W sali teatralnej Grand Hotelu w Łodzi przypomniano dramat „Ananke” [RECENZJA]. [w:] Portal „Dziennika Łódzkiego”. dzienniklodzki.pl > Kultura [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2016-10-22. [dostęp 2016-10-22].
  98. ↑ Zarządzenie zastępcze nr PNIK-I.4102.29.2017 wojewody łódzkiego z dnia 13 grudnia 2017 r. w sprawie nadania nazwy ulicy. [w:] Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego z 2017 r., poz. 5493 [on-line]. Wojewoda Łódzki, 2017-12-17. s. 1–2. [dostęp 2018-01-05].

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!