Już przed wojną zyskała sławę jako autorka subtelnych grafik o tematyce erotycznej. Wzniosłość ludzkich uczuć oraz miłosny akt były stałymi motywami jej twórczości przez całe życie. Wydanie w 1956 PiórekJana Sztaudyngera z jej ilustracjami, ówcześnie śmiałymi obyczajowo, było jednym z symptomów politycznej odwilży i nadchodzących zmian. W 1977 roku deklarowała:
Bez miłości nie byłoby życia. Dla mnie nie ma nic wspanialszego niż ciało ludzkie i póki żyję, będę je rysować. Jak najpiękniej![4]
Prasa, publikacje, wystawy
Pierwsza indywidualna wystawa artystki miała miejsce w Kijowie w 1916. Do 1939 jej karykatury, rysunki i ilustracje zamieszczały poczytne tygodniki satyryczne: „Cyrulik Warszawski”, „Szpilki”, czy wydawany we Lwowie „Szczutek”. Brała udział w polskiej akcji propagandowej w czasie akcji plebiscytowej na Górnym Śląsku. W latach przedwojennych opublikowała też wiele agresywnie antysemickich karykatur. Niektóre z nich pokazano w 2013 roku w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie[5].
Współpracę ze „Szpilkami” kontynuowała również po wojnie. W tym tygodniku jej rysunki najczęściej prezentowano w latach 60., jednak już tylko sporadycznie po usunięciu na fali antysemickich czystek w 1968 ze stanowiska redaktora naczelnegoArnolda Mostowicza. Jej prace prezentowały też swoim czytelnikom m.in. „Teatr”, „Nowa Kultura” i „Przekrój”.
W czasach PRL zilustrowała kilkanaście książek, głównie tomików poetyckich i zbiorów satyr, ale także np. książek o tematyce szachowej, do nowel Ludwika NiemojowskiegoSzach i mat i Lancelot i królowa za szachownicą, oraz do powieści Wacława BerentaŻywe kamienie[6]. Katalogi wystaw jej prac ukazały się jako osobne wydawnictwa m.in. w 1947 i 1950. Dopiero pośmiertnie zaczęły się ukazywać monograficzne wydawnictwa jej akwarel i rysunków, m.in. Piórkiem przez stulecia (1985)[7] i Maja Berezowska: Antologia twórczości (1994)[8].
Po powrocie z obozu koncentracyjnego i rekonwalescencji w Szwecji w 1946 r. zamieszkała w Warszawie przy ul. Komarowa[9] 82/86 m. 48[1] (obecna ul. Wołoska), gdzie po jej śmierci znajdowało się muzeum artystki. Leżące nieopodal ogródki działkowe przy ul. Boboli zostały nazwane jej imieniem.
Pierwszym kontaktem zawodowym ze sceną było współtworzenie oprawy plastycznej występów kabaretu literacko-artystycznego „Czwórka” we Lwowie w 1919 r. W latach 30. projektowała kostiumy m.in. dla gwiazd scen rewiowych Zuli Pogorzelskiej i Hanki Ordonówny oraz operetek i kabaretów (w Warszawie i Poznaniu). Po powrocie z Paryża, w sezonie 1936/1937 była etatowym scenografem kabaretu „Teatr 13 Rzędów”.
Od 1918 żona malarza, karykaturzysty i scenografa Kazimierza Grusa, z którym rozwiodła się ok. 1926 roku.
Sprawa karykatur Hitlera
W latach 1933–1936 mieszkała w Paryżu, współpracując jako rysowniczka i karykaturzystka z pismami „Le Figaro”, „Le Rire”, „Ici Paris”. W tej ostatniej gazecie w 1935 Berezowska opublikowała serię karykatur pt. Miłostki słodkiego Adolfa, dotyczącą Hitlera. Wkrótce po wydaniu tego numeru gazety z powództwa urzędowego wystąpiła przeciwko Berezowskiej ambasadaniemiecka w Paryżu, dowodząc, że rysunki były karalną obrazą głowy państwa. W czasie procesu Berezowskiej bronił prawnik i polityk Albert Sarrault. Wyrok grzywny zasądzony przez pierwszą instancję (500 franków), został zaskarżony przez Sarraulta, który przed sądem apelacyjnym wygłosił płomienne przemówienie, dowodząc m.in., że „to wstyd dla Ville Lumiere! W mieście artystów skazywać artystkę za jej dzieło!”. Grzywna została zmniejszona do symbolicznej kwoty[4].
Porażkę przed francuskim sądem naziści powetowali sobie po rozpoczęciu wojny. Berezowska, wiedząc o zagrożeniu, ukrywała się na prowincji. W styczniu 1942, rok po powrocie do Warszawy, w wyniku donosu została pojmana przez gestapo i osadzona na Pawiaku. W maju tego roku, oficjalnie za znieważenie Hitlera uwięziona w obozie koncentracyjnymRavensbrück, z wyrokiem kary śmierci.
W Ravensbrück nadal, w miarę możliwości, tworzyła. Wykonywała portrety współwięźniarek i utrwalała sceny z życia obozowego[11], kukiełki i stroje dla aktorów do obozowych szopek bożonarodzeniowych. Wspominała te zdarzenia:
„Nawet w Ravensbrűck wyszukiwałam, z trudem, chwile radości. (...) Wiedziałam, że [współwięźniarki, które rysowałam] poślą rodzinom te portrety i chciałam te rodziny pocieszyć, a także chciałam, by one same były zadowolone, choćby z własnej urody”[4].
Po wyzwoleniu obozu przez wojska radzieckie, w maju 1945 wraz z grupą Polek wyjechała z Ravensbrück do Sztokholmu, na rehabilitację zorganizowaną przez Szwedzki Czerwony Krzyż. Stworzone w tym okresie prace wystawiała w Szwecji i Danii. Do Polski wróciła w czerwcu 1946.
↑W większości dokumentów Berezowskiej widnieje data narodzin 13 kwietnia 1898, również na jej nagrobku. Był to zapewne wynik jej celowego odmładzania się. W czasie niemieckiej okupacji w Kennkarcie wpisano datę 1893. Z kolei w pochodzącej z ostatniego okresu jej życia (1975) karcie pacjenta poradni leczenia jaskry widnieje rok urodzenia 1892.
Przypisy
↑ abcdSłownik artystów plastyków. Artyści plastycy Okręgu Warszawskiego ZPAP 1945–1970. Słownik biograficzny. Maria Serafińska (kierownik redakcji). Warszawa: Okręg Warszawski ZPAP, 1972, s. 33.
↑Słownik Biograficzny Teatru Polskiego (PWN, 1994): BEREZOWSKA Maja, właśc. Maria B., zamężna Grusowa (13 IV 1893 Baranowicze na Białorusi - 31 V 1978 Warszawa). Rok urodzenia według Kennkarty (odpis w Muzeum Pawiaka)
↑Małgorzata Czyńska, Berezowska. Nagość dla wszystkich, s. 15-16, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2018
↑ abc„Szpilki” u Mai Berezowskiej, tygodnik „Szpilki”, 1977, nr 34 (21 sierpnia).
↑Wystawa „'Obcy i niemili' Antysemickie rysunki z prasy polskiej 1919–1939”. Katalog Wystawy s. 70–71, ŻIH, Warszawa 2013.
↑W. Litmanowicz, J. Giżycki, Szachy od A do Z, Warszawa 1986, s. 73.