monarchom suwerennych państw (księstwo), np. książę Monako
feudalnym władcom wielkich jednostek terytorialnych w ramach monarchii, podległych królowi lub cesarzowi, np. książęta Andegawenii
przedstawicielom arystokracji, parom (tytuł arystokratyczny), wywodzący się najczęściej z powyższych dwóch kategorii.
członkom rodziny suwerennego monarchy (np. w formie książę krwi)
Na terenie pogańskiej Słowiańszczyzny wyraz książę oznaczał po prostu władcę terytorialnego lub plemiennego, bez jakiegokolwiek odniesienia do godności chrześcijańskich książąt, królów i cesarzy.
Etymologia polska
Słowo „książę” jest niegdysiejszym zdrobnieniem słowa „ksiądz”, oznaczającego w staropolszczyźnie władcę.
„Ksiądz” zaś wywodzi się ze słowiańskiego kniędz (*kъnędzь) i pierwotnie termin ten oznaczał władcę, naczelnika plemiennego[1] (z tego samego źródła wywodzą się rosyjskie kniaź, czeskie kníže czy południowosłowiańskie knez). Słowo *kъnędzь do słowiańszczyzny zostało zapożyczone z pragermańskiego kuning lub kunung (*kuningaz, *kunungaz) – „książę, naczelnik plemienny” (kuning → kŭnęgŭ → kъnęgъ → kъnędzь). Z tego samego źródłosłowu wywodzą się niemiecki wyraz König i angielski wyraz king (oba oznaczające króla). W litewskim zapożyczenie pozostało jako kunigas (pierwotnie władca, obecnie ksiądz).
W polszczyźnie słowo kniędz (*kъnędzь) uległo dalszym przekształceniom (zanik jerów, zmiana nagłosowego kń- w kś- itd) w formę ksiądz.
We wczesnym średniowieczu zaczęto tak określać ludzi możnych i wpływowych. Od XIII wieku słowem tym nazywano też książąt, czyli niekoronowanych władców jako odpowiednik łacińskiego słowa dux lub princeps, np. wielki ksiądz litewski. W tym kontekście słowo „książę” oznaczało młodego władcę (książę od ksiądz [władca], jak koźlę od kozieł czy chłopię od chłop). Ponieważ jednak „ksiądz” używano głównie w stosunku do duchownych, na określenie władcy utrwaliło się słowo „książę”.
W dawnej polszczyźnie zapisywano to słowo jako xiążę.
Książę typu princeps/prince/Fürst
Etymologia
Princepsłac. – pierwszy, w znaczeniu pierwszy wśród równych, pierwotnie w starożytnym Rzymie oznaczało przywódców senatu – Princeps senatus, później przejęte jako tytuł cesarzy.
Stąd wywodzą się słowa we współczesnych językach europejskich:
fr., ang. – prince, forma żeńska: princess, princesse
wł. i hiszp. – príncipe, forma żeńska: principessa
niem. – Fürst oraz późniejsze Prinz, formy żeńskie: Fürstin i Prinzessin
Tytuł księcia, dawniej niezależnych księstw, później wchodzących w skład większych monarchii. Posiadają różny status: od ziem odrębnych terytorialnie i posiadających niekiedy pewną samodzielność aż do zwykłych godności tytularnych, będących faktycznie zwykłymi tytułami arystokratycznymi (patrz poniżej). W formie tej współcześnie bywa też stosowany jako tytuł następcy tronu, np. książę Walii, książę Asturii lub książę Oranii, związany w tym przypadku z feudalną władzą terytorialną (obecnie jedynie symboliczną).
wielkich panów feudalnych, podległych bezpośrednio cesarzowi lub królowi.
tytuł arystokratyczny, zazwyczaj niższy rangą od księcia – diuka (niem.Herzog, ang.duke) bez faktycznej feudalnej władzy terytorialnej, czysto honorowy, nadawany od XVI w., m.in. w Niemczech (np. Fürst von Bismarck), Francji (Prince de Polignac), Rosji (książę Potiomkin) czy w Polsce, tuż przed rozbiorami (książę Poniński).
W Wielkiej Brytanii kurtuazyjny tytuł księcia stosowany jest w szczególnie oficjalnych sytuacjach także wobec markizów i earlów (Most Noble and Puissant Prince).
Kniaź – tytuł arystokratyczny, tłumaczony jako książę, lub rzadziej hrabia.
Książę typu princeps/prince/Prinz
Ten tytuł dotyczy członków rodzin królewskich lub cesarskich, jako tytuł honorowy, bez odniesienia do feudalnej władzy terytorialnej. Stosowane tu bywają ściślejsze rozróżnienia pokrewieństwa z suwerenem – np. książę krwi królewskiej lub książę krwi. Charakterystycznym dla niektórych monarchii jest osobliwy tytuł następcy tronu – książę koronny. Tytuł używany także przez niekoronowanych mężów królowych – książę małżonek.
Książę typu dux/duke/Herzog
Etymologia
Duxłac. – wódz, pierwotnie dowódcy w armii rzymskiej, później stosowany także na określenie wodzów barbarzyńskich wojowniczych plemion okresu wędrówki ludów. W cesarstwie Karolingów tym tytułem określano wodzów plemion niefrankijskich – np. Alemanów, Bawarów czy Akwitanów. W IX/X wieku przekształcił się w tytuł dziedzicznych władców plemiennych, później władców terytorialnych. Tytuł od zawsze odnosił się więc do jurysdykcji ziemskiej. Jako książąt określano niepodległych władców plemion słowiańskich (m.in. Meklemburgii, Pomorza). Dla władców Czech i Polski był to krok w kierunku otrzymania korony królewskiej.
Od łacińskiego słowa „dux” wywodzą się określenia w językach m.in.
Dosłownymi tłumaczeniami z łaciny są tytuł polskiego, czeskiego i węgierskiego wojewody oraz niemieckiego Herzoga (słowo to oznacza dokładnie tego co ciągnie (prowadzi) za sobą wojsko – niem. He(e)r (Heer – wojsko) oraz zog (ziehen – ciągnąć, pchać do przodu)). W Polsce tytuł wojewody przekształcił się w tytuł wysokiego urzędnika, zwierzchnika administracji województwa, o ograniczanych z czasem funkcjach wojskowych. W Czechach i na Węgrzech tytuł ten pozostał odpowiednikiem zachodnioeuropejskich tytułów księcia.
Powszechnym w języku polskim odpowiednikiem zachodnioeuropejskiej formy dux, jest książę. Niekiedy spotykane jest także określenie – diuk.
władców księstw lennych, podległych większemu suwerenowi – np. większość księstw Rzeszy (podległych cesarzowi), księstwa (województwa) Siedmiogrodu, Mołdawii, Wołoszczyzny (podległe sułtanowi) lub dzielnicowych książąt polskich.
tytuł arystokratyczny – niższy od tytułu prince (Fürst), nadawany m.in. w wielu monarchiach europejskich, m.in. Wielkiej Brytanii, Holandii, Belgii, Hiszpanii, dawniej we Francji, także napoleońskiej i cesarstwie niemieckim. Pierwotnie był tytułem feudalnym, ściśle związanym ze zwierzchnością terytorialną, później w niektórych monarchiach nadawany także jako godność tylko honorowa-tytularna (np. tytuł Herzog von Lauenburg, nadany Ottonowi Bismarckowi).
royal dukes – w Zjednoczonym Królestwie tytuł tradycyjnie przysługujący członkom rodziny królewskiej (m.in. Duke of Gloucester, Duke of Kent, Duke of Edinburgh, Duke of York), wywodzący się z dawnych księstw terytorialnych, obecnie bez faktycznej władzy terytorialnej, jedynie godność honorowa.
Wielki książę(łac.Magnus Dux) – to tytuł, który przysługiwał m.in. władcom Litwy. W zachodniej Europie niektórzy książęta również uzyskiwali suwerenność, zwłaszcza po 1815 roku. Księstwem tej klasy jest np. Wielkie Księstwo Luksemburga.
Wojewoda – tytuł będący w językach słowiańskich częstym odpowiednikiem łacińskiego dux.
Hospodar – tytuł w języku polskim określający suwerennych władców Mołdawii i Wołoszczyzny, także arystokratyczny tytuł słowiański.
Książęta w Polsce
herb książąt Sapiehów
W Polsce tytuł księcia przysługiwał początkowo tylko członkom dynastii panującej. Książęta piastowscy władający dzielnicami mieli według nomenklatury europejskiej tytuł księcia – princepsa, jako członkowie rodu panującego, i tytuł księcia – diuka, jako władcy księstw dzielnicowych. W stosunku do najbliższych spadkobierców króla stosowano zwykle tytuł królewicz, królewna. Używanie tytułów arystokratycznych, jako sprzeciwiające się równości szlacheckiej było zabronione, czego początkowo ściśle przestrzegano. Jednak po unii lubelskiej zezwolono na używanie tytułów książęcych potomkom dynastii książęcych Litwy i Rusi, później zezwolono na używanie tytułów książęcych kilku rodom magnackim, które otrzymały zagraniczne nadania godności (od cesarza, papieża, królów Francji, Czech, Węgier). Pod koniec istnienia I Rzeczypospolitej sejm zaczął również nadawać polskie tytuły książęce.
Tytułem książąt kościoła określa się też zwyczajowo najwyższych hierarchów kościelnych, zwłaszcza kardynałów.
Tytulatura książęca po I wojnie światowej
Gdy w Niemczech w 1919 r. zniesiono tytuły arystokratyczne, stały się one częścią nazwiska rodowego i tak zamiast „Freiherr Werner von Braun” urzędowo stosuje się „Werner Freiherr von Braun” (Werner baron von Braun) czy też zamiast „Graf Anton von Magnis” pisze się „Anton Graf von Magnis” (Antoni hrabia Magnis). W Austrii tytuły zniesiono zupełnie i nawet arcyksiążę Otto von Habsburg funkcjonował jako Otto Habsburg-Lothringen (nawet używanie „von” jako tytułu szlacheckiego jest zakazane przez austriacką konstytucję).
W Polsce tytuł księcia i inne tytuły arystokratyczne pozbawiła znaczenia prawnego konstytucja marcowa (1921) w art. 96 (Rzeczpospolita Polska nie uznaje przywilejów rodowych ani stanowych, jak również żadnych herbów, tytułów rodowych i innych z wyjątkiem naukowych, urzędowych i zawodowych). Konstytucja kwietniowa z 1935 r. pominęła ten zakaz, głosząc w art. 7 : 1. Wartością wysiłku i zasług obywatela na rzecz dobra powszechnego mierzone będą jego uprawnienia do wpływania na sprawy publiczne. 2. Ani pochodzenie, ani wyznanie, ani płeć, ani narodowość nie mogą być powodem ograniczenia tych uprawnień. Natomiast Konstytucja RP z 1997 r. nie wypowiada się na ten temat, art. 32 gwarantuje dla wszystkich prawo do równego traktowania przez władze publiczne. W Polsce szyk „imię-tytuł-nazwisko” był zwyczajem jeszcze przedrozbiorowym, jednak ograniczonym do ceremonialnych uroczystości i podpisów itp. Wskutek snobizmu czy też mody konstrukcję tę zaczęto naśladować i stosować szerzej także w języku polskim, zwłaszcza w mowie ceremonialnej i kościelnej; stąd niekiedy zamiast mówić „hrabia Wojciech Dzieduszycki” używa się nieco pretensjonalnej formy „Wojciech hr. Dzieduszycki” czy też „Adam Karol książę Czartoryski”.
.jpg)
.png)
