Kolaboracja pod okupacją niemiecką podczas II wojny światowej
Niemcy z Łodzi witają hitlerowskim pozdrowieniem niemiecką kawalerię w 1939 roku.
Podobnie jak podczas wielu wcześniejszych konfliktów wojennych, także podczas II wojny światowej, okupanci niemieccy chcieli oprzeć się na współdziałaniu określonych kręgów ludności z niektórych podbitych krajów, bądź też tę ludność zmuszała do tego sytuacja wojenna. Bez pewnego zakresu tej współpracy nie mogłyby też funkcjonować mechanizmy życia codziennego, nieodzowne również dla okupanta dla zabezpieczenia jego interesów. Prawo międzynarodowe dopuszcza współdziałanie z władzami okupacyjnymi, które oznacza minimum identyfikacji z celami najeźdźcy. Do owego minimum należą: dążenie do zapewnienia bezpieczeństwa przez rodzimą policję, utrzymanie komunikacji, podjęcie działalności różnych służb publicznych na rzecz ludności okupowanego kraju, np. komunalnych, bankowych, administracji lokalnej, charytatywnych[1]. Inny charakter miała jednak dobrowolna współpraca z okupantem na rzecz jego siły militarnej, postawa naruszająca lojalność wobec własnego państwa lub co najmniej stawiająca ją pod znakiem zapytania, która po wojnie została nazwana kolaboracją.
Dla określenia różnej treści współpracy zbiorowej z okupantem w okresie II wojny światowej używa się współcześnie różnych pojęć, jak zdrada i quislingizm (podobne zakresy znaczeniowe), kolaboracjonizm w znaczeniu zbliżenia ideologicznego oraz kolaboracja jako przeciwieństwo postawy wyczekującej. Niekiedy pojawia się także termin „superkolaboracja”, który oznacza najwyższą gorliwość w służbie najeźdźcy lub wyrzeczenie się własnego państwa czy narodu, dobrowolną opcję na rzecz Niemiec (np. wojskowa przysięga na wierność Hitlerowi czy zadeklarowanie niemieckiej przynależności państwowej).
Kolaborację można podzielić na kolaborację indywidualną oraz instytucjonalną. Pierwszy typ kolaboracji dotyczy współpracy z okupantem pojedynczych osób (polityków, działaczy społecznych, wojskowych, przemysłowców, ludzi kultury itp.), natomiast w drugim przypadku chodzi o kolaborację określonych struktur państwowych, jeśli odbywała się ona w pewnych ramach organizacyjnych. W tym przypadku wydziela się kolaborację na płaszczyźnie państwowo-politycznej, ideologicznej, wojskowej, gospodarczej i kulturalnej.
Kolaboracja na płaszczyźnie państwowo-politycznej
W tym przypadku polityka kolaboracji była realizowana przez instytucje państwowe: rząd, parlament i ewentualnie głowę państwa, aparat sądowniczy oraz policje i inne jednostki parapolicyjne. Odmienna sytuacja występowała w przypadku, kiedy dochodziło do emigracji najwyższych władz lub usunięcia przez okupanta legalnych instytucji politycznych; wtedy ciężar kolaboracji spoczywał na administracji państwowej różnego szczebla. W Europie lat 1938–1945 tak rozumiana kolaboracja istniała praktycznie we wszystkich krajach okupowanych przez III Rzeszę. Polska (obszar okupowany Generalne Gubernatorstwo) jest tu chwalebnym wyjątkiem, gdyż żadne władze państwowe nie uległy pokusie współpracy z wrogiem. Panuje przekonanie, że jeżeli indywidualne czy grupowe przypadki kolaboracji Polaków z okupantem niemieckim faktycznie miały miejsce, to miały one charakter marginalny i spotykały się z powszechną pogardą i potępieniem ze strony społeczeństwa[2].
Historycy wyróżniają 2 formy tego typu kolaboracji: attentyzm, czyli kolaborację bierną, która występuje wówczas, gdy głównym celem kolaborujących władz jest ochrona własnego społeczeństwa oraz aktywizm, tj. kolaborację aktywną, która ma na celu wykorzystanie warunków okupacji do przeprowadzenia głębszych zmian strukturalnych na okupowanym terytorium.
Po opanowaniu podbitych przez siebie krajów Niemcy stosowali różnorodną taktykę wobec lokalnych rządów i administracji. Wynikała ona z takich okoliczności, jak metoda zajęcia kraju oraz cele, jakie Hitler wiązał z poszczególnymi państwami i społeczeństwami.
Poszczególne, okupowane przez III Rzeszę państwa były ponadto pod okupacyjnym zarządem wojskowym (np. Belgia) lub cywilnym (np. Holandia).
Belgia – zachowano przedwojenną centralną administrację państwową (sekretarze generalni ministerstw) wraz z policją podzieloną na odrębne jednostki walońskie i flamandzkie;
Bułgaria, Rumunia – po 1944 roku powstały emigracyjne tzw. Rządy Jedności i Rumuński Rząd Narodowy na terytorium Niemiec;
Chorwacja – w wyniku działania chorwackich separatystów powstało państwo satelickie na czele z Ante Paveliciem, posiadające własną administrację, policję i siły zbrojne;
Dania – utrzymano władzę króla Danii i rząd wraz z parlamentem (w czasie wojny odbyły się wolne wybory z udziałem partii socjaldemokratycznej) oraz policją z przedstawicielami odpowiednich resortów niemieckich, zaś od września 1943 na czele kolaboranckiej administracji stanęli sekretarze stanu całkowicie zależni od okupacyjnych władz niemieckich, władze duńskie uniemożliwiły zagładę Żydów duńskich umożliwiając ich pełną ewakuację statkami do neutralnej Szwecji;
Francja Vichy – w obliczu klęski Zgromadzenie Narodowe III Republiki po dymisji prezydenta Francji Alberta Lebrun, udzieliło pełnych pełnomocnictw marszałkowi Philippe’owi Pétainowi. Administracja Vichy funkcjonowała na terenie Francji okupowanym przez III Rzeszę i na terenie nieokupowanej Francji kontynentalnej (z siedzibą w Vichy) wraz z rządem (premierzy: Pierre Laval i admirał Francois Darlan) i wszystkimi strukturami państwowymi (wojsko, policja) i w koloniach Francji. Nieokupowana strefa Francji kontynentalnej została zajęta przez Wehrmacht w listopadzie 1942, przy zachowaniu francuskich struktur państwowych;
Grecja – w 1941 roku powstał tzw. „rząd narodowy” greckich generałów, dysponujący własną administracją i policją oraz Bataliony Bezpieczeństwa pod komendą gen. Dertilisa;
Holandia – zachowano przedwojenną centralną administrację państwową (sekretarze generalni ministerstw) wraz z policją, zaś od początku 1943 roku powołano dwie nowe formacje parapolicyjne – Nederlandse Landsturm i Landwacht Nederland (Landstorm Nederland);
Norwegia – powołano Radę Państwową, składającą się z 12 komisarycznych radców państwowych, od 1 lutego 1942 przekształconą w tzw. „rząd narodowy” na czele z Vidkunem Quislingiem;
Słowacja – w wyniku działania słowackich separatystów powstało państewko satelickie na czele z ks. dr. Jozefem Tiso, dysponujące własną administracją, policją i siłami zbrojnymi;
Kolejną z form kolaboracji w państwach okupowanych przez Niemcy podczas II wojny światowej była kolaboracja ideologiczna, zwana też niekiedy kolaboracjonizmem. Wynikała ona ze zbliżenia ideologicznego niektórych rodzimych partii i ugrupowań politycznych do ideałów faszyzmu czy niemieckiego nazizmu. Dotyczyło to również niektórych przedwojennych partii politycznych, zwłaszcza w początkach okupacji oraz germańskich SS, tworzonych tylko w niektórych z okupowanych państw:
Norwegia – w początkowym okresie okupacji tzw. Rada Administracyjna dla Okupowanych Obszarów z udziałem działaczy przedwojennych partii politycznych, Nasjonal Samling (Zjednoczenie Narodowe) pod przewodnictwem V. Quislinga, norweskie SS pod komendą Jonasa Lie;
Ten typ kolaboracji oznaczał współpracę z okupantem pozostawionych lub tworzonych od nowa armii krajowych oraz udział ochotniczych formacji wojskowych w armii niemieckiej, a także współpracę z władzami niemieckimi formacji o charakterze wojskowym. Dotyczy to również antykomunistycznych partyzantek narodowych, które w niektórych krajach z różnych powodów współdziałały z Niemcami:
Słowacja – armia słowacka (Słowacka Ekspedycyjna Grupa Armijna pod dowództwem gen. Ferdinanda Catlosa, przekształcona w sierpniu 1941 w dwie dywizje piechoty: 1 Zmotoryzowaną Dywizję Piechoty (zwaną też Szybką Dywizją) i 2 Ochronną Dywizję Piechoty), tzw. Domobrana, SS-Heimatschutz Slowakei;
Polacy nigdy nie utworzyli kolaboracyjnych struktur władzy (rządu, struktur wojskowych, ani polskich jednostek Waffen-SS), co stanowiło wyjątek wśród krajów europejskich okupowanych przez III Rzeszę[3]. Za kolaborancką uchodzi Brygada Świętokrzyska – oddział zbrojny tej części Narodowych Sił Zbrojnych, która nie podporządkowała się rozkazowi scalenia z Armią Krajową (NSZ-ZJ), działający w okresie od połowy sierpnia 1944 do połowy sierpnia 1945. Brygada od jesieni 1944 pozostawała w stałym kontakcie z szefem komórki Gestapo odpowiedzialnej za zwalczanie polskiego podziemia w dystrykcie radomskimSS-HauptsturmführeremPaulem Fuchsem za pośrednictwem niemieckiego agenta kpt. Huberta Jury ps. „Tom”, który pełnił w brygadzie funkcję oficera do zadań specjalnych i jeszcze przed jej powstaniem utworzył organizację wywiadowczą nazwaną od jego pseudonimu organizacją Toma, współpracującą z Gestapo i SS w zwalczaniu podziemia komunistycznego i politycznych przeciwników Brygady Świętokrzyskiej z niekomunistycznych organizacji ruchu oporu (zarówno lewicowych, takich jak PAL i OW PPS-AK, jak i prawicowych, np. NOW-AK, NSZ-AK oraz BCh)[4], mając na celu przejęcie przez wywodzące się z ONR polityczne zaplecze brygady pełni władzy w Polsce w drodze zamachu stanu i wprowadzenie w niej faszystowskiej dyktatury[5][6]. W styczniu 1945, wobec zbliżającej się do Polski ofensywy Armii Czerwonej, brygada wycofała się wraz z Niemcami z Kielecczyzny przez Śląsk na terytorium Protektoratu Czech i Moraw, gdzie w ostatnich dniach wojny przeszła na stronę wojsk amerykańskich. 5 maja 1945 wyzwoliła hitlerowski obóz koncentracyjny dla kobiet w Holisovie k. Pilzna, a następnie nawiązała kontakt z amerykańską 3 Armią gen. George’a Pattona. Ze względu na swoją przeszłość była jednak dla Amerykanów sojusznikiem politycznie niewygodnym, dlatego w sierpniu 1945 została rozformowana przez dowództwo amerykańskie[7]. Formacja ta posiadała niemieckich oficerów łącznikowych, zaopatrzenie i dostawy amunicji oraz dyslokowała się według rozkazów niemieckiego dowództwa;
zdarzały się też formy współpracy z okupantem pod przymusem i groźbą śmierci (Policja Polska Generalnego Gubernatorstwa, Sonderkommanda w niemieckich obozach zagłady), a na terenach Kresów Wschodnich także dobrowolne, jednak nie miały one charakteru kolaboracji z III Rzeszą (współpraca z Niemcami była wymuszona stanem wyższej konieczności i dlatego polscy historycy często piszą w tym kontekście o „pozornej kolaboracji” czy wręcz wallenrodyzmie[8]), a jedynie podjęcia i to w krótkim okresie pewnej współpracy z Niemcami (wykorzystując ich) dla realizacji celów własnych, a nie niemieckich[9]:
Zgrupowanie Stołpeckie AK – w pierwszych miesiącach swojego istnienia, od czerwca do grudnia 1943, oddział ten prowadził intensywną walkę z Niemcami, współpracując przy tym z sowiecką partyzantką. W grudniu Sowieci podstępnie uprowadzili jednak dowództwo batalionu oraz rozbroili większość jego pododdziałów. Komendę nad niedobitkami objął wówczas ppor. Adolf Pilch ps. „Góra” / „Dolina”, który za zgodą przełożonych zawarł wówczas taktyczny sojusz (rozejm i dozbrojenie) z okupantem niemieckim przeciwko kilkunastotysięcznym zgrupowaniom partyzantki sowieckiej. Była to jedyna szansa na przetrwanie w terenie i ochronę ludności polskiej przed atakami ze strony Sowietów. Dzięki temu porozumieniu zgrupowanie mogło latem 1944, w obliczu szybkiego zbliżania się frontu wschodniego w wyniku operacji „Bagration”, wycofać się z Puszczy Nalibockiej na Nowogródczyźnie do Puszczy Kampinoskiej pod Warszawą. Tam zerwało kontakt z Niemcami i weszło w skład oddziałów AK w Puszczy, stając się ich poważnym wzmocnieniem w czasie powstania warszawskiego[10];
107 Batalion Schutzmannschaft – była to jednostka zmilitaryzowanej policji podległa dowództwu niemieckiemu, utworzona w listopadzie 1943 we Włodzimierzu Wołyńskim. Służyło w nim 450 Polaków z Wołynia, którzy wstąpili do 107 batalionu ochotniczo, szukając możliwości obrony siebie i swoich sąsiadów przed szalejącym terrorem bojówek UPA. W styczniu 1944, po rozbrojeniu niemieckich oficerów, cały batalion zdezerterował, zasilając szeregi 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK[11];
202 Batalion Schutzmannschaft – była to jednostka zmilitaryzowanej policji podległa dowództwu niemieckiemu, utworzona w marcu 1942 w Krakowie, złożona z funkcjonariuszy Policji Polskiej Generalnego Gubernatorstwa, wcielonych do 202 batalionu prawdopodobnie nie do końca zgodnie z ich wolą. Liczyła w sumie 360 ludzi. W maju 1943 batalion został skierowany na Wołyń do walki z partyzantką sowiecką, gdzie przy obojętności lub niewiedzy niemieckich zwierzchników ochraniał polską ludność cywilną przed atakami UPA oraz przeprowadzał akcje odwetowe, sprowadzające się do pacyfikacji wsi ukraińskich. Dochodziło wówczas do masowych dezercji z szeregów batalionu i przechodzenia byłych policjantów do 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK[12].
↑Zygmunt Mańkowski. Polacy u schyłku II wojny: postawy i przewartościowania. „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”. vol. LIV/LV (Sectio F, Historia), s. 141, 1999/2000. Lublin: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej.
↑Józef Turowski: Pożoga. Walki 27 Wołyńskiej Dywizji AK. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1990, s. 154-155.
↑Michał Wenklar. Polacy w niemieckiej policji pomocniczej Schutzmannschaftsbataillon 202 w świetle zeznań jego członków. „Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem”. tom 34 (nr 4), s. 36, 2012. Wrocław.
Czesław Madajczyk, Faszyzm i okupacje 1938-1945: wykonywanie okupacji przez państwa Osi w Europie, t. 1, Ukształtowanie się zarządów okupacyjnych, t. 2, Mechanizmy realizowania okupacji, Poznań 1983-1984.
Ivan Kamenec, Tragedia polityka, księdza i człowieka: Jozef Tiso 1887-1947, Warszawa 2001.
pod red. Sławomira Kalembki, Norberta Kasparka, Między irredentą a kolaboracją: postawa społeczeństwa polskiego wobec zaborców, Olsztyn 1999.
Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!
