Friuli-Wenecja Julijska, Wenecja Euganejska (Włochy)
ponad 0,5 miliona
łacińskie
język wenecki
dialekt toskański
język sycylijski
język sardyński
język oksytański
język korsykański
język franko-prowansalski
język neapolitański
dialekty środkowowłoskie
języki gallo-italskie
język friulski
język ladyński
język niemiecki
Język friulski a. friulański a. furlański – jeden z języków retoromańskich, największy pod względem liczby mówiących.
Posługuje się nim ponad pół miliona osób, przede wszystkim Friulowie, ale również niektórzy Włosi i Słoweńcy mieszkający w regionie autonomicznym Friuli-Wenecja Julijska (północno-wschodnie Włochy). Dawniej obszar języka furlańskiego obejmował Triest i część Istrii, lecz później język furlański został wyparty z wybrzeża Morza Adriatyckiego przez język włoski oraz język słoweński i obecnie jego zasięg ogranicza się do historycznych granic regionu Friuli. W 1999 roku został oficjalnie uznany przez państwo włoskie.
Dawniej język furlański, język ladyński i język romansz były często uważane za trzy regionalne odmiany języka retoromańskiego. Badania R. A. Halla Jr. przemawiają jednak za uznaniem ich za trzy odrębne języki.
We furlańskim występuje pewna liczba wyrazów słowiańskiego pochodzenia, zaczerpniętych z sąsiednich dialektów słoweńskich, np. cos (czyt. kos, „kosz, koszyk”), colaç (czyt. kolacz, „kołacz, obwarzanek”).
Furlański jako język literacki dopiero się kształtuje. Obecnie istnieją dwie skodyfikowane pisownie. Pierwsza z nich, opracowana przez miłośników języka furlańskiego Gianniego Nazziego i Giorgia Faggina, charakteryzuje się użyciem zaczerpniętego z języków słowiańskich znaku diakrytycznego (haczka), np. w literze č. Druga, stworzona w 1986 roku na zamówienie władz prowincji Udine przez katalońskiego profesora Xaviera Lamuelę, w większym stopniu uwzględnia zróżnicowanie dialektalne języka furlańskiego i została w 1996 roku przyjęta jako oficjalna przez władze regionu autonomicznego Friuli-Wenecja Julijska.
Literatura w języku furlańskim jest stosunkowo skąpa. Najbardziej znanym jej przedstawicielem jest Pier Paolo Pasolini, którego matka była Friulką, i który w tym języku tworzył swoje wczesne utwory poetyckie. Niektóre ze swoich powieści napisał w języku friulskim włoski pisarz współczesny Carlo Sgorlon(inne języki).
Na używanie języka furlańskiego decyduje się część wykonawców muzyki popularnej. Co roku ukazuje się kilkanaście albumów muzycznych z tekstami w tym języku, reprezentujących takie gatunki jak rock, blues, folk, hip-hop czy muzyka eksperymentalna. Szlak przecierał hardcore punkowy zespół Inzirli, działający w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych. Do znanych zespołów śpiewających w języku furlańskim należą Arbe Garbe i 'Zuf de Žur.
Język friulski zbliżony jest do włoskiego. Jednakże miały na niego wpływ inne języki. Dlatego też wiele słów friulskich ma inny źródłosłów niż włoskie. Mogą mieć ten sam źródłosłów, ale nie przeszły do friulskiego z włoskiego. Zdarza się też, że mają swoje odpowiedniki w języku włoskim, ale rzadziej używane.
Przykłady:
W języku friulskim, rodzajniki nieokreślone nie są skracane przed samogłoską do un' .
We włoskim, używa się partykuły przeczącej non, we friulskim no, która przed czasownikiem 3. osoby liczby pojedynczej przyjmuje postać nol, czyli no al.
We friulskim, w odróżnieniu od włoskiego, zachowały się grupy pl-, bl-, fl-, cl-: wł. pianta, bianco, fiore, chiara – friul. plante, blanc, flor, clare.
Podwójnym spółgłoskom w wyrazach włoskich odpowiadają pojedyncze we friulskich: wł. scrittore – friul. scritôr. Reguła nie dotyczy s.
Włoskiemu -ge-, odpowiada friulskie -gje-, włoskiemu -gi- – friulskie -gj- przed samogłoską i -gji- przed spółgłoską lub gdy i jest akcentowane. Dotyczy to wyrazów, których łacińskie odpowiedniki mają -ge- lub -gi. Wł. pagina, geometrìa – fur. pagjine, gjeometrie (łac. pagina, geometria).