Języki czeski i słowacki są blisko spokrewnionymi ze sobą i wzajemnie zrozumiałymi językami zachodniosłowiańskimi. Ich rozgraniczenie jest kwestią wyraźnie socjolingwistyczną – o wiele bardziej zróżnicowane dialekty niemieckie (por. język dolnoniemiecki) czy dwa standardy norweskie (zob. dialekty języka norweskiego) są z woli użytkowników uznawane za warianty tego samego języka.
Czeski i słowacki wraz z językiem polskim tworzą kontinuum dialektalne, w którym nie jest możliwe wyznaczenie ścisłych granic międzyjęzykowych na gruncie czysto lingwistycznym. Odrębność czeszczyzny i słowacczyzny (standardów językowych oraz gwar lokalnych) oparta jest na czynniku elaboracji (Ausbau), powiązanym z kwestiami socjopolitycznymi, kulturalnymi i standaryzacyjnymi[1][2].
Od zawsze większy prestiż i zasięg miał język czeski. Piśmiennictwo w nim rozwijało się od XIII wieku, podczas gdy mowa słowacka przez wieki była jedynie zespołem gwar ludowych. Językiem literackim dla Słowaków była tzw. słowacyzowana czeszczyzna – czeski wzbogacony o słowackie elementy leksykalne i gramatyczne[3] (słowacyzmy[4]). Właśnie w niej została spisana część Księgi Żylińskiej, najstarszego zabytku piśmiennictwa słowackiego (1451). W dobie słowackiego odrodzenia narodowego pojawiły się dwie koncepcje: przyjęcie języka czeskiego jako literackiego lub stworzenie na bazie gwar słowackich osobnego standardu[3]. Ostatecznie zwyciężyła ta druga opcja; w 1846 Ľudovít Štúr opublikował prace Nárečja slovenskuo alebo potreba písaňja v tomto nárečí oraz Nauka reči Slovenskej, kodyfikując mowę słowacką. Mimo to poza środowiskami słowackich narodowców jej odrębność nie była powszechnie uznawana – w austro-węgierskich spisach ludności figurował język czeski-morawski-słowacki (niem. böhmisch-mährisch-slowakisch), a w czasopiśmie bohemistycznym „Naše řeč” jeszcze w drugiej dekadzie XX wieku pisano o słowackim jako wschodniej gałęzi naszego [czeskiego] języka[5]. W międzywojennej Czechosłowacji czeski i słowacki uważano za dwa warianty literackie jednego języka czechosłowackiego; pogląd ten wywodził się z idei czechosłowakizmu i został zarzucony po II wojnie światowej[6].
Bliskie pokrewieństwo obu języków i życie ich użytkowników przez 70 lat w jednym państwie doprowadziło do powszechnej dwujęzyczności (przynajmniej biernej). Kiedy Czech rozmawia ze Słowakiem, każdy używa swojego języka i rozumieją się bez większych problemów[7]. Rzadko praktykuje się czesko-słowackie tłumaczenia. Czeskie prawo zezwala używać języka słowackiego bez tłumacza w urzędach i sądach, słowackie dokumenty są w Czechach akceptowane w oryginale itd. Słowacki ma więc de facto status równoprawny z urzędowym czeskim[8][9]. Mimo to młodsze pokolenie czeskie, wychowane już po podziale Czechosłowacji i niemające częstego kontaktu z językiem słowackim, ma coraz większe problemy z jego zrozumieniem[7][10]. Kompatybilność pomiędzy czeskim a słowackim zależy od dialektów i jest szacowana na poziomie 70–95% i stale spada, ze względu na fakt, iż Czesi nie są zainteresowani nauką języka słowackiego[11].
Odwrotna sytuacja jest na Słowacji. Powszechnie dostępne są tam książki czeskojęzyczne, wiele zagranicznych filmów emituje się z czeskim dubbingiem czy napisami (twórcy tłumaczą, że nie opłaca się tworzyć słowackich, skoro każdy rozumie czeskie), a liczne gry komputerowe mają wyłącznie czeską ścieżkę dźwiękową i menu. Upowszechniają się, zwłaszcza wśród młodego pokolenia, bohemizmy i kalki językowe o podłożu czeskim[12]. W słowackiej edycji Wikipedii powstał spis tego typu form pojawiających się przy tłumaczeniu artykułów z lepiej rozwiniętej edycji czeskiej. Język czeski ma na Słowacji, podobnie jak słowacki w Czechach, status de facto równoprawny z urzędowym[13][14].
Ponadto język słowacki bywa nazywany słowiańskim esperanto, ponieważ jest całkiem dobrze rozumiany przez innych Słowian[15].
Język słowacki ma w porównaniu do czeskiego bardziej złożony i bardziej archaiczny system głoskowy. Różnice w tej dziedzinie wynikają głównie z tego, że w słowackim nie miały miejsca określone zmiany typowe dla współczesnej czeszczyzny.
Słowacki ma następujące fonemy nie występujące w czeskim:
Z kolei czeski ma następujące fonemy nieznane w słowackim:
Pozostałe różnice w wymowie:
W zakresie morfologii język słowacki jest pod wieloma względami prostszy od czeskiego, który cechuje się bardziej skomplikowaną gramatyką. Wynika to m.in. z faktu, że słowacki standard literacki był kodyfikowany o wiele później niż czeski, który zachował elementy archaiczne.
Główne różnice w zakresie morfologii:
Oba języki używają alfabetu łacińskiego z dodatkowymi znakami diakrytycznymi.
Litery słowackie nie występujące w języku czeskim to:
Czeski posiada natomiast:
Pozostałe różnice:
Odrębność języka czeskiego i słowackiego wynika z kwestii socjolingwistycznych, dlatego też wyznaczenie dokładnej granicy między nimi jest bardzo trudne. Tworzą kontinuum dialektalne i gwary pogranicza mogą być zaliczane zarówno do gwar czeskich, jak i słowackich. Nie muszą też się do nich odnosić zasady opisane w tym artykule, gdyż dotyczy on narodowych dialektów standardowych, form objętych kodyfikacją i pełniących funkcję języków literackich.
Tradycyjnie podział poszczególnych gwar na czeskie i słowackie jest tożsamy z podziałem narodowościowym i politycznym ich użytkowników. Powszechnie uznaną linią graniczną jest granica polityczna między Czechami a Słowacją, pokrywająca się z historyczną granicą morawsko-węgierską.
Najwyraźniejsze lingwistyczne rozgraniczenie obu języków tworzy izoglosa praczeskiej zmiany dz’ → z’ i staroczeskiej asybilacji r’ → ř, czyli granica występowania słowackiego /dz/ z jednej strony i czeskiego /ř/ z drugiej. Zgodnie z tą zasadą niektórzy autorzy (Československá vlastivěda, 1934) zaliczali gwary wschodniomorawskie (Słowacko) do dialektów słowackich.