Dwór Smulskich w Hołowiesku z końca XIX wieku (stan z 2013 roku)
Dwór w Hołowiesku – teren po dawnym dworze w Hołowiesku znajduje się na terenie miasta Bielsk Podlaski w okolicach ul. Traugutta, przy ul. Hołowieskiej 7.
Dwór starostów królewskich
Po spaleniu się bielskiego zamku królewskiego w 1564 roku znajdował się tu dwór będący siedzibą starosty bielskiego[1]. Lustracja z 1715 roku opisywała dwór w sposób następujący: Zamek hołowieski także i ogród parkanem obwiedziony. Prowadziła do niego brama z drzwiami na zawiasach, z dwiema furtami z żelaznymi antabami. Pałac miał trzydzieści pięć okien i był kryty dachem gontowym. Pod pałacem były duże murowane piwnice. Obok ogród włoski otoczony parkanem. Naprzeciwko pałacu był stary budynek urzędniczy, spichlerz z piwnicą, zrujnowana wieża, stajnia, stodoła, browar, obora, spiżarnia, chlewik. W latach 30. XVIII wieku szkody w majątku wyrządziła konfederacja mazowiecka wspierająca króla Stanisława Leszczyńskiego w czasie wojny o sukcesję polską.
W latach 1743–1746 w rejonie skrzyżowania ulic Traugutta, Hołowieskiej i Białowieskiej wybudowano nowy dwór dla hetmana Jana Klemensa Branickiego, znany z widoku zachowanego w tzw. Tekach Glinki[1]. Gdy dworem w Hołowiesku i Ladzie władał Jan Klemens Branicki, prace na jego polecenie prowadził tu architekt Jan Henryk Klemm. W 1759 roku zbudowano nowy parkan[2]. Przed 1760 rokiem wybudowano oficynę i budynki gospodarcze. W latach 1773, 1776 i 1778 w Hołowiesku lato spędzała siostra króla Izabela Branicka[2]. W 1775 roku wzmiankowano o pracach budowlanych i wznoszeniu budynków „kurlandzkim sposobem”. W 1779 roku zbudowano nową stajnię. W 1780 roku wzmiankowano zwierzyniec[1]. W 1787 roku przebudowano oficynę[2]. Dwór otaczał ogród barokowy z kanałami i sadzawkami[3]. W końcu XVIII wieku dwór przestał być siedzibą starosty królewskiego i z powodu rozbiorów objął go skarb pruski[1].
Dwór Smulskich
Od 1878 roku własność mającego korzenie tatarskie[4] pułkownika Adama Smulskiego, który wybudował nowy dwór znajdujący się obecnie przy ul. Hołowieskiej 7[1]. Po nim właścicielem był jego syn generał Aleksander Smulski (1858-1925) i jego żona Katarzyna Horwat, a następnie ich córka Julia „Lili” (1888-1963) i jej wywodzący się z bałtyckich Niemców mąż kapitan Karl von Dehn (1877-1932)[1], którzy zamieszkali w dworze po 1922 roku. W dworze w 1932 roku zmarł Karl von Dehn[5]. W latach 1931–1934 przeprowadzono parcelację gruntów majątku[1]. Gdy zmarła Julia Dehn, dwór odziedziczył Eugeniusz Wasilewski.
W 1945 roku dwór upaństwowiono i umieszczono w nim szkołę rolniczą[1]. W 1985 roku objęty przez PTTK, które w latach 1987–1988 przeprowadziło remont na potrzeby domu wycieczkowego[1]. W 1998 przekazany Urzędowi Miasta[1]. W 2002 roku zakupiony przez parafię rzymskokatolicką[1].
W południowej części założenia znajdują się zniszczone nagrobki rodziny Smulskich, dawnych właścicieli[1].
Więzienie
W pobliżu znajduje się budynek administracyjny folwarku z przełomu XIX/XX wieku, w którym w latach 1942–1944 mieściło się więzienie gestapo[1]. Z więzienia tego wywieziono w lipcu 1943 roku aresztowanych mieszkańców Bielska, których rozstrzelano w Lesie Pilickim[7]. Jesienią 1944 roku, na terenie poniemieckiego więzienia, NKWD urządziło kolejne więzienie, skąd wywoziła aresztowanych z powiatu bielskiego do łagru nr 45 w Ostaszkowie (ZSRR), a być może także do łagru w Stalinogorsku[8].
↑ abcdefghijklmKatalog Zabytków Sztuki w Polsce. T. 12 (seria nowa). Cz. 4: Powiat bielski. Warszawa: 2019, s. 44–45.
↑ abcArchiwum Państwowe w Białymstoku, Teki Glinki, Teka 315, s. 263, 308v. Za: Katalog Teki Glinki. Oprac. Teresa Zielińska. Cz. 2: Katalog geograficzny. Warszawa: 1970. Brak numerów stron w książce
↑Damian Siebieszuk: Niemiecka akcja likwidacyjna mieszkańców Bielska Podlaskiego z 15 lipca 1943 roku. W: Bielski Almanach Historyczny. Red. Zbigniew Romaniuk. Fundacja Ochrony Dziedzictwa Ziemi Bielskiej, 2018. Brak numerów stron w książce
↑Janusz Porycki: Niemieckie policyjne organy terroru w Bielsku Podlaskim w latach 1941–1944, ze szczególnym uwzględnieniem Karnego Obozu Pracy (Strafarbeitslager). W: Bielski Almanach Historyczny. Red. Zbigniew Romaniuk. Fundacja Ochrony Dziedzictwa Ziemi Bielskiej, 2016. Brak numerów stron w książce
