Bajkonur (kaz.Байқоңыр, ros.Байконур) – założony w 1955 r. kosmodrom ulokowany na terenie Kazachstanu. Miejsce startów statków kosmicznych. Kosmodrom Bajkonur jest najstarszym i największym tego typu obiektem na świecie.
Obiekt
Kosmodrom znajduje się na obszarze o wymiarach 75 na 90 kilometrów, zaś na jego terenie ulokowane jest 11 kompleksów montażowych, 9 startowych oraz dwa lotniska. Na początku był to poligon doświadczalny dla radzieckiego programu międzykontynentalnej rakiety balistycznej[1].
Bajkonur to również nazwa kazachskiej wioski odległej kilkaset kilometrów od kosmodromu – po locie Gagarina była ona podawana przez ZSRR jako rzekoma lokalizacja kompleksu. W wiosce tej wystawiane były wówczas, dla utrzymania pozorów i zmylenia amerykańskiego wywiadu, makiety rakiet. Prawdziwy kosmodrom znajduje się w okolicy miejscowości Töretam (Tiuratam), a jego oficjalna nazwa to 5-GIK „Bajkonur”. Okolica Töretam posiadała idealne warunki dla lokalizacji kosmodromu: jest położona z daleka od większych osiedli miejskich, ale jednocześnie z dostępem do cywilizacji dzięki pobliskiej magistrali kolejowej relacji Moskwa-Taszkent. Dodatkowo posiada łatwy dostęp do bieżącej wody dzięki pobliskiemu Jezioru Aralskiemu i rzece Syr-darii[2].
W pobliżu, w maju 1955 rozpoczęto budowę osady dla pracowników kosmodromu i ich rodzin. Nosiła ona różne nazwy – Taszkent-90, Tiura-Tam, Zarja, Zwiezdograd, a od 1958 Leninsk[3]. W 1966 uzyskała prawa miejskie, a w 1995 przemianowano ją na Bajkonur.
28 marca 1994 roku Rosja podpisała z Kazachstanem dwudziestoletnią umowę dzierżawczą dotyczącą Bajkonuru. W jej ramach Rosja płaci rocznie 115 milionów dolarów w zamian za możliwość korzystania z centrum kosmicznego. Jednak w 2002 r. rosyjski dziennik Niezawisimaja Gazieta opublikował informację, iż Rosja w najbliższych latach będzie z przyczyn ekonomicznych rezygnować z bajkonurskiego kosmodromu na rzecz kompleksu w Plesiecku.
Kazachstan z czasem zaczął naciskać na Rosję o zmianę warunków dzierżawy, co zaowocowało podpisaniem w 2004 nowej umowy o warunkach korzystania z kosmodromu.
Rosja zarządza również kosmodromami znajdującymi się na jej własnym terytorium: Kapustin Jar, Plesieck i Swobodny (baza lekkich rakiet). Obecnie budowany jest nowy Kosmodrom Wostoczny w pobliżu miast Ciołkowski i Swobodny (Obwód amurski), pierwsze satelity zostały wystrzelone z nowej bazy w 2016 roku, a loty załogowe mają rozpocząć się w 2023 roku.
Ważne daty
styczeń 1955 – pierwsi robotnicy przybywają na teren budowy;
2 lutego 1955 – dostarczenie pierwszych elementów konstrukcyjnych[4];
12 lutego 1955 – Rada Ministrów ZSRR wydaje dekret o budowie poligonu naukowo-badawczego Ministerstwa Obrony ZSRR (NIIP-5)[3];
2 czerwca 1955 – oficjalna data założenia kosmodromu;
19 sierpnia 1960 – z Bajkonuru zostaje wystrzelony satelita Sputnik 5 ze zwierzętami i roślinami na pokładzie – satelita ten powraca później na Ziemię; jest to pierwszy udany test pojazdów typu Wostok;
24 października 1960 – w trakcie przygotowywania rakiety R-16 zbyt wcześnie zostaje uruchomiony jeden z silników i w wyniku zapłonu paliwa następuje eksplozja; w katastrofie ginie 126 osób. Wypadek ten określany jest mianem katastrofy na Bajkonurze lub katastrofy Niedielina[5];
12 lutego 1961 – zostaje wystrzelona Wenera 1 – pierwsza sonda lecąca w stronę Wenus;
6 sierpnia 1961 – na statku Wostok 2 wykonany zostaje przez Giermana Titowa drugi lot człowieka w kosmos, jest to jednocześnie pierwszy całodobowy pobyt człowieka w kosmosie i pierwszy lot, po którym zaobserwowano chorobę kosmiczną;
16 czerwca 1963 – startuje Wostok 6, na jego pokładzie znajduje się pierwsza kobieta-kosmonautka – Walentina Tierieszkowa;
24 października 1963 – pożar w silosie, ginie 8 osób;
12 września 1970 – startuje Łuna 16 – sonda, która pobrała próbki gruntu Księżyca i wróciła na Ziemię;
10 listopada 1970 – start Łuny 17 z łazikiem Łunochod 1, pierwszym pojazdem samobieżnym lądującym na innym ciele niebieskim;
15 listopada 1988 – rakieta Energia wynosi w przestrzeń kosmiczną bezzałogowy wahadłowiec wielokrotnego użytku Buran (mimo udanego powrotu na Ziemię, wahadłowiec nie wystartował ponownie z powodu skasowania całego programu radzieckich wahadłowców);
12 maja 2002 – hala budynku MIK ulega zniszczeniu po zawaleniu się dachu. Życie traci 8 osób remontujących dach, a prom Buran i rakieta nośna Energia zostają zniszczone w takim stopniu, że zostają zezłomowane. Śledztwo wykazuje, że przyczyną jest nasiąknięcie wodą dachu oraz dodatkowe obciążenie go w czasie remontu 10 tonami materiałów budowlanych.
Pierwsza katastrofa w Bajkonurze miała miejsce w roku 1960, druga w 1963. Na znak żałoby nie planuje się startów rakiet w dniu 24 października[6].