Syn robotnika folwarcznego Mateusza i Marii z domu Zajączkowskiej. Ukończył trzyoddziałową szkołę elementarną w Siedlcach. W latach międzywojennych uzupełnił wykształcenie do poziomu wymaganego od łódzkich urzędników[2]. W 1905 przybył wraz z rodzicami do Łodzi, gdzie rozpoczął praktykę stolarską. W tym czasie działał w Towarzystwie Abstynentów „Przyszłość”, a następnie Resursie Rzemieślniczej. W lipcu 1914 otrzymał dyplom czeladniczy i rozpoczął pracę w zakładzie stolarskim Goldberga. Pod koniec 1915 przystąpił wraz z bratem Janem do Polskiej Partii Socjalistycznej.
Początkowo organizował w mieszkaniu rodziców zebrania robotników drzewnych. Na polecenie władz okręgowych PPS, od czerwca 1916 w pałacyku fabrykanta Roberta Schweikerta przy ul. Nowo-Spacerowej (ob. al. Kościuszki 81 – (gdzie jego ojciec był portierem) zorganizował tajną drukarnię PPS. W pracę drukarni zaangażowani byli rodzice Purtala i jego rodzeństwo.
W 1917 wstąpił do Pogotowia Bojowego PPS. Do lipca 1918 był Instruktorem okręgowym (dowódcą) Okręgu Pogotowia Bojowego PPS w Łodzi. Był chorążym sztandaru PPS w czasie demonstracji 1 maja 1917. Demonstracja została zatrzymana przez policję i przerodziła się w pierwszą walkę uliczną PPS z oddziałami niemieckimi. W tym czasie Purtal wraz z bratem uczestniczył w organizowaniu Związku Zawodowego Robotników Przemysłu Drzewnego. Razem zostali wybrani do zarządu związku. Był również współpracownikiem warszawskiego pisma PPS „Jedność Robotnicza” redagowanego przez Feliksa Perla i Mieczysława Niedziałkowskiego.
Pod koniec 1917 na polecenie Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS zorganizował większą tajną drukarnię, z uwagi na zwiększające się potrzeby wydawnicze PPS. W grudniu wynajął lokal przy ulicy Pańskiej 77 pod pozorem otwarcia warsztatu stolarskiego. W drukarni, która ruszyła od początku 1918, drukowano organ Łódzkiego Okręgowego Komitetu Robotniczego „Łodzianin” oraz inne pisma PPS i POW. W nocy z 25 na 26 lipca 1918 r. drukarnia została przypadkowo odkryta przez patrol policji niemieckiej. W czasie ucieczki Purtal oraz Jan Andrzejczak „Pawłowski”, zabili w obronie dwóch ścigających ich policjantów. Następnego dnia otrzymali od przewodniczącego OKR PPS Aleksandra Napiórkowskiego fałszywe paszporty. Purtal pod nazwiskiem „Aleksander Zajączkowski” udał się do Warszawy.
W Warszawie przeniesiony został bezpośrednio pod dowództwo komendanta Sztabu Bojowego Pogotowia Bojowego PPSJózefa Korczaka. Na jego polecenie 1 października 1918 r. Antoni Purtal i Czesław Trojanowski dokonali zamachu na dr. Ericha Schultze, naczelnika niemieckiej policji politycznej w Warszawie. Pierwszy strzelał Purtal, powalając komisarza na chodnik, następnie Trojanowski oddał dwa strzały do leżącego. Schultze został zabity[3]. Za swój czyn, w dniu 11 listopada 1921, Antoni Purtal został udekorowany jako pierwszy cywil w II Rzeczypospolitej przez Józefa PiłsudskiegoKrzyżem Złotym Orderu Wojennego Virtuti Militari. Po ukończeniu kursu instruktorów bojowych, został w listopadzie skierowany do Lublina.
W listopadzie 1918 wrócił do Łodzi. Został członkiem Milicji Ludowej oraz kierował w jej strukturach sekcją wywiadowczą. W maju rozpoczął pracę w samorządzie. W sierpniu 1919 walczył jako ochotnik w I powstaniu śląskim. W trakcie powstania pojmał w Katowicach i przewiózł przez granicę niemieckiego szpiega Wielowiejskiego.
Brał udział w szkoleniach wojska i PPS ochotników do walk na Śląsku. Według jednej z hipotez Romualda Kaczmarka – w 1920 r. Purtal w ramach Związku Obrońców Ojczyzny służył w I Oddziale Partyzanckim na tyłach armii bolszewickiej w okolicach Grodna[5].
W 1921 wziął również udział w walkach III powstania śląskiego w ramach dywersyjnej „Grupy Destrukcyjnej Wawelberga”.
W organizacji łódzkiej PPS
W okresie międzywojennym był członkiem PPS. Przez wiele lat kierował komitetem dzielnicy PPS „Koziny”. Od października 1923 wchodził w skład Okręgowego Komitetu Robotniczego w Łodzi. Od 1927 do 1931 wiceprzewodniczący OKR, w 1931 i w 1933 przejściowo przewodniczący OKR. Od 1926 do 1928 pełnił funkcję zastępcy członka Centralnego Sądu Partyjnego PPS, zaś w latach 1928–1932 był członkiem Rady Naczelnej PPS.
W 1923 współorganizował oddział łódzki Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego. W okresie 1929–1931 był komendantem Milicji PPS. W 1928 był członkiem Komitetu Budowy Domów Robotniczych oraz członkiem, jury konkursowego na projekt domów. Działania te doprowadziły do powstania Osiedla im. Józefa Montwiłła-Mireckiego. Z ramienia PPS był również członkiem zarządu łódzkiej Kasy Chorych od 1924 do 1928.
Od listopada 1927 radny Rady Miejskiej w Łodzi III kadencji. Pełnił funkcję ławnika (członka zarządu) kierującego wydziałem opieki społecznej[7]. W 1928 r. przewodniczył komisji gospodarczej rady. Reprezentował miasto na zebraniu Związku Miast Polskich w 1929 r. Od grudnia 1929 r. był zastępcą Miejskiego Komitetu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. Od 1930 reprezentował radę w Państwowej Radzie Opieki Społecznej.
Ponownie wybrany do Rady Miejskiej IV kadencji w 1931. Od 1933 pełnił funkcję kierownika w Wydziale Wojskowym, zaś w 1935 powołano go na stanowisko kierownika Wydziału Gospodarczego magistratu. Reprezentował miasto w radach nadzorczych Gazowni Miejskiej oraz był członkiem Zarządu Kolej Elektrycznej Łódzkiej SA. W 1937 reprezentował miasto w zarządzie Giełdy Zbożowo-Towarowej.
8 lutego 1939 po wyborze Jana Kwapińskiego na prezydenta Łodzi, został wraz z Arturem Walczakiem i Arturem Szewczykiem wybrany na funkcję wiceprezydenta miasta. Sprawował nadzór nad wydziałami: oświaty i kultury, opieki społecznej, zdrowia publicznego, gospodarczym, wojskowym. Od marca przewodniczył również Komisji Dyscyplinarnej I instancji.
Po wybuchu wojny, w pierwszych dniach września 1939 został ewakuowany wraz z całym urzędem na wschód. W Zaleszczykach zrezygnował z przekroczenia granicy i wraz z rodziną przedostał się 22 października do Warszawy. Poszukiwany przez Gestapo, posługiwał się fałszywymi dokumentami – po zmarłym emerycie – na nazwisko „Jan Bogon”. Zapuścił brodę i chodził o lasce[9].
Od grudnia 1939 kierował okręgiem Warszawa-Podmiejska PPS-WRN oraz kierował okręgiem Gwardii Ludowej WRN.
Aresztowanie i śmierć
Zdjęcie, na podstawie którego A. Purtal został rozpoznany na Pawiaku.
3 czerwca 1942 został przypadkowo aresztowany w mieszkaniu żony Mariana Malinowskiego. Funkcjonariusze Gestapo z uwagi na brodę, sądzili początkowo, że schwytali Tomasza Arciszewskiego[10]. Został osadzony na Pawiaku i w toku śledztwa rozpoznany jako „od dawna poszukiwany przez łódzkie Gestapo Antoni Purtal”. Do rozpoznania przyczynił się aresztowany działacz łódzkiej PPS i konspiracyjnej organizacji Polscy SocjaliściHenryk Wachowicz[11].
Denuncjator poradził zgolić brodę Purtalowi i porównać twarz ze zdjęciem zamieszczonym w artykule Purtala w piśmie „Niepodległość”.
17 stycznia 1943 został wywieziony w transporcie do obozu na Majdanku[12] w dużym transporcie ok. 1200 mężczyzn i 311 kobiet[13]. W obozie był ponoć jednym z członków konspiracyjnej grupy samopomocowej PPS. Według Romualda Kaczmarka[14], 5 maja 1943 przewieziono go do obozu Auschwitz, gdzie utracono z nim kontakt. O jego śmierci dowiedziano się dopiero po wyzwoleniu obozu.
W lutym 1946 r. łódzki dziennikarz, więzień m.in. KL Auschwitz - Mieczysław Jagoszewski opublikował na łamach miejscowego "Expressu Ilustrowanego" obszerny materiał pt. "Jak umierał [w KL Auschwitz] Antoni Purtal, b. wiceprezydent Łodzi, znany działacz socjalistyczny i bojowiec[15]. W porównaniu z danymi podawanymi przez Romualda Kaczmarka i M. Nartonowicz-Kot istnieje zasadnicza rozbieżność chronologiczna w biografii ostatnich miesięcy życia Antoniego Purtala.
Według M. Jagoszewskiego Antoni Purtal do KL Auschwitz został przywieziony w styczniu 1943 r. z obozu na Majdanku i tu zarejestrowany jako stolarz z nr obozowym 104093, co znajduje potwierdzenie w obozowej kartotece zatrudnienia więźniów[2]) (wynikałoby z tego, że Majdanek był w jego przypadku tylko etapem w drodze do KL Auschwitz). W KL Auschwitz podobno od razu został umieszczony na bloku nr 11 (tzw. "bloku śmierci") co według współtowarzyszy obozowych było sygnałem, że miał być tu stracony. Przybył do obozu w złym stanie fizycznym. Dzięki staraniom współwięźniów - Henryka Bartoszewicza[16] i dr Dima[17] udało się go umieścić w szpitalu obozowym pod opiekę dr Bogdana Zakrzewskiego, gdzie odzyskał siły. W dniu 13 marca 1943 r., o godz. 11.00 zjawił się w szpitalu Unterscharführer SS Stibitz[18], kazał wezwać Purtala a następnie pozbawił go życia przy pomocy dosercowego zastrzyku z fenolu. Według informacji tegoż dziennikarza, Antoni Purtal, domyślając się powodu wezwania, miał powiedzieć na pożegnanie współtowarzyszom niedoli "Pamiętajcie! Szanujcie się i ratujcie jeden drugiego, bo już naprawdę zostało nas tak niewielu...'". Ciało A. Purtala zostało spalone w obozowym krematorium w Birkenau.
Rodzina
Od 1919 żoną Purtala była Adela z domu Bocheńska (1897–1973), również aktywna działaczka PPS, członkini Okręgowego Wydziału Kobiet PPS i władz RTPD. Mieli dwie córki: Hannę Adelę (1920–1937) i Krystynę Barbarę (1922–2000) uczestniczkę powstania warszawskiego. Obie córki przed 1939 r. należały do Czerwonego Harcerstwa TUR.
↑Ta data pochodzi z aktu zgonu wystawionego przez administrację obozu[1]. Nie wiadomo na podstawie jakich źródeł M. Nartonowicz-Kot w swojej pracy Polski ruch socjalistyczny w Łodzi w l. 1927–1939, Łódź 2001, s. 87 oraz Romuald Kaczmarek w swoim obszernym artykule dot. A. Purtala Zamach na Schultzego (w: „Mówią Wieki” nr 2 z 2008 r, s. 25) podają 30 maja 1943 roku.
↑Romuald Kaczmarek, Zamach na Schultzego, "Mówią Wieki". 2008, nr 2, s. 23-24
↑Artur Leinwand, Tadeusz Szturm de Sztrem, PWN, Warszawa 1987, s. 40.
↑Romuald Kaczmarek, List w sprawie artykułu o Antonim Purtalu, „Przegląd Nauk Historycznych”, R. 5, 2006, nr 2(10), s. 314.
↑Zamach na naczelnika niemieckiej policji politycznej dr Ericha Schultzego w Warszawie, „Niepodległość”, t. V, 1932, zeszyt 2(10); oraz Drukarnia konspiracyjna w Łodzi w okresie okupacji niemieckiej (VI 1916-VII.1918), „Niepodległość”, t. X, 1934
↑Artur Leinwand, Tadeusz Szturm de Sztrem, Warszawa 1897, s. 114.
↑Romuald Kaczmarek, List w sprawie artykułu o Antonim Purtalu, „Przegląd Nauk Historycznych”, R. 5, 2006, nr 2(10), s. 317
↑Adrian Uljasz, Antoni Purtal (1895-1943), pseudonimy „Szczerba”, „Janek” – działacz łódzkiej PPS, „Przegląd Nauk Historycznych”, R. 3, 2004, nr 1(5), s. 101
↑Taką wersję na podstawie swoich analiz przedstawia Romuald Kaczmarek [w:] Zamqach na Schultzego, "Mówią Wieki", 2008, nr 2, s. 25; Tenże, List w sprawie artykułu o Antonim Purtalu, „Przegląd Nauk Historycznych”, R. 5, 2006, nr 2(10), s. 317-318; Romuald Kaczmarek, Drugi list w sprawie publikacji o Antonim Purtalu, "Prawa Łódź", cz. 1, 30 X 2019 http://prawalodz.pl/drugi-list-1 [dostęp 24 IV 2022]; cz.2, 31 X 2019 http://prawalodz.pl/drugi-list-w-sprawie-publikacji-o-antonim-purtalu---cz-ii [dostęp 24 IV 2022] ; cz. 3, 1 XI 2019 http://prawalodz.pl/drugi-list-w-sprawie-publikacji-o-antonim-purtalu---cz-iii [dostęp 24 IV 2022]; por. Leszek Olejnik, Antoni Purtal (1895-1943). Karty z życiorysu, [w:] Łódzcy bohaterowie 1918 roku, pod red. W, Jarno i P. Waingertnera, Łódź 2018, s. 159-187
↑Domańska Regina, Pawiak, więzienie gestapo. Kronika 1939-1944, Warszawa 1978, s. 282.
↑W bazie więźniów KL Majdanek brak informacji o nim, ponieważ większość dokumentacji z okresu funkcjonowania KL
Lublin/Majdanek została zniszczona na rozkaz władz obozowych tuż przed ostateczną likwidacją obozu. Znaczną część ocalałych dokumentów znalezionych na terenie Majdanka zabrali radzieccy funkcjonariusze, którzy pracowali w ramach Komisji Polsko-Sowieckiej do zbadania zbrodni popełnionych na Majdanku, i wywieźli po zakończeniu prac tejże komisji do archiwów w dawnym ZSRR. Obecnie są one przechowywane w Centralnym Archiwum Państwowym Federacji Rosyjskiej w Moskwie oraz w archiwum Muzeum Medycyny Wojennej w Sankt Petersburgu (wg informacji Archiwum Muzeum KL Majdanek)
↑Romuald Kaczmarek, Zamach na Schultzego, [w:] „Mówią Wieki” nr 2 z 2008 r, s. 25
↑Mieczysław Jagoszewski, Jak umierał Antoni Purtal, b. wiceprezydent Łodzi, znany działacz socjalistyczny i bojowiec; [w:] "Express Ilustrowany" (Łódź), 2.02.1946, nr 17, s. 2.
↑Według inf. Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau, zapewne chodzi o Henryka Bartoszewicza z Łodzi, nr obozowy 9406; więźnia KL Auschwitz od 11 stycznia 1941; od 22.06 1944 w KL Buchenwald, nr 61825.
↑Według inf. Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau, zapewne chodzi o dr Rudolfa Diem'a, mieszk. Warszawy, w KL Auschwitz od 1.02.1941, nr 10022; lekarza w Krankenbau Auschwitz, następnie w obozie cygańskim; wyzwolony w KL Auschwitz.
↑Zapewne chodzi o Rapportführera Friedricha Stiewitz'a.
Mieczysław Jagoszewski, Jak umierał [w KL Auschwitz] Antoni Purtal, b. wiceprezydent Łodzi, znany działacz socjalistyczny i bojowiec; [w:] "Express Ilustrowany" (Łódź), 2.02.1946, nr 17, s. 2.
Ludwik Mroczka, Łódzka organizacja Polskiej Partii Socjalistycznej w latach 1918–1926, Łódź 1971.
Artur Leinwand, Pogotowie Bojowe i Milicja Ludowa w Polsce 1917–1919, Warszawa 1972.
Domańska Regina, Pawiak, więzienie gestapo. Kronika 1939-1944, Warszawa 1978, s. 282.
Barbara Wachowska, Purtal Antoni, pseud. Szczerba, Bogon, Janek [w:] „Polski Słownik Biograficzny”, t. 29, z. 3, Wrocław 1986.
Adrian Uljasz, Antoni Purtal (1895–1943), pseudonimy „Szczerba”, „Janek” – działacz łódzkiej PPS, „Przegląd Nauk Historycznych”, 2004, nr 1(5) ISSN 1644-857X
Romuald Kaczmarek, List w sprawie artykułu o Antonim Purtalu, „Przegląd Nauk Historycznych”, 2006, nr 2(10), ISSN 1644-857X
Romuald Kaczmarek, Zamach na Schultzego, „Mówią Wieki”, 2008, nr 2;
Romuald Kaczmarek, Drugi list w sprawie publikacji o Antonim Purtalu, "Prawa Łódź", cz. 1, 30 X 2019 http://prawalodz.pl/drugi-list-1 [dostęp 24 IV 2022]; cz.2, 31 X 2019 http://prawalodz.pl/drugi-list-w-sprawie-publikacji-o-antonim-purtalu---cz-ii [dostęp 24 IV 2022] ; cz. 3, 1 XI 2019 http://prawalodz.pl/drugi-list-w-sprawie-publikacji-o-antonim-purtalu---cz-iii [dostęp 24 IV 2022]
Romuald Kaczmarek, Biografia zapomnianej legendy: Antoni Purtal, „Szczerba”, „Janek” (1895–1943); bojownik o niepodległość Polski, działacz PPS i samorządowy urzędnik, wiceprezydent Łodzi; [w:] „Siglum”, 2011, nr 1, ss. 53-66 (www.pbw.lodz.pl, [stan z 4 X 2011 r.)
Witold Kowalski, Antoni Purtal (1895-1943). Człowiek najwyższej próby; [w:] "Bohaterowie trudnych czasów" (dod. do kwartalnika "Kronika Miasta Łodzi"), 2012, tom 9, ss. 30 - 35.
Leszek Olejnik, Antoni Purtal (1895-1943). Karty z życiorysu, [w:] Łódzcy bohaterowie 1918 roku, pod red. W, Jarno i P. Waingertnera, Łódź 2018, s. 159-187
