Историјата на Евреите во Босна и Херцеговина се протега од доаѓањето на првите босански Евреи како резултат на шпанската инквизиција до опстанокот на босанските Евреи низ Југословенските војни и холокаустот. Јудаизмот и еврејската заедница во Босна и Херцеговина има една од најстарите и најразновидните истории во поранешните југословенски држави и е стара повеќе од 500 години, во смисла на трајно населување. Тогаш како самоуправна провинција на Отоманското Царство, Босна била една од ретките територии во Европа што ги пречекала Евреите по протерувањето од Шпанија.
На својот врв, еврејската заедница во Босна и Херцеговина броела помеѓу 14.000 и 22.000 членови во 1941 година. Од нив, од 12.000 до 14.000 живееле во Сараево, што претставува 20% од населението на градот.[1]
Денес, во Босна и Херцеговина живеат 281 Евреи, признати како национално малцинство. Тие претежно имаат добри односи со своите соседи кои не се евреи.[2][3][4]
Еврејска двојка од Сараево во традиционална облека. Фотографија направена во 1900 година.
Историја
Рабинот Јуда Алкалај и неговата сопруга Естер во Виена во 1874 година
Османлиско владеење
Првите Евреи пристигнале во Босна и Херцеговина во периодот од 1492 до 1497 година од Шпанија и Португалија.[5] Додека десетици илјади Евреи побегнале од шпанската и португалската инквизиција, султанотБајазит II ги поздравил Евреите кои биле во можност да стигнат до неговите територии. ЕвреитеСефарди кои бегале од Шпанија и Португалија биле населени во Босна и Херцеговина, Македонија, Тракија и други области на Европа кои биле под османлиска контрола. Евреите од Отоманското Царство започнале да пристигнуваат во најголем дел во 16 век, населувајќи се главно во Сараево. Првите Евреи Ашкенази пристигнале од Унгарија во 1686 година, кога османлиските Турци биле протерани од Унгарија [6] Меѓу нив бил и Цви Ашкенази, кој останал во Сараево три години како рабин. Еврејската заедница напредувала во Босна, живеејќи рамо до рамо со босанските муслимански соседи, како еден од најголемите европски центри за Сефардите надвор од Шпанија.[2]
Евреите во Отоманското Царство биле генерално добро третирани и според законот биле признати како немуслимани. И покрај некои ограничувања, еврејските заедници на Отоманското Царство напредувале. Тие добиле значителна автономија, со различни права, вклучувајќи го и правото да купуваат недвижен имот, да градат синагоги и да вршат трговија низ Отоманското Царство.[7] Евреите, заедно со другите немуслимански поданици на Отоманското Царство, добиле целосна еднаквост според османлискиот закон до 1856 година.
Во доцното османлиско време, сараевскиот рабин, Јуда Алкалај, имал значајна улога како претходник на современиот ционизам, залагајќи се за обновување на Евреите во Израелската земја.
Сефардските Евреи сигурно имале посилна улога во БиХ, имајќи предвид дека само во Сараево, Бања Лука и Тузла биле активни одделни заедници Ашкенази, додека Тузла била единствениот град во кој Ашкеназите биле многубројни (таму се родил Хилде Залосер). Во овој период, Моше бен Рафаел Атијас се истакнал како научник на исламската вера и на средновековната персиска литература.
Босанската еврејска заедница останала активна по обединувањето на Југославија. Во дваесеттите и триесеттите години од минатиот век, Калми Барух бил пионер на сефардските студии и шпанска студија и еминентен левичарски интелектуалец. Даниел Озмо бил активен во Белград како прогресивен сликар и графичар. Исак Самоковлија, исто така, ја започнал својата книжевна кариера во 30-тите години на минатиот век, која ја продолжил и по војната. Лора Папо Бохорета била активна феминистка и писателка.
Втора светска војна
Внатрешност на стариот храм во Сараево (пред 1940 година)
На 22 јули1941 година, Миле Будак – висок министер во хрватската влада и еден од главните идеолози на Усташите[9] – изјавил дека целта на Усташите е истребување на „странските елементи“ од Независната Држава Хрватска. Неговата порака била едноставна: „Основата за усташкото движење е религијата.За малцинствата како што се Србите, Евреите и Ромите, имаме три милиони куршуми. „Во 1941 година, Анте Павелиќ – водач на усташкото движење, изјавил дека „Евреите ќе бидат ликвидирани за многу кратко време“.
Во септември 1941 година започнале депортациите на Евреите, при што повеќето босански Евреи биле депортирани во Аушвиц (многумина најпрвин во концентрациониот логор Крушица) или во концентрационите логори во Хрватска. Усташите поставиле концентрациони логори во Керестинац, Јадовна, Метајна и Слана. Најозлогласениот, каде што биле извршувани сурови погубувања од незамисливи размери врз еврејските и српските затвореници, бил оној во Паг и Јасеновац. Само во Јасеновац биле убиени стотици илјади луѓе (претежно Срби ), вклучувајќи 20.000 Евреи.[10]
До крајот на војната, 10.000 од вкупно 14.000 луѓе припадници на босанската еврејска популација биле убиени.[1] Повеќето од 4.000 кои преживеале поради нивното учество во составот на југословенските, еврејските или советските партизани [11] или со бегство во контролираната зона на Италија (приближно 1.600 избегале во контролираната италијанска зона на далматинскиот брег - меѓу нив Флори Јагода). Еврејските припадници на Југословенската армија станале германски воени заробеници и ја преживеале војната. По војната се вратиле во Сараево. Аврахам Леви-Лазарис, кој емигрирал во Бразил, станал истражувач на првите рудници за дијаманти во Рондонија, додека Мојсеј Леви-Лазарис (1944–1990), машински инженер, станал поддржувач на Троцки.
Луѓето од Сараево им помогнале на многу Евреи да побегнат или да се ексфилтрираат. Приказните за семејствата Хардага и Кабилио [12] како и за семејствата Собер-Драгоје и Бесревиќ [13] станале особено значајни по војната. Праведните меѓу народите од Босна и Херцеговина се оние Босанци кои од Меморијалот Јад Вашем биле почестени како праведни меѓу народите, т.е. нееврејски лица кои ги искористиле своите животи за да ги спасат Евреите од убиство. Четириесет и двајца Босанци ја добиле титулата Праведен меѓу народите.[14]
Еврејската заедница на Босна и Херцеговина била реконструирана по холокаустот, но повеќето преживеани избрале да емигрираат во Израел. Заедницата била под покровителство на Федерацијата на еврејски заедници во Југославија, со седиште во главниот град, Белград .
Еврејските личности останале истакнати во социјалистичката Босна и Херцеговина. Цвјетко Рихтман бил првиот директор на сараевската опера во 1946–1947 година; неговиот син Ранко подоцна бил дел од сараевската рок-група Индекси. Оскар Данон исто така постигнал слава како композитор и диригент за време на Југославија. Ернест Грин бил еден од водечките југословенски медицински доктори и член на Академијата на науките и уметностите во Босна и Херцеговина. Емерик Блум, основач на Енергоинвест, бил градоначалник на Сараево од 1981 до 1983 година и член на Организацискиот комитет на Зимските олимписки игри 1984 година. Иван Черешнјес бил активен како архитект, надгледувајќи ги реставрациите на еврејските згради и места, вклучително и Сараевската синагога, храмот Кал Нуево и Старите еврејски гробишта од 16 век во Сараево, чиј проект требаки да го претстави 24 часа пред да започне војната во март 1992 година.
Еврејската заедница на Босна и Херцеговина била предводена од Иван Черешнјес од 1992 година до неговата емиграција во Израел во 1996 година.[15][16][17][18] Неговиот мандат се совпаднал со Босанската војна од 1992 – 1995 година.[19] Кога српската армија под опсада ги окупирала еврејските гробишта во Сараево, Иван Черешнјес и дал дозвола на Армијата на Република Босна и Херцеговина да ги бомбардира гробиштата.[20] Се тврди дека една од причините што Израел финансирал и им обезбедувал оружје на Србите за време на Босанската војна е што еврејската заедница во Сараево да му дозволувала алија на Израел.[21]
Еврејското хуманитарно друштво во Сараево, „ Ла Беневоленција“, исто така, им помагало на илјадници опсадени жители на Сараево, снабдувајќи храна, лекови и поштенски и радио комуникации.[22][23] Черешнјес изјавил за еден локален весник дека несектаријанскиот обид за помош е делумно гест на благодарност до локалните муслимани кои ги криеле Евреите за време на нацистичкатаокупација на Југославија.[24] По почетокот на војната, Ла Беневоленција му помогнала на американскиот еврејски заеднички дистрибутивен комитет во евакуацијата на 2.500 жители на Сараево, од кои само една третина биле Евреи. Вкупно имало 11 евакуации, три воздушни во војната и осум од конвој со автобуси откако аеродромот бил затворен за цивилен сообраќај. Додека другите колони биле запрени, конвоите на Черешнјес се пробиле, бидејќи персоналот од Заедницата преговарал за прекинување на огнот за да се обезбеди безбеден пренос.[25]
Во 1997 година, еврејското население во Босна и Херцеговина изнесувало 600, од кои околу половина живееле во Сараево.[26] Повеќето Евреи што ги напуштиле Сараево и Босна избрале да останат во Израел по завршувањето на војните, иако некои се вратиле а други се преселиле на друго место, како што е Роберт Ротбарт (роден како Борис Кајмаковиќ).
Независна Босна и Херцеговина
Свен Алкалај, министер за надворешни работи на Босна и Херцеговина од 2007 година до 2012 година.
Еврејската заедница во Босна и Херцеговина ја води Јакоб Финци од 1995 година. Уставот на Босна и Херцеговина резервира одредени врвни политички позиции, вклучително и оној на Претседателот на Босна и Херцеговина и членови на Горниот Дом на земјата и членовите на трите конститутивни народи (Бошњаци, Хрвати и Срби). Во 2009 година, Европскиот суд за човекови права основан во Сејдиќ и Финци против.Босна и Херцеговина пресудил дека Уставот на земјата ја крши Европската конвенција за човекови права. Договорот меѓу политичките партии за соодветно изменување на Уставот сè уште се чека, без оглед на меѓународниот притисок.[27] Ова не ги спречило босанските Евреи да постигнат истакнати позиции: меѓу нив, Свен Алкалај бил министер за надворешни работи на Босна и Херцеговина од 2007 до 2011 година.
Култура
Сараевската хагада
Сараевска хагада
Сараевската хагада е илуминиран ракопис од 14 век, кој делумно успеал да преживее до денес. Историчарите веруваат дека тој бил изнесен од Шпанија од шпански Евреи кои биле протерани од инквизицијата во 1492 година. Белешките на маргините на Хагада укажуваат на тоа дека била направена во Италија во 16 век и продадена на националниот музеј во Сараево во 1894 година од страна на еден човек по име Жозеф Коен.
За време на Втората светска војна, ракописот бил скриен од нацистите од страна на д-р Јозо Петровиќ, директорот на градскиот музеј [28] и Дервиш Коркут, главниот библиотекар, кој ја прошверцувал Хагада на муслимански свештеник во планинско село во близина на Трескавица, каде била скриена во џамијата меѓу Куранот и други исламски текстови.[29] За време на босанската војна од 1992 до 1995 година, кога Сараево бил под постојана опсада од силите на босанските Срби, ракописот преживеал во трезорот под земја.
После тоа, ракописот бил обновен преку специјална кампања финансирана од Обединетите нации и босанската еврејска заедница во 2001 година и бил изложен во музејот во декември 2002 година.[2]
Синагоги
Внатрешност на сараевската синагога Ашкенази Синагога во Добој
Најстарите синагоги во Босна и Херцеговина ги изградила сефардиската заедница во 16 век. За време на австроунгарскиот период, новата заедница Ашкенази, исто така, изградила свои храмови, честопати прифаќајќи го архитектонскиот стил на неомаварската преродба, како во случајот со сараевската синагога. Повеќето од нив биле уништени за време на Втората светска војна, вклучувајќи го и сараевскиот Ил Кал Гранде.[30] Четири синагоги остануваат во Сараево:
Стариот храм (Stari Hram/Kal Vježu, познат и како Сијавуш-пашина даира или Велика Авлија): Познато е дека синагогата заедно со големиот конак со име Големиот двор биле изградени во 1581 година со донација на турскиот Бејлербеј Сијамуш-паша да им помогне на сиромашните членови на еврејската заедница во Сараево. Синагогата преживеала два пожари во 1697 и 1768 година. Тековниот изглед на храмот произлегува од реставрациите / реновирањата во 1821 година. Денес служи како еврејски музеј.
Новиот храм (Novi Hram/Kal Nuevo): Изграден покрај стариот храм, денес служи како уметничка галерија во сопственост на еврејската заедница во Сараево.
Синагогата Бјелава (Kal Di La Bilava): За време на Втората светска војна, зградата била одземена од усташките сили и се користела како затвор.
Сараевска синагога: Дизајнирана од Карел Пашик и изградена во 1902 година за растечката заедница Ашкенази во архитектонски стил нанеомаварска архитектура .
Во остатокот од земјата, некои синагогски згради се зачувани и реновирани (како што е во Добој ), но тие не служат за домаќини. Еврејскиот културен центар Арие Ливн е отворен во Бања Лука во 2015 година.
Стариот храм на Сараево (Кал Вјежу)
Нов храм на Сараево (Кал Нуево)
Сараевска синагога Бјелаве (Кал ди ла Билава)
Сараевска синагога
Разгледница на Ил Кал Гранде помеѓу 1932 и 1941 година
Гробишта
Поглед од Старите еврејски гробишта, Сараево
Стари еврејски гробишта, Сараево
Еврејски гробишта Рогатица: основани во 1900 година, каде се наоѓаат 16 надгробни споменици, плус уште 10 други, веројатно постари, камења потонати во земјата. Гробиштата држат натписи на хебрејски, ладино и српско-хрватски јазик. Постои и спомен-обележје за жртвите во Втората светска војна.[31]
Место за погребување на рабинот Моше Данон во Столац (1832 година, Сараевската мегила), обновена во 1990-1991 година
Еврејски гробишта во Сараево
Гробот на рабинот Моше Данон, главниот рабин на Сараево (1815-1830), сместен во Столац, Босна и Херцеговина
.jpg)
.jpg)
