Темір ауданы

Қазақстан ауданы
Темір ауданы
Әкімшілігі
Облысы	Ақтөбе облысы
Аудан орталығы	Шұбарқұдық
Ауылдық округтер саны	9
Қалалық әкімдіктер саны	1
Ауыл саны	23
Қала саны	1
Әкімі	Алмас Жақсылықұлы Жақсылықов
Аудан әкімдігінің мекенжайы	Шұбарқұдық кенті, Желтоқсан көшесі, №8
Тарихы мен географиясы
Координаттары	49°02′30″N 56°27′15″E
Құрылған уақыты	1972
Жер аумағы	12,6 мың км²
Уақыт белдеуі	UTC+5:00
Тұрғындары
Тұрғыны	35 789[1] адам (2023)
Тығыздығы	2,8 адам/км²
Ұлттық құрамы	қазақтар (96,23%), орыстар (2,32%), татарлар (0,71%), украиндар (0,21%), шешендер (0,15%), өзбектер (0,14%), басқалары (0,24%)[2]
Сандық идентификаторлары
Пошта индексі	030800-030811[3]
Автомобиль коды	04
Темір ауданының әкімдігі

Темір ауданы – Ақтөбе облысының батыс бөлігіндегі әкімшілік-аумақтық бөлініс. Орталығы – Шұбарқұдық кенті.

Географиялық орны

Темір ауданы солтүстігінде Қобда, Алға, шығысында Мұғалжар, оңтүстігінде Байғанин, батысында Ойыл аудандарымен шектеседі. Аудан Ақтөбе облысының батысында, Мұғалжар тауының оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Ең биік жері 355 м (Бадамша ауылының тұсында). Оңтүстік-батысы сай-жыралармен тілімделген жазық болып келеді.

Тарихы

Ауданның іргесі 1869 жылы құрамында 17 болысы бар уезд орталығы болып қаланған. Ол қазіргі Мұғалжар, Темір, Ойыл, Байғанин, Қобда аудандарының оңтүстігін қамтыған. 1921 жылы 27 болыс болды және Ақтөбе губерниясындағы аудан орталығы, 1923 жылы Ақтөбе губерниясының іріленуіне байланысты Темір уезі (14 болыс) аталған. 1928 жылы уез таратылып, 1930 жылы ауданға айналды. 1935 жылы одан Жұрын ауданы бөлініп шықты. Қазіргі Темір ауданы 1972 жылы құрылған.

Пайдалы қазбалары

Жер қойнауынан мұнай, тас темір, құрылыс материалдары барланған. 1967 жылы алғаш рет Жаңажол мұнай-газ конденсат кен орны табылып, 3000 м тереңдіктен алғаш рет жоғары дебитті мұнай ағымы алынды. Бұл кен орны 1983 жылдан бері игерілуде.

Климаты, топырағы, өсімдігі мен жануарлар дүниесі

Климаты тым континенттік, қысы суық, жазы ыстық, қуаң. Ауаның орташа жылдық температурасы қаңтар айында –15 – 17°C, шілдеде 22 – 24°С. Аудан жерімен Ойыл, Темір, Шилі, Құмды, Бабатай, Шығырлықұмды, т.б. өзендер ағып өтеді. Жер қыртысында негізінен қызғылт қоңыр, бозғылт қоңыр және сортаңды сұр топырақ басым. Оларда боз, бетеге, жусан, изен, сұлыбас, қамыс, құрақ өседі. Аңдардан қасқыр, қарсақ, борсық, жабайы шошқа, ақбөкен, ондатр, сарышұнақ, аламан тышқаны кездеседі.

Халқы

1979	1989[4]	1999	2009[5]	2021
33493	▲37671	▼35946	▼34425	▲37867

Тұрғынадар саны 37740 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар (95,82%), орыстар (2,55%), украиндар (0,25%), немістер (0,05%), татарлар (0,08%), басқалары (0,53%). Тұрғын халықтың басым бөлігі автомобиль және темір жол және ірі өзен бойларында, мұнай өндіретін өңірлерде біршама тығыз қоныстанған.

Әкімшілік бөлінісі

Ауданда 24 елді мекен 1 қалалық әкімдік пен 9 ауылдық округке біріктірілген:

Әкімшілік бірлік	Орталығы	Елді мекендері	Халқы (2021)
Ақсай ауылдық округі	Ақсай ауылы	4	▼1168
Алтықарасу ауылдық округі	Алтықарасу ауылы	3	▼1148
Жақсымай ауылдық округі	Шұбарқұдық кәсіпшілігі ауылы	2	▼1927
Кеңесту ауылдық округі	Қопа ауылы	3	▲1671
Кеңқияқ ауылдық округі	Кеңқияқ ауылы	2	▲6068
Қайыңды ауылдық округі	Құмқұдық ауылы	3	▼789
Сарыкөл ауылдық округі	Шұбарши кенті	3	▼5516
Тасқопа ауылдық округі	Тасқопа ауылы	1	▼676
Темір қалалық әкімдігі	Темір қаласы	2	▼2459
Шұбарқұдық ауылдық округі	Шұбарқұдық кенті	1	▲14125

Ірі елді мекендері

Елді мекен	Халқы (2021)
Шұбарқұдық	▲14125
Кеңқияқ	▲6015
Шұбарши	▲4907
Темір	▼2202
Шұбарқұдық кәсіпшілігі	▼1703
Қопа	▲1225
Ақсай	▼691
Тасқопа	▼676
Алтықарасу	▼642

Ауыл шаруашылығы

Ауданда 1996 жылға дейін астық, оған қосымша биязы жүнді қой, етті-сүтті мал, жылқы, көкөніс, бақша өсіруге маманданған 6 кеңшар, 1 мал бордақылау бірлестігі болған. Нарықтық экономикаға өтуге байланысты олар түгелімен дерлік жекешелендірілді. Нәтижесінде ауданның ауыл шаруашылығы саласында 6 ЖШС және 384 шаруа қожалығы ұйымдастырылды (2005). Ауыл шаруашылығына жарамды жердің аумағы 1,261 миллион га, шабандығы 36,1 мың га, жайылымы 1,131 миллион га. Ауданда қой мен ешкінің саны 94,7 мың бас, жылқы 5,5 мың бас, түйе 0,45 мың бас болды (2005).

Өнеркәсібі, инфрақұрылымы

Өнеркәсіп саласында аудан аумағында бірнеше ірі кәсіпорындар бар. Олардың ішіндегі ірілері: “Қарақамыс”, “Стройуниверсал” ЖШС, “Көлік” АҚ, “Әлия жолдары”, “Шанс-1”, “Манас”, “Айқап”, “Сагор”, “Тасқұдық”, “Ақтөбемұнайгаз”, Кенжылуэнергия”, “Толғанай” ЖШС-лары, т.б. Білім беру, мәдениет мекемелерін жалпы білім беретін 32 мектеп, 2 мәдениет үйі, 14 кітапхана құрайды. 3 аурухана, ауданы аурухана, санэпидстанса, 17 фельдшаруашылығы-акушерлік пункт ел денсаулығын сақтауға қызмет етеді. Аудан аумағында археологиялық және табиғат ескерткіштерінің жалпы саны – 41. Аудан жерімен Атырау – Қандыағаш темір жолы, Ақтөбе автомобиль жолы өтеді.^[6]

Дереккөздер

1. Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
2. Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
3. Қазақстан почталық индекстері
4. Ресей империясы, КСРО халық санақтары
5. ҚР халық санақтары
6. «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том