Աբու Համիդ ալ-Ղազալի

Աբու Համիդ Մուհամմադ իբն Մուհամադ ալ-Ղազալի աթ-Թուսի ابو حامد محمد بن محمد الغزالى
Ծնվել է	1058[1][2] կամ մոտ 1056[3]
Ծննդավայր	Թուս, Իրան[4][5]
Մահացել է	դեկտեմբերի 19, 1111
Մահվան վայր	Թուս, Իրան[4]
Գերեզման	Մաշհադ
Քաղաքացիություն	Սելջուկյան սուլթանություն
Կրոն	իսլամ, սուննի իսլամ, սուֆիզմ և Աշարիականություն[6][7]
Երկեր	The Alchemy of Happiness?, The Incoherence of the Philosophers?, The Revival of the Religious Sciences?, The Moderation in Belief? և On Legal theory of Muslim Jurisprudence?
Մասնագիտություն	փիլիսոփա, մութաքալլիմ, ինքնակենսագիր, բանաստեղծ, ֆաքիհ, journal editor, լրագրող և Սուֆի
Աշխատավայր	Նիզամիյա
Al-Ghazali Վիքիպահեստում

Աբու Համիդ Մուհամմադ իբն Մուհամմադ ալ-Ղազալի աթ-Թուսի (արաբ․՝ ابو حامد محمد بن محمد الغزالى‎‎, Աբու Համիդ Մուհամմադ իբն Մուհամմադ ալ-Ղազալի, 1058^[1][2] կամ մոտ 1056^[3], Թուս, Իրան^[4][5] - դեկտեմբերի 19, 1111, Թուս, Իրան^[4]), իսլամական աստվածաբան, իրավագետ, փիլիսոփա և միստիկ։ Ծնունդով Պարսկաստանի (այժմ՝ Իրան) Խորասան մարզից է^[8]։ Սուֆիզմի հիմնադիր առավել հեղինակավոր ուսուցիչներից մեկն է։ Ալ-Ղազալիի գործունեությունն ուղղված է եղել սուֆիզմի բազմակողմանի ու համակարգված համակարգի ստեղծմանը, ինչպես նաև սուֆիզմի տեսական հիմքերի ձևակերպմանը։

Կենսագրություն

Հարունի (Հարուն ալ-Ռաշիդ) դամբարանը Թուսում, ենթադրաբար ալ-Ղազալիի դամբարանը եղել է մուտքի մոտ

Ալ-Ղազալիի ենթադրյալ դամբարանը

Աբու Համիդ ալ-Ղազալին ծնվել է 1058 թվականին^[9]։ Նրա ընտանիքն ապրել է Թուսում և ուներ պարսկական արմատներ։ Աբու Համիդի հայրը եղել է բուրդ մանող։ Նա կյանքից շուտ է հեռացել և նրա որդիների՝ Աբու Համիդի ու նրա եղբայր Աբուլ-Ֆուտուհա Ահմեդի դաստիարակությամբ զբաղվել է հոր ընկերներից մեկը։ Շուտով հոր կողմից թողած ժառանգությունը վերջացել է, և քանի որ հոր ընկերն ինքը շատ աղքատ էր, եղբայրներին առաջարկել է մեդրեսում ընդունվել որպես սովորողներ, որպեսզի ապրուստի միջոցներ հայթայթեն։

1070 թվականին ալ-Ղազալին եղբոր հետ գնացել է Ջուրջան (Գորգան), որպեսզի կրթությունը շարունակի իմամ Ահմեդ ար-Ռազիկանի և Աբուլ-Կասիմ Ջուրջանիի մոտ։ 1080 թվականին ալ-Ղազալին մեկնել է Նիշապուր, որպեսզի աշակերտի հայտնի մուսուլման գիտնական Աբուլ-Մաալի ալ-Ջուվայնիի մոտ (մահացել է 1085 թվականին), որը հայտնի է որպես Իմամ ալ-Հարամայն^[10])։ Ալ-Ջուվայնի իմամի մոտ Աբու Համիդն ուսումնասիրել է ֆիքհ, իսլամական իրավաբանության հիմքեր, աշարիականության քալամ և այլ գիտաճյուղեր։ Ալ-Ղազալիին սուֆիզմի նրբությունները սովորեցնող ուսուցիչների թվում էին Ֆազլ իբն Մուհամմադ ալ-Ֆարամիզին (Աբուլ-Քասիմ ալ-Քուշայրիի աշակերտը) և Յուսուֆ ան-Նասաջը։

Շուտով երիտասարդ և տաղանդավոր աստվածաբանին նկատել է սելջուկ վեզիր Նիզամ ալ-Մուլքը։ Նա ալ-Ղազալիին հրավիրել է Բաղդադ և հանձնարարել ղեկավարել Նիզամիայի մեդրեսեն։ 1091-1095 թվականներին նա իր կողմից ստեղծված գիտական հաստատությունում դասավանդել է իսլամական իրավունք։ Մեդրեսում սովորում էին մոտավորապես 300 աշակերտ, որոնց թվում էին Աբու Բաքր իբն ալ-Արամին^[11], Աբու Ջիլդ իբն ար-Ռազարը, Աբու Գայս ալ-Ջայլին, ալ-Բարբաբազին, Աբուլ-Բայիհ ալ-Բաքրաջին, Աբուլ-Աբբաս ալ-Աքլիշին, Աբդուլ-Քադիր ալ-Ջիլանին, Մուհամմադ իբն Յահիա աշ-Շաֆիին և իսլամիստական հայտնի այլ աստվածաբաններ։

1092 թվականին Նիզամ ալ-Մուլքն սպանվել է իսլամիստների ձեռքով, և 1095 թվականին ալ-Ղազալին հաջ կատարելու պատրվակով իր ընտանիքի հետ լքել է Բաղդադը^[9]։ Ինքը՝ ալ-Ղազալին, իր այս քայլը բացատրել է հետևյալ կերպ.

«Այնուհետև, նայելով ինձ մյուս կողմից, ես զգացի, որ իմ դրությունը շատ վտանգավոր է, և ես շատ կապված եմ այն ամենի հետ, ինչը ձեռք եմ բերել երկրային կյանքում, և ընդհանրապես այն ամենի հետ, ինչը շրջապատում է ինձ։ Ապա ես, հետամուտ լինելով իմ գործերին, տեսա, որ լավագույնը, ինչով կարող եմ զբաղվել, դասավանդելն ու ուսուցանելն է։ Բայց դրանք այն գիտություններն էին, որոնք ոչ մի օգուտ չէին բերում այս աշխարհում և այդքան էլ կարևոր չէին երկրային ապականված կյանքի համար։ Ես հիշեցի ուսուցանելու իմ մտադրության մասին, և պարզվեց, որ դա անում եմ ոչ թե զուտ հանուն Ալլահի, այլ հանուն փառքի ու պատվի։ Այդ ժամանակ ես համոզվեցի, որ գտնվում եմ անունդի եզրին և արդյունքում կարող եմ դժոխք ընկնել, եթե չսկսեմ ուղղել իմ վիճակը։ Ուստի ես որոշեցի մեկնել Բաղդադից, քանի որ իմ դրության մասին մտքերս ինձ հանգիստ չէին տալիս, և իմ հոգուն (նաֆսու) այս քայլն ամենևին դուր չէր եկել, և այն սկսել էր ինձ հակառակվել։ Եվ այսպիսով, ես սկսեցի տատանվել իմ անսանձ կրքի ու եսասիրության և այն աշխարհի կոչերի միջև մինչ այն պահը, երբ գործն ընտրությունից հասավ անհրաժեշտության...»

— Իմամ Ալ-Ղազալի աթ-Թուսիի կենսագրությունը^[12]

11 տարվա ընթացքում՝ մինչև 1106 թվականը, ալ-Ղազալին իր կյանքն անցկացրել է որպես ճգնավոր։ Սկզբում նա ապրել է Լևանտում։ Դամասկոսում նա առանձնանալով հաղորդակից է դարձել սուֆիական պրակտիկային (հալվաթ)՝ կատարելով ներքին վարժություններ (ռիյազաթ) և հոգևոր ջանքեր (մուջահադաթ)։ Որոշ ժամանակ ալ-Ղազալին ծառայության մեջ է եղել Օմայանների մզկիթում (իթիկաֆ)։ Այնուհետև մեկնել է Երուսաղեմ (Բայթ ուլ-Մուքադաս)։ Այնտեղ ժամանակի մեծ մասն անցկացրել է Ժայռի գմբեթ մզկիթում, որը գտնվում է Ալ-Ակսա մզկիթի մոտ։ Երուսաղեմում ալ-Ղազալին սկսել է գրել իր ամենահայտնի՝ «Կրոնական գիտությունների հարություն» գիրքը, որն ավարտել է Դամասկոսում։ Դամասկոս վերադառնալուց հետո նա ուխտագնացություն է կատարել Մեքքա և այցելել Մուհամմադ մարգարեի գերեզմանին Մեդինայում։ Այդ տարիներին գրել է իր համեմատաբար հայտնի ստեղծագործությունները։

1106 թվականին Նիզամ ալ-Մուլքի որդին՝ Ֆահր ալ-Մուլքը ալ-Ղազալիին առաջարկել է վերադառանալ դասավանդելուն, ալ-Ղազալին նորից դասախոսություններ է կարդացել Նիշապուրի Նիզամիա մեդրեսում^[9]։ Նիշապուրում ալ-Ղազալին ծանոթացել է շեյխ Աբու Ալի ալ-Ֆարմադիի հետ, որը նակշբանդիական տարիկաթի շեյխերի շղթայում (սիլսիլիայում)։ Ալ-Ֆարմադի ղեկավարությամբ և խրատներով նա կարողացել է հաղթահարել սուֆիզմի բոլոր աստիճանները։

Ալ-Ղազալին իր մահից ոչ շատ շուտ թողել է դասավանդումն ու վերադարձել Թուս։ Այնտեղ նա ապրել է մի խցում և երիտասարդներին սովորեցրել սուֆիական ապրելակերպը։ Ալ-Ղազալին մահացել է 1111 թվականի դեկտեմբերին՝ 53 տարեկան հասակում^[13]։ Ըստ Աբդուլ-Հաֆուրա Ֆարիսի՝ ալ-Ղազալին ունեցել է մի քանի աղջիկներ և ոչ մի տղա^[14]։

Աստվածաբանական գործունեություն

Աբու Համիդ ալ-Ղազալին եղել է շաֆիիտական իրավական դպրոցի (մազհաբ) և աշարիտական աքիդի հետևորդ։ Նրա աշխատություններն օժանդակել են սուֆիզմի կանոնավոր ներկայացման զարգացմանը և նրա ներդրմանն օրթոդոքսալ սուննիական իսլամի մեջ։ Ալ-Ղազալին քննադատական քննարկման է ենթարկել իսլամական գաղափարի բոլոր հիմնական ուղղությունները` սկսած իսլամական աստվածաբանությունից, սուֆիզմից, իսլամիզմից մինչ փիլիսոփայություն^[15]։

Քալամ

Ալ-Ղազալիի մտքերը կարևոր ազդեցություն են ունեցել միջնադարյան ինչպես իսլամադավան, այնպես էլ քրիստոնյա փիլիսոփաների վրա^[8]։ Ալ-Ղազալին համարվում է նաև աշարիտական քալամի ականավոր ներկայացուցիչ (փաստացի քալամի վերջին ականավոր փիլիսոփա, որն ավարտել է աշարիտական մետաֆիզիկայի ստեղծումը) և սուֆիզմի հիմնադիր աստվածաբան։ Նրա՝ ինքնախորասույզ մտածողի և միստիկի կերպարը, որ չի հրաժարվում իր գիտելիքները ուրիշներին փոխանցելուց, սակայն խուսափում է աշխարհիկ փառաբանությունից և իշխանությունից, շատ հանրաճանաչ է որպես «իրական» մուսուլմանի՝ մումինի օրինակ։

Ալ-Ղազալին ներմուծել է ջիհադ հասկացության նոր մեկնաբանությունը Ղուրանում։ Ալ-Ղազալիի կարծիքով այատայի 95-րդ Ան Նիսա սուրահում («Կանայք») խոսքը վերաբերում է ոչ թե մարտի դաշտում կռվին, այլ սեփական ցածրագույն «ես»-ը հաղթահարելուն^[16]։ Ջիհադի մասին թեման ներկայացրել է «Ալ-Վասիտ ֆիլ մազհաբ» գրքում (6-րդ հատոր)^[17]։

Ալ-Ղազալին մարդկանց, ըստ իրենց ճանաչողական կարողությունների մակարդակի, բաժանել է 2 կատեգորիայի՝ «լայն հասարակություն», «զանգված» (ալ-ամմա, ալ-ավամմ), և «ընտրյալներ» (ալ-հասսա)։ Առաջին կատերգորիայում ներառել է շարքային հավատացյալներին, որոնք կուրորեն հետևում են կրոնական ավանդույթներին։ Այդպիսի մարդկանց չի կարելի ներկայացնել սուրբ տեքստերի խորհրդանշական-այլաբանական մեկնաբանությունը։ Նա առաջին կատեգոիայում է ընդգրկել նաև մութաքալլիմներին, որոնց գործառույթը պետք է սահմանափակել իսլամի դրույթները նորամուծություններից (բիդա) պաշտպանելով։ Երկրորդ կատեգորիայում նա ընդգրկել է առաջին հերթին փիլիսոփաներին և սուֆիականներին, որոնք ինտուիցիայի օգնությամբ հանգում են կենցաղի վերաբերյալ մոնիստական հայացքների (իլհամ)^[9]։

Փիլիսոփաներից ալ-Ղազալիի քննադատության հիմնական սուբյեկտներ են դարձել Արիստոտելը, ալ-Ֆարաբին և Ավիցեննան։ Ապացուցելով իմացության փիլիսոփայական ուղիների անհամապատասխանությունը՝ ալ-Ղազալին մշտապես կիրառել է հերքման փիլիսոփայական մեթոդները՝ լայնորեն դիմելով արիստոտելյան տրամաբանության հնարներին։ Ճշմարտության որոնման նրա շարժիչ ուժերը կասկածն ու թերահավատությունն էին^[15]։

Սուֆիզմ

Ալ-Ղազալին շատ կարևոր դեր է խաղացել սուֆիզմի հասկացություններն ու շարիաթի օրենքները համադրելու գործում։ Նա այն մարդկանցից էր, որ իր աշխատանքներում տվել է սուֆիզմի պաշտոնական նկարագրությունը^[8]։ Երբ (հատկապես մեկուսացման տարիներին) նա սկսել է հանգամանորեն ուսւմնասիրել գիտությունները (քալամ, փիլիսոփայություն, իսմայիլականություն, սուննիական դավանաբանություն), եզրակացրել է, որ ռացիոնալ հորինված հավատը կենսական չէ, և լրջորեն դիմել է սուֆիզմին։ Նա հասկացել է, որ բարոյական սկզբունքները պետք է հիմնված լինեն Ալլահի հետ անմիջական կապի, ինչպես նաև ապրումների սեփական փորձի վրա։ Կարևոր է լուսավորության կամ աստվածային շնորհի ձեռքբերումը, որի համար անհրաժեշտ է ազատվել բոլոր տեսակի արհեստականություններից։

Ալ-Ղազալին առանձնացրել է կյանքի երեք մակարդակ։

1. Բարձրագույն մակարդակն զբաղեցրել է Ալլահը, որն ինքնին բավարար է։
2. Ցածրագույն մակարդակը կազմում է Ալլահի կողմից սահմանված նյութական աշխարհը։
3. Նրանց միջև գտնվում է մարդկանց աշխարհը, որոնց հոգիներն ազատ կամք ունեն։ Ալլահի կողմից նրանց տրվում են գաղափարներ և հակումներ, սակայն գործերը որոշվում են միայն մարդկանց կամքով։

Ալ-Ղազալին սուֆիզմի գործնական կիրառությունը տեսել է մարդկանց բարոյական կատարելագործման ուսուցման ուղղության մեջ։ Նա մերժել է Աստծո հետ գոյաբանական միության վերաբերյալ սուֆիների պահանջները և «միությունն» ընդունել միայն որպես աստվածության ճանաչողական բարձրագույն ուժի ըմբռնման խորհրդանիշ^[9]։

Տիտղոսներ

Ալ-Ղազալիի աշխատություններն իսլամական աշխարհում բարձր են գնահատվել։ Նա ստացել է բազմաթիվ տիտղոսներ, այդ թվում՝ Շարաֆուլ-Ա’իմմա (արաբ․՝ شرف الائمة‎‎), Զայնուդ-դին (արաբ․՝ زین الدین‎‎՝ կրոնի գեղեցկություն), Հուջաթուլ-իսլամ (արաբ․՝ حجة الاسلام‎‎՝ իսլամի փաստարկ) և այլն^[8]։ Իսլամական այնպիսի աստվածաբաններ, ինչպիսիք են ալ-Զահաբին, աս-Սույուտին, ան-Նավավին, Իբն Ասակիրը, ալ-Ղազալիին համարել են 5 դարի հիջրայի «նորոգիչ»։ Ալ-Ղազալիի ուսմունքի բազմակողմանիությունը պատճառ է դարձել, որ իսլամական դոգմատիստները նրան միաժամանակ ենթարկել են քննադատության և մեծարել որպես «իսլամի փաստարկ»։ Ժամանակակից աշխարհում ալ-Ղազալին իսլամական ամենահեղինակավոր աստվաբաններից մեկն է^[9]։ Շեյխ Համզա Յուսուֆը նրա մասին գրել է որպես մի մարդու, որը «բառացիորեն փրկել է իսլամը»^[18]

Այն բանից հետո, երբ դեռ երիտասարդ ալ-Ղազալին գրել է «ալ-Մանհուլ ֆի ուսուլ ալ-ֆիկհ» (Իսլամական իրավունքի հիմունքները, 1109 թվական), նրա ուսուցիչ Աբդուլ-Մալիք ալ-Ջուվեյնին ասել է. «Դու թաղեցիր ինձ, երբ ես դեռ կենդանի եմ, միթե դու չես կարող սպասել, մինչև ես մահանամ։ Քո գիրքը ծածկում է իմ գիրքը»^[19]։

Հաֆիզ ազ-Զահաբին (մահացել է 1348 թվականին) ալ-Ղազալիի կենսագրության մեջ գրել է. «Ալ-Ղազալի՝ շեյխ, իմամ, գիտելիքների օվկիանոս, իսլամի փաստարկ, իր ժամանակի ֆենոմեն, կրոնի գեղեցկություն, Աբու Համիդ Մուհամմադ իբն Մուհամմադ իբն Մուհամմադ իբն Մուհամմադ իբն Ահմադ աթ-Թուսի աշ-Շաֆիի ալ-Ղազալի։ Բազմաթիվ աշխատությունների հեղինակ, չափազանց սրամիտ։ Իսլամական իրավունք սովորել է իր քաղաքում, այնուհետև տեղափոխվել է Նայսաբուր և հայտնվել ուսանողների շրջանում, սովորել է իմամ ալ-Հարամայնի մոտ և կարճ ժամանակում ամբողջովին կլանվել իսլամական իրավունքով, և բանավեճերում դարձել ճարտասան ու հմուտ և բանավիճողների գլխավորն էր»^[20]։

Ալ-Ղազալիի ազդեցությունը համաշխարհային փիլիսոփայության և աշխարհայացքի վրա

Ալ-Ղազալի աշխատանքներն սկսել են միանգամից թարգմանվել բազմաթիվ լեզուներով։ Նա հայտնի է դարձել քրիստոնյա Եվրոպայում և հրեական համայնքներում^[21][22]։

Ազդեցությունը քրիստոնեության վրա

Նրա գրվածքները ծանոթ էին Թովմա Աքվինացուն, որը նրան բարձր է գնահատել^[23]։

12-րդ դարի վերջին «Փիլիսոփաների մտադրություններ» աշխատությունը թարգմանվել է լատիներեն ու լայնորեն տարածվել։ «Logica et philosophia Algazelis» աշխատությունը թարգմանել է Դոմինիկ Գունդիսսալին հրեա գիտնական Ավենդաուտի հետ։ Այդ թարգմանությունը Եվրոպայում դարձել է արաբական փիլիսոփայության ուսումնասիրության հիմնական աղբյուրը։ Այնուամենայնիվ, ալ-Ղազալին սխալմամբ համարվել է Ավիցեննայի հետևորդը։

Ազդեցությունը հրեական մտքի վրա

12-13-րդ դարերում արաբական Իսպանիայի հրեա բնակչությունն ակտիվորեն տիրապետում էր արաբերենին, և հրեա մտածողները կարող էին անմիջականորեն ընկալել արաբական գրականությունը։ Եհուդա Հալևին Արիստոտելի դեմ իր բանավեճային աշխատանքներում հետևել է ալ-Ղազալիի դիրքորոշմանը («Փիլիսոփաների ինքնահերքում»)՝ փիլիսոփայության անհստակությանը հակադրելով մաթեմատիկան ու տրամաբանությունը։ Աբրահամ իբն Դաուդը «Էմունա Ռամա» (եբրայերեն՝ אמונה רמה‎, «Բարձրյալ հավատք») աշխատության մեջ կամքի, մտադրության ու էքստազի հայեցակարգերում հետևել է Ավիցեննային ու ալ-Ղազալիին (ալ-Ղազալիի «Փիլիսոփաների մտադրություններ» աշխատություն)^[22]։

Ալ-Ղազալիի աշխատությունները հետագայում բազմիցս թարգմանվել են հրեերեն, առաջին թարգմանիչներից մեկը եղել է Իսաակ Ալբալագը։ Նրա աշխատանքները մեծ տարածում ունեին, նրա մահից հետո կատարվել է ևս երկու թարգմանություն^[22]։

Ալ-Ղազալիի «Փիլիսոփաների մտադրություններ» աշխատության «De’ôt ha-Fîlôsôfîm» կամ «Kavvanôt ha-Fîlôsôfîm» վերնագրերով հրեերեն թարգմանությունները եվրոպական հրեաների շրջանում դարձել են գրեթե ամենատարածված փիլիսոփայական տեքստերը։

Հրեական օրենքների ու կենսակերպի մասին իրենց գրվածքներում Ալ-Ղազալիից մեջբերումներ կատարել են այնպիսի մտածողներ, ինչպիսիք են Մայմոնիդը, Աբրահամ Հասիդը, Օբադիա իբն Խասդայը և կաբալիստ Աբրահամ Գավիսոնը Թլեմսենից։

Սկեպտիցիզմ

Ալ-Ղազալիի ռացիոնալիզմը, պատճառականությունը կասկածի ենթարկելու և պատճառների ու հետևանքների միջև կապերը խզելու փորձերը, որոնք կարող են լինել ոչ այլ ինչ, եթե ոչ իրադարձությունների պարզ հաջորդականություն, բազմաթիվ հեղինակների կողմից մեկնաբանվել են որպես ժամանակակից սկեպտիցիզմի նախամուտք^[24]։

Աշխատություններ

ալ-Ղազալիի ինքնակենսագրության վերջին էջը

Աբու Համիդ ալ-Ղազալին աստվածաբանական գիտությունների, փիլիսոփայության ու սուֆիզմի մասին ավելի քան 70 գրքերի հեղինակ է^[8]։ Նրա գլխավոր աշխատանքները կրում են բանավեճային բնույթ։

Կրոնական գիտությունների հարություն

Ալ-Ղազալիի հիմնական աշխատությունը «Կրոնական գիտությունների հարություն» (արաբ․՝ إحياء علوم الدين‎‎) տրակտատն է, որտեղ բացահայտվում են պաշտամունքային պրակտիկային (իբադաթ), սոցիալապես նշանակալից սովորույթներին (ադաթ), բնավորության «կործանարար» գծերին (մուհլիկաթ) և փրկության տանող գծերին վերաբերող հարցեր (մունջիյաթ)^[9]։ Այս տրակտատում ալ-Ղազալին սահմանում է սուֆիական հիմնական արժեքներն ու իդեալները՝ համբերություն, սեր, աղքատություն, մենակեցություն։ «Հարություն» նշանակում է սուննիական քարացած հայացքների համակարգի վերակենդանացման ձգտում, որ սահմանում է ճշմարտությունը ճանաչելու ուղիները և զուգակցում է խելքը, անկեղծությունն ու սերը, ազնվությունն ու ձգտումն առ Ալլահ։ Մի կողմից նա խելքը գնահատում է որպես ճանաչողության համար անհրաժեշտություն, որն ներառում է տրամաբանությունը, պրակտիկան, կասկածներն ու օբյեկտիվությունը։ Մյուս կողմից նա ինտուիցիայի ու էքստազի փայլատակման մակարդակները որոշում է Ալլահին մոտ լինելու չափով և խոսում է սուֆիական կոլեկտիվ ծիսակարգերի մասին։

Սուֆիզմ

• Կումիյա-ե սա’դատ (արաբ․՝ كمياء السعادة ‎‎ – Երջանկության էլիքսիր) – սուֆիզմի մասին գիրք՝ գրված պարսկերենով։ Այս գրքում ալ-Ղազալին քննադատել է իր ժամանակակից ուլեմներին, որոնք կրոնական գիտելիքները վերածել են աշխարհիկ նպատակներին հասնելու միջոցների^[25]
• Միշքատ ալ-անվար («Լույսի որմնախորշ») – հադիսի բացատրությունը 70 հազար բացահայտումների մասին^[26]։

Փիլիսոփայություն

• Մաքասիդ ալ-ֆալասիֆա (1094) (արաբ․՝ مقاصد الفلاسفة‎‎ – փիլիսոփաների մտադրություններ) – գիրք, որում տրված է արևելյան պերիպատետիկների տրամաբանության, ֆիզիկայի և մետաֆիզիկայի հիմնական դրույթների օբյեկտիվ ու համակարգված շարադրանքը։
• Տահաֆուտ ալ-ֆալասիֆա (արաբ․՝ تهافت الفلاسفة‎‎ – փիլիսոփաների ինքնահերքում) – աշխատություն, որը հայտնի է դարձել արևմուտքում և համարվում է փիլիսոփայական դպրոցի հերքում, վերջինս արաբական միջավայրում հայտնի է «ֆալյասիֆա» անունով (հիմականում ալ-Քինդիի հետևորդները)։ Այս գրքի վերնագրի ընկալումը որպես հարձակում փիլիսոփայության վրա ընդհանրապես թարգմանիչների կեղծ ընկերների տիպական օրինակ է։ Լավ հայտնի է Իբն Ռուշդի՝ ալ-Ղազալիի «Տահաֆուտ ալ-տահաֆուտ» աշխատության հերքումով գիրքը (Ինքնահերքում ինքնահերքում), հայտնի է նաև հրական ավանդույթներում։

Աստվածաբանություն

• Ալ-իկտիսադ ֆի լը-իտիկադ (1095) (արաբ․՝ الاقتصاد في الاعتقاد‎‎ – աստվածաբանության միջին ուղի)
• Ար-ռիսալիա ալ-Քուդսիյա (1097) («Նամակ Երուսաղեմից»)
• Կիտաբ ալ-արբաին ֆի ուսուլ ալ-դին («Քառասուն գլուխ հավատի սկզբունքների մասին»)
• Միզան ալ-համալ (1095) (արաբ․՝ ميزان العمل‎‎)
• Ֆայսալ աթ-տաֆրիկ բայնա ալ-իսլամ վա ազ-զանդակա (արաբ․՝ فيصل التفرقة بين الإسلام والزندقة‎‎ – Հերետիկոսական ուսմունքից իսլամի տարբերակիչ չափանիշները) – բանավեճային աշխատանք իսմայիլականների դեմ (բատինիտներ)

Տրամաբանություն

Տրամաբանության մասին իր աշխատանքներում ալ-Ղազալին մասսայականացրել է արևելյան պերիպատետիկների տրամաբանությունը։ Նա դա արել է՝ փոխելով տերմինաբանությունն ու տրամաբանության կանոնները ներկայացնելով այնպես, կարծես դրանք դուրս են բերվում Ղուրանից ու սուննայից։

• Միյար ալ-իլմ (1095)
• Ալ-Կուստաս ալ-Մուստակիմ (1096) (արաբ․՝ القسطاس المستقيم‎‎ – Ճիշտ կշեռքներ)
• Միխակ ան-նազար (1095) (արաբ․՝ (محك النظر (منطق‎‎)

Այլ աշխատանքներ

• արաբ․՝ المستصفى في علم أصول الفقه‎‎
• արաբ․՝ الوجيز في فقه الإمام الشافعي‎‎
• արաբ․՝ الوسيط في المذهب‎‎
• արաբ․՝ فضائح الباطنية‎‎
• արաբ․՝ التبر المسبوك في نصحية الملوك‎‎
• արաբ․՝ ايها الولد المحب‎‎
• արաբ․՝ شفاء الغليل في بيان الشبه والمخيل ومسالك التعليل‎‎
• արաբ․՝ المنخول في علم الأصول‎‎

Ծանոթագրություններ

1. Али-заде А. Газали Мухаммад (ռուս.) // Исламский энциклопедический словарь — М.: Ансар, 2007.
2. Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
3. Internet Archive — 1996. — P. 23—25.
4. Encyclopædia Iranica / N. Sims-Williams, A. Ashraf, H. Borjian, M. Ashtiany — USA: Columbia University, 1982. — ISSN 2330-4804
5. AA.VV. Encyclopaedia of Islam, Encyclopédie de l’Islam (ֆր.) — 1991. — Vol. 2. — P. 1038.
6. https://www.lesclesdumoyenorient.com/Al-Ghazali-1-Un-philosophe-ash.html
7. https://openaccess.uoc.edu/bitstream/10609/54442/6/La%20pens%C3%A9e%20classique%20arabe_Module5_L%27ash%27arisme%20apr%C3%A8s%20al-Ash%27ari.pdf
8. «Аль-Газали». Философы древности. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 12-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 7-ին.
9. Ибрагим, Т. К. и Сагадеев А. В. аль-Газали // Ислам: энциклопедический словарь / отв. ред. С. М. Прозоров. — М. : Наука, ГРВЛ, 1991. — С. 51-52.
10. Իմամ ալ-Հարամայնը նշանակում է «երկու հարամների իմամ» (Մեքքայի և Մեդինայի)
11. The Encyclopaedia of Islam. New edition. London, 1968, p. 707
12. Биография имама Аль-Газали ат-Туси sufizm.ru
13. Al-Ghazali Abstinence in Islam / Transl. and notes by Caesar E. Farah. — Minneapolis: Bibliotheca Islamica. — ISBN 0-88297-048-8
14. Griffel, Frank (2009). Al-Ghazālī's Philosophical Theology. Oxford: Oxford University Press. ISBN 9780195331622.
15. Рыбалкин В. С. «Газали». Православная энциклопедия. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 27-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 7-ին.
16. Сура Ан-Ниса 4:95
17. Ибрагим Десаи (2009 թ․ հունվարի 14). «Почему аль-Газали не писал о джихаде?». Ask imam.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 9-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 7-ին.
18. Transcript for Alchemy of Happiness Արխիվացված 2012-12-01 Wayback Machine / Sheikh Hamza Yusuf
19. Аз-Захаби «Сияр а’лям ан-нубаля», том 19, стр. 335
20. Аз-Захаби «Сияр а’лям ан-нубаля», том 9, стр. 323
21. A Judaeo-Arabic Poem Attributed to al-Ghazali by Tzvi Langermann
22. GHAZĀLĪ, ABU ḤAMID MUḤAMMAD IBN MUḤAM-MAD AL-TŪSĪ AL-, Influence on Jewish Philosophy
23. Shanab, R. E. A. 1974. Ghazali and Aquinason Causation. The Monist: The International Quarterly Journal of General Philosophical Inquiry 58.1: p.140
24. Степанянц, 1995
25. Эликсир счастья / Русский перевод (избранное)
26. Ниша Света / Русский перевод

Գրականություն

• Али-заде, А. А. Газали Мухаммад : [арх. 1 октября 2011] // Исламский энциклопедический словарь. — М. : Ансар, 2007.
• Али-заде А. А. «Воззрения Абу Хамида аль- Газали о качествах мусульманских правителей». Portal-Credo.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 7-ին.
• Григорян С. Н. Из истории философии народов Средней Азии и Ирана 7-12 вв.. — М., 1960.
• Ибрагим, Т. К. и Сагадеев А. В. аль-Газали // Ислам: энциклопедический словарь / отв. ред. С. М. Прозоров. — М. : Наука, ГРВЛ, 1991. — С. 51-52
• Гогиберидзе Г. М. Исламский толковый словарь. — Ростов н/Д: Феникс, 2009. — 266 с. — (Словари). — 3000 экз. — ISBN 978-5-222-15934-7
• Игнатенко А. А. Познать непознаваемое (аль-Газали о рациональном познании трансцендентного) // Средневековая арабская философия. Проблемы и решения. — М., 1998.
• Керимов Г. М. Газали и суфизм. — Баку, 1969.
• Ньюби Г. Краткая энциклопедия ислама = A Concise Encyclopedia of Islam / Пер. с англ.. — М.: Фаир-пресс, 2007. — 384 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-8183-1080-0
• Степанянц М. Т. Вера и знание в мусульманской культуре. — В кн.: История философии. Запад-Россия-Восток. Книга первая. Философия древности и средневековья. — М.:Греко-латинский кабинет, 1995. — с.429-441.
• Уманская Т. А. Поиски знания и веры: сравнительный анализ «Избавляющего от заблуждений» аль-Газали и «Исповеди» Аврелия Августина // Актуальные проблемы философской и общественной мысли зарубежного Востока. — Душанбе, 1983. — С. 158-169.

Արտաքին հղումներ

• Ալ-Ղազալիի ստեղծագործությունները vostlit.info կայքում
• Իմամ ալ-Ղազալիի ստեղծագործությունները sufizm.ru կայքում

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Աբու Համիդ ալ-Ղազալի» հոդվածին։