A Operación Barbarossa (alemán: Unternehmen Barbarossa) foi o nome en código da invasión da Unión Soviética por parte das potencias do Eixe, que comezou o domingo 22 de xuño de 1941 durante a segunda guerra mundial. A operación puxo en acción o obxectivo ideolóxico da Alemaña nazi de conquistar o oeste da Unión Soviética e repoboalo con alemáns. O Generalplan Ost alemán tiña como obxectivo o uso de man de obra esclava para o esforzo de guerra do Eixe mentres adquía as reservas de petróleo do Caucaso e os recursos agrícolas de varios territorios da Unión Soviética. O obxectivo final incluía o eventual exterminio, escravización, xermanización e deportación masiva a Siberia dos pobos eslavos para crear máis espazo vital (Lebensraum) para Alemaña.[1][2]
Nos dous anos previos á invasión, Alemaña e a Unións Soviética asinaran pactos políticos e económicos para propósitos extratéxicos. Porén, o Alto Mando Alemán comezou a planear unha invasión da Unión Soviética en xullo de 1940 (baixo o níme en código de Operación Otto), que Adolf Hitler autorizou o 18 de decembro de 1940. Durante o curso da operación uns 3 millóns de soldados do Eixe (a maior forza de invasión da historia) invadiron o oeste da Unión Soviética nunha fronte de 2 900 km de longo, con 600 000 vehículos a motor e máis de 600 000 para operacións en retagarda. A ofensiva marcou unha escalada na segunda guerra mundial, tanto xeograficamente como na formación da Coalición Aliada onde se incluía á Unión Soviética.
A operación abriu a fronte oriental, na cal combateron máis forzas que en calquera teatro bélico da historia. A zona foi testemuña dalgunhas das batallas máis grandes nunca vistas, de terroríficas atrocidades, e dunha gran cantidade de baixas nos dous bandos. Todos estes factores influenciaron o curso da segunda guerra mundial e da posterior historia do século XX. Os exércitos alemán capturaron uns 5 millóns de soldados soviéticos,[3] morrendo a meirande parte deles durante o seu cativerio. Os nazis deixaron morrer de fame ou mataron a 3,3 millóns de prisioneiros de guerra e a un gran número de civís, xa que o Plan da Fame (Hungerplan) traballaba para solucionar os problemas da escaseza de alimentos alemá e para exterminar a poboación eslava por fame.[4] Os alemáns, xunto con colaboracionistas, tamén levaron a cabo execucións masivas e operacións de gaseado matando ao redor dun millón de xudeus soviéticos como parte do Holocausto.[5]
O fracaso da Operación Barbarossa reverteu a sorte do Terceiro Reich.[6] Operacionalmente, as forzas alemás acadaron vitorias significativas e ocuparon algunhas das áreas económicas máis importantes da Unión Soviética (principalmente Ucraína) e causaron fortes baixas. A pesar deses éxitos iniciais, a ofensiva alemá estancouse na batalla de Moscova a finais de 1941, e a posterior contraofensiva soviética no inverno fixo que os alemáns tivesen que retroceder. Os alemáns estaban seguros dun rápido colapso da resistencia soviética como ocorrera en Polonia, pero o Exército Vermello absorbeu os golpes máis fortes da Wehrmacht e atascouna nunha guerra de desgaste para a cal os alemáns non estaban preparados. As diminuídas forzas da Wehrmacht non puideron atacar mais ao longo de toda a fronte do leste, e as operacións posteriores para recuperar a iniciativa e afondar en territorio soviético, como a Fall Blau en 1942 e a Zitadelle en 1943, finalmente fallaron, resultando na retirada e colapso da Wehrmacht.
Antecedentes
Políticas raciais da Alemaña nazi
Xa en 1925, Adolf Hitler declarou vagamente no seu manifesto político e autobiografía Mein Kampf que invadiría a Unión Soviética, afirmando que o pobo alemán necesitaba asegurar Lebensraum (espazo vital) para garantir a supervivencia de Alemaña nas seguintes xeracións.[7] O 10 de febreiro de 1939 Hitler díxolle aos comandantes do seu exército que a próxima guerra sería "puramente unha guerra de Weltanschauungen [visión do mundo] ... totalmente unha guerra do pobo, unha guerra racial". O 23 de novembro, coa segunda guerra mundial xa empezada, Hitler declarou que "estalou a guerra racial e esta guerra determinará quen gobernará Europa, e con ela, o mundo".[8] A política racial da Alemaña nazi retratou a Unión Soviética (e a todo o leste de Europa) como poboada por sub-humanos (Untermenschen) non arios non-Aryan, gobernados por conspiradores xudeus bolxeviques.[9] Hitler afirmaba en Mein Kampf que o destino de Alemaña era "virar cara o leste" como fixo "hai seiscentos anos" (ver Ostsiedlung).[10] En consecuencia, afirmouse a política nazi de matar, deportar ou escravizar á maioría dos rusos e outras poboacións eslavas e repoboar a terra con xentes xermanas baixo o Generalplan Ost. A crenza nazi na súa superioridade étnica impregna os rexistros oficiais e os artigos pseudocientíficos das publicacións alemás.[11]
Aínda que as historias máis antigas tendían a salientar a noción dunha "Wehrmacht limpa" que defendía a súa honra fronte ao fanatismo de Hitler, o historiador Jürgen Förster destaca que "de feito, os mandos militares estaban atrapados no carácter ideolóxico do conflito, e involucráronse na súa implementación como participantes dispostos".[8] Antes e durante a invasión da Unión Soviética, as tropas alemás foran fortemente adoutrinadas con ideoloxía anti-bolxevique, anti-semítica, e anti-eslava a través de películas, radio, conferencias, libros e panfletos.[12] Comparando aos soviéticos coas forzas de Xenxis Khan, Hitler díxolle ao líder militar croata Slavko Kvaternik que a "raza mongola" ameazaba Europa.[13] Tras a invasión os oficiais da Wehrmacht dixeron aos seus soldados que atacasen a persoas descritas como "subhumanos xudeus bolxeviques", "hordas mongolas", "fluxo asiático", e "besta vermella".[14] Apropaganda nazi describía a guerra contra a Unión Soviética tanto como unha guerra ideolóxica entre o nacionalsocialismo alemán e o bolxevismo xudeu, como unha guerra racial entre os disciplinados alemáns e os subhumanos xitanos, xudeus e eslavos.[15] Unha 'orde do Führer' afirmaba que o Einsatzgruppen debía executar a todos os funcionarios soviéticos que eran "asiáticos, xitanos e xudeus menos valiosos".[16] Aos seus meses da invasión os Einsatzgruppe xa asasinara a máis de 500 000 xudeus soviéticos, unha cifra superior ao número de soldados do Exército Vermello mortos en combate nese tempo.[17] Os mandos do exército alemán consideraban aos xudeus como a principal causa tras a "loita partisana".[18] A pauta principal para as tropas alemás era "Onde hai un partisano hai un xudeu, e onde hai un xudeu hai un partisano", ou "O partisano está onde está o xudeu".[19][20] Moitos soldados alemáns vían a guerra en termos nazis e consideraban aos seus inimigos soviéricos como subhumanos.[21]
Despois de comezar a guerra os nazis prohibiron as relacións sexuais entre alemáns e traballadores estranxeiros eslavos.[22] Había regulacións promulgadas contra os Ost-Arbeiter (traballadores do leste) que incluían a pena de morte por relacións sexuais cun alemán.[23]Heinrich Himmler, no seu memorando segredo Reflexións sobre o tratamento dos pobos das razas forasteiras no Leste (datado o 25 de maio de 1940), esbozou os plans nazis para as poboacións non xermanas do leste.[24] Himmler cría que o proceso de xermanización na Europa do leste estaría completo cando "no leste só habiten homes con sangue xermánico verdadeiramente alemán".[25]
Heinrich Himmler, Rudolf Hess e Reinhard Heydrich escoitando a Konrad Meyer nunha exposición do Generalplan Ost, o 20 de marzo de 1941
O plan segredo nazi Generalplan Ost (Plan Xeral para o Leste), preparado en 1941 e confirmado en 1942, pedía unha "nova orde de relacións etnográficas" nos territorios ocupados pola Alemaña nazi no leste de Europa. Conteplaba limpeza étnica, execucións e escravitude para as poboacións de países conquistados, cunha pequena porcentaxe sendo xermanizados, expulsados cara zonas interiores de Rusia, ou sufrindo outros destinos, mentres que os territorios conquistados serían xermanizados. O plan tiña dúas partes: o Kleine Planung (pequeno plan), que cubría accións a realizar durante a guerra, e o Große Planung (gran plan), con políticas a implementar tras gañar a guerra durante 25-30 anos.[26]
Un discurso pronunciado polo xeneral Erich Hoepner demostra a diseminación do plan racial nazi, xa que informaba ao 4º Grupo Panzer que a guerra contra a Unión Soviética era "unha parte esencial da loita do pobo alemán pola existencia" (Daseinskampf), referíndose tamén á inminente batalla como a "vella loita de xermanos contra eslavos" e incluso dicindo, "a lota debe ter como obxectivo a aniquilación da Rusia actual e debe, polo tanto, levarse a cabo cunha dureza sen igual".[27] Hoepner tamén engadiu que os alemáns estaban loitando "pola defensa da cultura europea contra a inundación moscovita-asiática, e a repulsa do xudeu bolxevismo... Ningún partidario do presente sistema ruso-bolxevique debe salvarse". Walther von Brauchitsch tamén dixo aos seus subordinados que as tropas deberían ver a guerra como unha "loita entre dúas razas diferentes e actuar coa severidade necesaria".[28] As motivacións raciais foron fundamentais para a ideoloxía nazi e xogaron un papel clave na planificación da Operación Barbarossa xa que tanto xudeus como comunistas eran considerados inimigos equivalentes aos estado nazi. As ambicións imperialistas nazis rexeitaban a humanidade común de ambos grupos, declarando que a loita suprema polo Lebensraum sería unha Vernichtungskrieg (guerra de aniquilación).[8]
Relacións xermano-soviéticas de 1939-1940
En agosto de 1939 Alemaña e a Unión Soviética asinaron un pacto de non agresión en Moscova coñecido como o Pacto Ribbentrop-Molotov. Un protocolo secreto do pacto esbozaba un acordo entre os dous países na división dos estados fronteirizos do leste de Europa entre as súas respectivas "esferas de influencia": a Unións Soviética e Alemaña dividirían Polonia no caso dunha invasión alemá, e os soviéticos poderían invadir os países bálticos e Finlandia.[29] O 23 de agosto de 1939 o resto do mundo soubo deste pacto pero descoñecía as disposicións para dividir Polonia.[30] O pacto sorprendeu ao mundo debido á hostilidade mutua das dúas partes e ás súas ideoloxías contrarias.[31] A conclusión deste pacto foi seguida pola invasión alemá de Polonia o 1 de setembro que provocou o inicio da segunda guerra mundial en Europa, e posteriormente pola invasión soviética de Polonia que levou á anexión da parte leste do país.[32] Como resultado do pacto, Alemaña e a Unión Soviética mantiveron unhas razoablemente fortes relacións diplomáticas durante dous anos e fomentaron unha importante relación económica. Os países iniciaron un pacto comercial en 1940 polo cal os soviéticos recibían equipamento militar e mercadorías a cambio de materias primas, como petróleo e trigo, para axudar aos nazis a eludir o bloqueo británico a Alemaña.[33]
A pesar das relacións aparentemente cordiais entre as partes, cada bando desconfiaba moito das intencións do outro. Por exemplo, a invasión soviética de Bucovina en xuño de 1940 foi máis aló da súa esfera de influencia acordada con Alemaña.[34] Despois de que Alemaña entrase no Pacto do Eixe co Xapón e Italia, iniciáronse negociacións sobre unha posible entrada dos soviéticos no pacto.[35] Tras dous días de negociacións en Berlín entre o 12 e o 14 de novembro de 1940, Alemaña presentou unha proposta por escrito para a entrada da Unión Soviética no Eixe. O 25 de novembro a Unión Soviética ofreceu unha contra-proposta para unirse se os alemáns aceptaban non interferir na esfera de influencia soviética, pero Alemaña non respondeu.[35] Cando as dúas partes comezaron a chocar entre elas no leste de Europa o conflit pareceu máis probable, aínda que asinaron un acordo fronteirizo e comercial que abordou varias cuestións abertas en xaneiro de 1941. Segundo o historiador Robert Service, Iosif Stalin estaba convencido de que a forza militar da URSS era tal que non tiña nada que temer e anticipaba unha doada vitoria no caso de que Alemaña atacase; ademais Stalin cría que como os alemáns aínda estaban loitando contra o Reino Unido no oeste, era improbable que Hitler abrise unha segunda fronte e atrasou a construción de fortificacións defensivas nas rexións fronteirizas.[36] Cando soldados alemáns nadaron a través do río Bug para avisar ao Exército Vermello dun ataque inminente, estes foron tratados como axente inimigos e foron fusilados.[37] Algúns historiadores cren que Stalin, a pesar de proporcionarlle unha fronte amigable a Hitler, non quería seguir sendo aliado de Alemaña. Pola contra, Stalin podería ter intencións de romper con Alemaña e continuar coa súa propia campaña contra os alemáns para ser seguida por outra contra o resto de Europa.[38]
Plans de invasión alemáns
O Plan Marcks foi o plan orixinal de ataque alemán para a Operación Barbarossa
A reputación de Stalin como un dictador brutal contribuíu tanto á xustificación dos nazis do seu asalto como á súa fe no éxito; moitos oficiais militares competentes e experimentados foran asasinados na Gran Purga dos anos 30, deixando ao Exército Vermello cun liderado relativamente inexperto en comparación co do alemán. Os nazis adoitaban subliñar a brutalidade do réxime soviético cando atacaban aos eslavos con propaganda.[39] Tamén afirmaban que o Exército Vermello estaba preparándose para atacar os alemáns, e así a súa propia invasión presentábase como un ataque preventivo.[39]
A mediados de 1940, tras a escalada das tensións entre a Unión Soviética e Alemaña polos territoris nos Balcáns, unha eventual invasión da Unión Soviética paracía a única solución para Hitler.[40] Aínda que non se fixeran plans concretos, Hitler dixo a un dos seus xenerais en xuño que as vitorias en Europa occidental liberaran finalmente as súas mans para un enfrontamento co bolxevismo.[41] Co exitoso final da campaña en Francia, ao xeneral Erich Marcks asignóuselle a tarefa de elaborar os plans iniciais da invasión da Unión Soviética. Os primeiros plans de batalla foron chamados Operación Borrador do Leste (e coloquialmente coñecidos como o Plan Marcks).[42] O seu informe defendía a liña A-A como o obxectivo operativo de calquera invasión da Unión Soviética. Este asalto extenderíase dende a cidade do norte de Arkhangelsk, no Ártico, a través de Gorkii e Rostov ata a cidade portuaria de Astrakán, na desembocadura do Volga no mar Caspio. O informe concluía que, unha vez establecida, esta fronteira militar reduciría a ameaza a Alemaña dos ataques de bombardeiros inimigos.[42]
Aínda que Hitler foi advertido polo seu alto mando de que ocupar o oeste de Rusia podería crear "máis perdas que alivio á situación económica de Alemaña", anticipou beneficios compensatorios, como a desmobilización de divisións enteiras para aliviar a aguda escaseza de man de obra na industria alemá; a explotación de Ucraina como unha fonte fiable e inmensa de produtos agrícolas; o uso de man de obra forzada para estimular a economía alemá; e a expansión do territorio para mellorar os esforzos de Alemaña de illar o Reino Unido.[43] Hitler estaba convencido de que os británicos demandarían a paz unha vez que os alemáns vencesen á Unión Soviética,[44] e de non facelo usaría os recursos dispoñibles no leste para derrotar ao Imperio Británico.[45]
O 5 de decembro de 1940 Hitler recibiu o plan militar final para a invasión no cal traballara o Alto Mando Alemán dende xullo de 1940 baixo o nome en código "Operación Otto". Hitler, porén, non estaba satisfeito con eses plans e o 18 de decembro publicou a Directiva Führer 21, que solicitaba un novo plan de batalla, agora baixo o nome en código "Operación Barbarossa".[46] A operación chamouse así polo emperador medieval Frederico Barbarroxa do Sacro Imperio Romano Xermánico, un líder da terceira cruzada no século XII.[47] O 30 de marzo de 1941 o decreto Barbarossa declarou que a guerra sería de exterminio e promulgaba a erradicación de todas as elites políticas e intelectuais.[48] A invasión estableceuse para o 15 de maio de 1941, aínda que foi adiada por máis dun mes para permitir máis preparativos e posiblemente unha mellor meteoroloxía.[49]
Segundo un ensaio de 1978 do historiador alemán Andreas Hillgruber, os plans de invasión elaborados pola elite militar alemá estaban teñidos pola arrogancia derivada da rápida derrota de Francia a mans da "invencible" Wehrmacht e polos tradicionais estereotipos alemáns de Rusia como un país "asiático" primitivo e atrasado. Os soldados do Exército Vermello eran considerados valentes e duros, pero o corpo de oficiais era desprezado. O liderado da Wehrmacht prestou pouca atención á política, cultura e á considerable capacidade industrial da Unión Soviética, en favor dunha visión militar moi estreita.[50] Hillgruber argumentou que debido a que esas suposicións eran compartidas por toda a elite militar, Hitler foi capaz de levar adiante unha "guerra de aniquilación" que se libraría do xeito máis inhumano posible coa complicidade de "varios líderes militares", aínda que estaba bastante claro que isto estaría a violar todas as normas de guerra aceptadas.[50]
No outono de 1940, oficiais de alto rango alemáns elaboraron un memorando sobre os perigos dunha invasión da Unión Soviética. Dixeron que Ucraína, Belarús e os países bálticos acabarían só como unha carga económica adicional para Alemaña.[51] Argumentaron que os soviéticos na súa actual forma burocrática eran inofensivos e que a ocupación non beneficiaría a Alemaña.[51] Hitler non estivo de acordo cos economistas e díxolle á súa man dereita Hermann Göring, o comandante da Luftwaffe, que xa non escoitaría os receos sobre os perigos económicos dunha guerra con Rusia.[52] Especúlase que isto se transmitiu ao xeneral Georg Thomas, que realizara informes que predicían un drenaxe económico neto para Alemaña no caso dunha invasión da Unión Soviética a menos que a súa economía fose capturada intacta e os pozos petrolíferos do Caucaso fosen incautados no primeiro golpe; Thomas revisou o seu futuro informe para que encaixase cos desexos de Hitler.[52] A ineptitude do Exército Vermello na guerra de Inverno contra Finlandia en 1939-40 convenceu a Hitler dunha rápida vitoria en poucos meses. Nin Hitler nin o Estado Maior anticiparon unha campaña longa que durase ata o inverno, e polo tanto non se fixeron preparativos axeitados, como a distribución de roupa de abrigo e a preparación para o inverno de vehículos e lubricantes.[53]
A partir de marzo de 1941, a Carpeta Verde de Göring expuxo detalles sobre a economía soviética despois da conquista. O Plan da Fame describía como se tiña que deixar morrer de fame a poboacións urbanas enteiras de territorios conquistados, creando así un excedente agrícola para alimentar a Alemaña e espazo urbano para as clases superiores alemás.[54] A política nazi tiña como obxectivo destruír a Unión Soviética como entidade política de acordo cos ideais xeopolíticos do Lebensraum para o beneficio das futuras xeracións da "raza mestra nórdica".[39] En 1941 o ideólogo nazi Alfred Rosenberg, despois nomeado Ministro do Reich dos Territorios Ocupados do Leste, suxeriu que o territorio soviético conquistado debería ser administrado nos seguintes Reichskommissariate ("Comisionados do Reich"):
Subdivisións administrativas do territorio soviético conquistado segundo
o previsto, e posteriormente realizado parcialmente, por Alfred Rosenberg[55][56]
Os planificadores militares alemáns tamén investigaron a fallada invasión de Rusia de Napoleón. Cos seus cálculos concluíron que había pouco perigo dunha retirada a grande escala do Exército Vermello cara ao interior de Rusia, xa que non podía permitirse o luxo de renunciar aos países bálticos, Ucraína, ou as rexións de Moscova e Leningrado, xa que todas eran vitais para o Exército Vermello por cuestións de subministracións e polo tanto deberían ser defendidas.[57] Hitler e os seus xenerais non estaban de acordo onde Alemaña debería centrar as súas enerxías.[58][59] Hitler, e moitas discusións cos seus xenerais, repetía a súa orde de "Leningrado primeiro, o Donbass segundo, Moscova terceiro";[60] pero sempre fixo fincapé na destrución do Exército Vermello por riba de acadar obxectivos específicos no terreo.[61] Hitler cría que Moscova non tiña "gran importancia" na derrota da Unión Soviética e no seu lugar pensaba que a vitoria chegaría coa destrución do Exército Vermello ao oeste da capital, especialmente aos oeste dos ríos Dviná Occidental e Dniéper, e isto impregnou o plan para Barbarossa.[62][63] Esta crenza levou máis tarde a disputas entre Hitler a varios oficiais de alto rango alemáns, como Heinz Guderian, Gerhard Engel, Fedor von Bock e Franz Halder, que crían que a vitoria decisiva só podía lograrse en Moscova.[64] Non puideron influír sobre Hitler, que se volvera demasiado confiado no seu xuízo militar tras o resultado dos rápidos éxitos en Europa occidental.[65]
Petróleo
Albert Speer dixo que o petróleo fora un factor principal na decisión de invadir a Unión Soviética. Hitler cría que os recursos petrolíferos de Baku eran esenciais para a supervivencia do Terceiro Reich, xa que a escaseza deses recursos era unha vulnerabilidade do exército alemán.[66][67]
Preparación de Alemaña
Elementos do 3º Exército Pancer na estrada preto de Pruzhanyen xuño de 1941
Os alemáns comezaran a agrupar tropas preto da fronteira soviética xa antes de que rematase a campaña nos Balcáns. No terceira semana de febreiro de 1941 680 000 soldados alemáns atopábanse en áreas de reunión na fronteira entre Romanía e a Unión Soviética.[68] Como preparación para o ataque, Hitler trasladou en segredo máis de 3 millóns de soldados alemáns e uns 690 000 do Eixe ás rexións fronteirizas.[69] As operacións adicionais da Luftwaffe incluíron numerosas misións de vixilancia aérea sobre territorio soviético varios meses antes do ataque.[70]
Aínda que o Alto Mando Soviético estaba alarmado por isto, a crenza de Stalin de que era improbable que o Terceiro Reich atacase tan só dous anos despois de asinar o Pacto Ribbentrop-Molotov resultou nunha lenta preparación soviética.[71] Á parte deste feito, os soviéticos non esqueceron por completo a ameaza dos seus veciños alemáns. Bastante antes da invasión alemá, o mariscal Semyon Timoshenko referiuse aos alemán como os "inimigos máis importantes e fortes" da Unión Soviética, e xa en xullo de 1940 o Xefe do Estado Maior do Exército Vermello, Boris Shaposhnikov, elaborou un plan preliminar de ataque de tres frontes sobre como podería ser unha invasión alemá, notablemente semellante ao ataque real.[72] Dende abril de 1941 os alemáns comezaran a establecer a Operación Haifisch e a Operación Harpune para fundamentar as súas afirmacións de que o Reino Unido era o seu obxectivo real. Esas preparacións simuladas en Noruega e na costa da canle da Mancha incluían accións como concentracións de barcos, voos de recoñecemento e exercicios de adestramento.[73]
As razóns para adiar a Operación Barbarossa dende a data inicialmente planeada do 15 de maio ata o día real da invasión do 22 de xuño (38 día) son debatidas. A razón máis común citada é imprevista continxencia de invadir Iugoslavia en abril de 1941.[74] O historiador Thomas B. Buell indican que Finlandia e Romanía, que non estaban implicadas no plan alemán inicial, necesitaban tempo adicional para prepararse para participar na invasión. Buell engade que un pouco común inverno húmido mantivo os ríos cheos ata finais da primavera.[49] As inundacións puideron ter desaconsellado un ataque antes, incluso se ocorrían antes do finalda campaña dos Balcáns.[75]
Aínda se debate a importancia do atraso. William Shirer argumentou que a campaña dos Balcáns de Hitler adiara o comezo de Barbarossa durante varias semanas e polo tanto púxoa en perigo.[76] Moitos historiadores posteriores afirman que a data inicial do 22 de xuño era suficiente para que a ofensiva alemá chegase a Moscova en setembro.[75][77][78][79] Antony Beevor escribiu en 2012 sobre o atraso causado polos ataques alemáns nos Balcáns que "a meirande parte [dos historiadores] aceptan que fixo pouca diferenza" no resultado final de Barbarossa.[80]
Os alemáns despregaron un rexemento independente, unha brigada motorizada de adestramento separada e 153 divisións para Barbarossa, que incluía a 104 de infantaría, 19 panzer e 15 división de infantaría motorizada en tres grupos de exército, nove divisións de seguridade para operar en territorios conquistados, catro divisións en Finlandia e dúas divisións como reserva baixo control directo do Oberkommando des Heeres (OKH).[81] Estas estaban equipadas con 6 867 vehículos blindados, dos cales 3 350-3 795 eran carros de combate, 2 770-4 389 avións (o 65% da Luftwaffe), 7 200-23 435 pezas de artillaría, 17 081 morteiros, uns 600 000 vehículos a motor e 625 000-700 000 cabalos.[82][83][84][85][86] Finlandia programou 14 divisións para a invasión, e Romanía ofreceu 13 divisións e oito brigadas no curso da operación.[87] Todas as forzas do Eixe, uns 3,8 millóns de efectivos,[88] despregáronse ao longo dunha fronte que se estendía dende o Ártico ata o mar Negro,[61] estaban controladas polo OKH e organizadas no Exército de Noruega, Grupo de Exércitos Norte, Grupo de Exércitos Centro e Grupo do Exército Sur, xunto con tres Luftflotten (frotas aéreas) que apoiaron aos grupos do exército: Luftflotte 1 para o Norte, Luftflotte 2 para o Centro e Luftflotte 4 para o Sur.[87]
O Exército de Noruega operaría no extremo norte de Escandinavia e na fronteira dos territorios soviéticos.[87] O Grupo de Exércitos Norte marcharía a través dos países bálticos cara ao norte de Rusia, tomaría ou destruiría a cidade de Leningrado e uniríase coas forzas finesas.[89][90][60] O Grupo de Exércitos Centro, o grupo equipado con máis blindados e avións,[91] debería golpear dende Polonia cara Belarús e as rexións occidentais e centrais de Rusia, e avanzar cara Smolensk e despois cara a Moscova.[90][60] O Grupo de Exércitos Sur tería que atacar o poboado corazón de Ucraína, rico en recursos agrícolas, tomando Kíiv antes de continuar cara ao leste sobre as estepas do sur da URSS co obxectivo de tomar o control do petróleo do Caucaso.[90][60] O Grupo de Exércitos Sur despregouse en dúas seccións separadas por un espazo de 319 km. A sección norte, que tiña a único grupo panzer do exército, estaba no sur de Polonia xusto ao lado do Grupo de Exércitos Centro, e a sección sur estaba en Romanía.[92]
As forzas alemás na retagarda (principalmente unidades Waffen-SS e Einsatzgruppen) operarían nos territorios conquistados para contrarrestar calquera actividade partisana en zonas que controlaban, ademais de executar a comisarios políticos soviéticos e xudeus.[39] O 17 de xuño, o xefe da Oficina de Seguridade do Reich (RSHA), Reinhard Heydrich, informou a uns de trinta a cincuenta mandos de Einsatzgruppen sobre "a política de eliminar xudeus en territorios soviéticos, polo menos en termos xerais".[93] Aínda que os Einsatzgruppen asignáronse a unidades da Wehrmacht, que lles proporcionaban subministracións como gasolina e comida, estaban controlados pola RSHA.[94] O plan oficial para Barbarossa asumía que os grupos de exército deberían ser capaces de avanzar libremente aos seus principais obxectivos de xeito simultáneo, sen dispersarse, unha vez que gañaran as batallas fronteirizas e destruíran as forzas do Exército Vermello na zona fronteiriza.[95]
Preparación da Unión Soviética
En 1930 Mikhail Tukhachevsky, un prominente teórico militar en guerra de carros de combate do período de entreguerras e posteriormente Mariscal da Unión Soviética, enviou un memorando ao Kremlin no que presionaba para que se investise enormemente en recursos necesarios para a produción en masa de armas, falando de "40 000 avións e 50 000 carros de combate".[96] A principios dos anos 30 desenvolveuse unha moderna doutrina operacional para o Exército Vermello e promulgouse nas Regulacións de Campo de 1936 na forma do Concepto de Batalla Profunda. Os gastos en defensa tamén medraron rapidamente pasando do 12% do produto interior bruto en 1933 ao 18 en 1940.[97]
Durante a Gran Purga de Stalin a finais dos nos 30, que aínda non rematara cando comezou a invasión alemá o 22 de xuño de 1941, gran parte do corpo de oficiais do Exército Vermello fora executado ou encarcerado e os seus substitutos, designados por Stalin por razóns políticas, polo xeral carecían de competencias militares.[98][99][100] Dos cinco mariscais da Unión Soviética designados en 1935, só Kliment Voroshilov e Semyon Budyonny sobreviviron á purga de Stalin. Tukhachevsky fora asasinado en 1937. 15 dos 16 comandantes do exército, 50 dos 57 comandantes do corpo, 154 dos 186 comandantes de división, e 401 dos 456 coroneis foran executados, e moitos outros oficiais foran destituídos.[100] En total, un 30 000 efectivos do Exército Vermello foron executados.[101] Stalin destacou aínda máis o seu control reafirmando o papel dos comisarios políticos a nivel divisional e inferior para supervisar a lealdade política do exército ao réxime. Os comisarios tiñan unha posición igual á do mando da unidade que supervisaban.[100] Pero a pesar dos esforzos de asegurar a vixilancia política das forzas armadas, tras o baixo rendemento do Exército Vermello en Polonia e na guerra de Inverno, un 80% dos oficiais destituídos durante a Gran Purga foron restituídos en 1941. Ademais, entre xaneiro de 1939 e maio de 1941 activáronse 161 novas divisións.[102][103] Polo tante, aínda que un 75% dos oficiais levaban no seu posto menos dun ano no inicio da invasión alemá de 1941, moitos dos curtos mandatos poden atribuírse non só á purga, senón tamén á creación de moitas unidades militares.[103]
Falando cos seus xenerais en decembro de 1940, Stalin mencionou as referencias de Hitler a un ataque na Unión Soviética en Mein Kampf e á súa crenza de que o Exército Vermello necesitaría catro anos para estar preparado. Stalin declarou, "debemos estar listos moito antes" e "intentaremos atrasar a guerra outros dous anos".[104] Xa en agosto de 1940, a intelixencia británica recibira indicios de plans alemáns para atacar os soviéticos só unha semana despois de que Hitler aprobara informalmente os plans para Barbarossa e avisou á Unión Soviética.[105] Pero a desconfianza de Stalin cara aos británicos fixérono ignorar as advertencias na crenza de que era un truco deseñado para levar á Unións Soviética á guerra no seu lado.[106][107] A principios de 1941, os propios servizos de intelixencia de Stalin e a intelixencia estadounidense deron avisos de forma regular dun inminente ataque alemán.[108] O espía soviético Richard Sorge tamén lle deu a Stalin a data exacta do ataque alemán, pero Sorge e outros informantes deran antes diferentes datas da invasión que pasaran pacificamente antes do ataque real.[109][110] Stalin recoñeceu a posibilidade dun ataque en xeral e polo tanto realizou preparacións significativas, pero decidiu non correr o risco de provocar a Hitler.[111]
A partir de xullo de 1940 o Estado Maior do Exército Vermello desenvolveu plans de guerra que identificaban á Wehrmacht como a ameaza máis perigosa para a Unión Soviética, e que no caso dunha guerra con Alemaña, o principal ataque da Wehrmacht viría a través da rexión norte das marismas de Pripyat en Belarús,[112][95] o que despois demostrouse correcto. Stalin non estivo de acordo, e en outubro autorizou o desenvolvemento de novos plans que asumían que un ataque alemán centraríase na rexión sur das marismas cara ás vitais rexións económicas en Ucraína. Isto converteuse na base de todos os plans de guerra soviéticos posteriores e do despregamento das forzas armadas preparandose para a invasión alemá.[112][113]
A principios de 1941 Stalin autorizou o Plan de Defensa do Estado 1941, que xunto co Plan de Mobilización 1941, solicitaba o despregamento de 186 divisións, como primeiro anel estratéxico, nos catro distritos militares do oeste da Unión Soviética con fronteira con territorios do Eixe; e o despregamento doutras 51 divisións ao longo dos ríos Dvina e Dnieper como segundo anel estratéxico baixo o control da Stavka, que no caso dunha invasión alemá tiña a tarefa de liderar unha contraofensiva xunto coas tropas restantes do primeiro anel.[113] Pero o 22 de xuño de 1941 a primeira liña só tiña 171 divi´sións, cuns 2,6-2,9 millóns de efectivos;[88][114][115] e a segunda tiña 57 divisións que aínda estaban mobilizándose, a meirande parte delas con efectivos insuficientes.[116] O segundo anel non foi detectado pola intelixencia alemá ata días despois do inicio da invasión, na meirande parte dos casos só cando as forzas alemás chocaron contra el.[117]
Ao comezo da invasión, a man de obra militar mobilizada polos soviéticos era de 5,3-5,5 millóns de efectivos,[88][118] e aínda estaba aumentando xa que as reservas eran duns 14 millóns de efectivos con adestramento militar básico que continuaban mobilizándose.[119][120] O Exército Vermello estaba disperso e aínda estaba preparándose cando a invasión comezou. As súas unidades adoitaban a estar separadas e carecían de transporte axeitado.[121] Aínda que o transporte era insuficiente para as forzas do Exército Vermello, cando arrincou a Operación Barbarossa tiñan unhas 33 000 pezas de artillaría, un número moi superior ao que os alemáns tiñan á súa disposición.[122]
A Unión Soviética tiña uns 23 000 carros de combate dispoñibles dos cales só 14 700 estaban listos para o combate.[123] Uns 11 000 carros estaban nos distritos militares occidentais que encaraban á forza invasora alemá.[124] Hitler posteriormente declarou a algúns dos seus xenerais, "se soubese da forza de carros de combate rusa en 1941 non atacaría".[125] Porén, os estándares de mantemento e preparación eran moi pobres; había poucas subministracións de munición e radios, e moitas unidades blindadas carecían de camións para ser aprovisionadas.[126][127] O modelos de carros soviéticos máis avanzados, o KV-1 e o T-34, que eran superiores a todos os carros alemáns, así como todos os deseños aínda en desenvolvemeto no verán de 1941,[128] non estaban dispoñibles en grandes cantidades cando comezou a invasión.[129] Ademais, no outono de 1939, os soviéticos disolveran os seus corpos mecanizados e dispersaran parcialmente os seus carros de combate en divisións de infantaría;[130] pero tras observar a campaña alemá en Francia, a finais de 1940 comezaron a reorganizar a meirande parte dos seus activos blindados de volta a corpos mecanizados cunha forza obxectiva de 1 031 carros cada un.[102] Pero estas grandes formacións blindadas eran difíciles de manexar e, ademais, estaban repartidas en guarnicións espalladas, coas súas divisións subordinadas separadas ata 100 km.[102] A reorganizacións aínda estaba en progreso e incompleta cando Barbarossa comezou.[131][132] As unidades de carros soviéticas estaban raramente ben equipadas, e carecían de adestramento e de apoio loxístico. As unidades enviábanse ao combate sen plans para recargar, reabastecer munición ou substituír o persoal. Acotío, tras un único enfrontamento, as unidades eran destruídas ou deixaban de ser efectivas.[121] A vantaxe numérica soviética en equipamento pesado compensouse polo mellor adestramento e organización da Wehrmacht.[101]
A Forza Aérea Soviética (VVS) mantivo a vantaxe numérica cun total de 19 533 avións, sendo a maior forza aérea do mundo en verán de 1941. Deses aparellos, uns 7 133-9 100 estaban despregados nos cinco distritos militares occidentais,[133][124][134] e outros 1 445 estaban baixo control naval.[135]
Os historiadores debateron sobre se Stalin estaba planeando unha invasión do territorio alemán no verán de 1941. O debate comezou a finais dos anos 80 cando Viktor Suvorov publicou un artigo e despois o libro Ledokol no cal afirma que Stalin vira o estoupido da guerra en Europa occidental como unha oportunidade para espallar revolucións comunistas por todo o continente, e que os militares soviéticos estaban sendo despregados para un inminente ataque no tempo da invasión alemá.[136] Esta visión tamén fora avanzada por antigos xenerais alemáns tras a guerra. A tese de Suvorov foi total ou parcialmente aceptada por un limitado número de historiadores, incluídos Valeri Danilov, Joachim Hoffmann, Mikhail Meltyukhov e Vladimir Nevezhin, e atraeu a atención do público en Alemaña, Israel e Rusia.[137][138] A teoría foi rexeitada fortemente pola meirande parte dos historiadores,[139][140] e Ledokol adoita a ser considerado un "tratado anti-soviético" nos países occidentais.[141] David Glantz e Gabriel Gorodetsky escribiron libros para rebater os argumentos de Suvorov.[142] A maioría dos historiadores cren que Stalin estaba buscando evitar a guerra en 1941, xa que cría que o seu exército non estaba preparado para loitar contra as forzas alemás.[143]
Tropas alemás cruzando a fronteira o primeiro día da invasión
Ao redor da 01:00 do 22 de xuño de 1941, os distritos militares soviéticos na fronteira foron alertados pola Directiva nº1 do Ministerio de Defensa, publicada a últimas horas do día anterior.[156] A directiva solicitaba preparar todas as tropas para o combate, pero evitando accións provocativas de calquera tipo.[157] Moitas unidades da fronte tardaron ata dúas horasen recibir as ordes da directiva,[157] e a meirande parte delas non as chegaron a recibir antes de que comezase a invasión.[156]
O 21 de xuño ás 13:00 o Grupo de Exércitos Norte recibiu a palabra clave Düsseldorf, indicando que Barbarossa comezaría a mañá seguinte, e pasou a súa propia palabra clave, Dortmund.[158] Ao redor das 03:15 do 22 de xuño, as forzas do Eixe comezaron a invasión da Unión Soviética co bombardeo de grandes cidades na Polonia ocupada polos soviéticos,[159] e cun ataque de artillaría sobre as defensas do Exército Vermello ao longo de toda a fronte.[156] Leváronse a cabo ataques aéreos ata Kronstadt, preto de Leningrado, Ismail en Besarabia, e Sebastopol en Crimea. Mentres tanto, tropas de terra cruzaron a fronteira acompañadas nalgúns lugares por quintacolumnistas lituanos e ucraínos.[160] Ao redor de tres millóns de soldados da Wehrmacht entraron en acción e enfrontáronse a unha cantidade un pouco menor de tropas soviéticas na fronteira.[159] Acompañando ás forzas alemás durante a invasión inicial estaban tamén unidades finesas e romanesas.[161]
Ao redor do mediodía, o ministro soviético de exteriores Vyacheslav Molotov transmitiu á poboación a noticia da invasión: "... Sen unha declaración de guerra, forzas alemás caeron sobre o noso país, atacaron as nosas fronteiras e moitos lugares ... O Exército Vermello e toda a nación librará unha vitoriosa guerra patriótica polo noso querido país, pola honra, pola liberdade ... A nosa causa é xusta. O inimigo será golpeado, A vitoria será nosa!"[162][163] Ao chamar á devoción da poboación polo seu país en vez de polo Partido, Molotov tocou unha corda patriótica que axudou a ao atónico pobo a asumir a devastadora noticia.[162] Nos primeiros poucos días de invasión, o Alto Mando Soviético e o Exército Vermello reorganizáronse extensamente para colocarse no camiño axeitado.[164] Stalin non se dirixiu á nación para falar do ataque ata o 3 de xullo, cando tamén falou dunha "Guerra Patriótica ... de todo o pobo soviético".[165]
En Alemaña, na mañá do 22 de xuño, o ministro de propagansa nazi Joseph Goebbels anunciou a invasión nunha emisión de radio con palabras de Hitler: "Nestes momentos estse a producir unha marcha que, pola súa extensión, compárase coa máis grande que o mundo nunca viu. Hoxe decidín poñer o destino e o futuro do Reich e da nosa xente en mans dos nosos soldados. Que Deus nos axude, especialmente nesta loita!"[166] Posteriormente nesa mesma mañá, Hitler proclamou aos seus colegas, "Antes de que pasen tres meses seremos testemuñas dun colapso de Rusia que nunca se viu na historia".[166] Hitler tamén se dirixiu ao pobo alemán a través da radio, presentándose a el mesmo como un home de paz, que de mala gaña tivo que atacar á Unión Soviética.[167] Tras a invasión, Goebbels instruíu que a propaganda nazi usase o eslogan "Cruzada europea contra o Bolxevismo" para describir a guerra; posteriormente milleiros de voluntarios e recrutas uníronse ás Waffen-SS.[168]
Ataques iniciais
O impulso inicial do ataque por terra e aire alemán destruíu completamente o mando e control organizativo soviético nas primeiras poucas horas, paralizando cada nivel de mando dende o pelotón de infantaría ata o Alto Mando.[169] Moscova non só fallou en comprender a magnitude da catástrofe á que se enfrontaban as tropas soviéticas na fronteira, senón que a primeira reacción de Stalin tamén foi de incredulidade.[170] Ao redor das 07:15, Stalin publicou a Directiva NKO Nº 2, que anunciaba a invasión ás Forzas Armadas Soviéticas, e pedíalles que atacasen ás forzas do Eixo alí onde violasen as fronteiras e lanzasen ataques aéreos en territorio alemán nas rexións fronteirizas.[171] Sobre as 09:15 Stalin publicou a Directiva NKO Nº 3, asinada polo Mariscal Semyon Timoshenko, que agora solicitaba unha contraofensiva xeral en toda a fronte "sen respeto polas fronteiras" que ambos homes esperaban que arrasase co inimigo no territorio soviético.[172][157] A orde de Stalin, que Timoshenko autorizou, non estaba baseada nunha avaliación realista da situación militar, pero os comandantes autorizárona por temor a represalias se non obedecían; pasaron varios días antes de que o liderado soviético tomase conciencia da enormidade da derrota inicial.[172]
Guerra no aire
As unidades de recoñecemento da Luftwaffe trazaron a concentración de tropas soviéticas, os depósitos de subministracións e os aeródromos, e marcáronos para a súa destrución.[173] Lanzáronse ataques adicionais da Luftwaffe contra centros de mando e control soviéticos co obxectivo de interromper a mobilización e organización das forzas soviéticas.[174][175] En contraste, os observadores de artillaría soviéticos baseados nas zonas fronteirizos recibiron instrucións estritas de non abrir fogo contra avións alemáns antes da invasión.[71] Unha posible razón para a vacilación soviética de devolver o fogo pode ser a crenza inicial de Stalin de que o asalto fora lanzado sen a autorización de Hitler. Como resultado perdeuse unha significativa cantidade de territorio soviético xunto con forzas do Exército Vermello; pasaron varios días antes de que Stalin entendese a magnitude da calamidade.[176] A Luftwaffe informou da destrución de 1 489 avións no primeiro día da invasión[177] e uns 3 100 durante os tres primeiros días.[178]Hermann Göring, Ministro de Aviación e Comandante en Xefe da Luftwaffe, desconfiaba dos informes e ordenou que se comprobasen esas cifras. Persoal da Luftwaffe examinou os restos nos aeródromos soviéticos, e as súas cifras orixinais demostraron ser conservadoras, xa que estimouse que máis de 2 000 avións soviéticos foron destruídos no primeiro día da invasión.[177] En realidade, as perdas soviéticas foron moi superiores; un documento soviético rexistrou a perda de 3 922 avións nos primeiros tres días contra 78 aparellos alemáns perdidos.[179][180] A Luftwaffe informou da perda de tan só 35 avións o primeiro día de combate.[179] Un documento do Arquivo Federal de Alemaña cifra a perda da Luftwaffe en 63 avións a primeira xornada.[181]
Ao final da primeira semana a Luftwaffe conseguira a supremacía aérea sobre os campos de batalla de todos os grupos de exército,[180] pero foi incapaz de exercer este dominio sobre a vasta extensión do occidente da Unión Soviética.[182][183] Segundo os diarios de guerra do Alto Mando Alemán, o día 5 de xullo a Luftwaffe levaba perdidos 491 avións e 316 máis estaban danados, quedando con só un 70% da forza que tiña no inicio da invasión.[184]
Países bálticos
Forzas alemás avanzando sobre Letonia
O 22 de xuño o Grupo de Exércitos Norte atacou a Fronte Noroeste soviética e abriuse paso a través dos 8º e 11º Exércitos.[185] Os soviéticos lanzaron inmediatamente un potente contraataque contra o 4º Grupo Panzer alemán cos 3º e 12º Corpos Mecanizados, pero foron derrotados.[185] O 25 de xuño os 8º e 11º Exércitos recibiron as ordes de retirarse ao río Dviná Occidental, onde tiñas previsto reunirse co 21º Corpo Mecanizado e os 22º e 27º Exércitos. Porén, o 26 de xuño o LVI Corpo Panzer de Erich von Manstein chegou ao río primeiro e asegurou unha cabeza de ponte a través del.[186] A Fronte Noroeste viuse obrigada a abandonar as defensas do río, e o 29 de xuño a Stavka ordenou que a Fronte se retirase á Liña Stalin nos accesos a Leningrado. O 2 de xullo o Grupo de Exércitos Norte comezou os seus ataques sobre a Liña Stalin co 4º Grupo Panzer, e o 8 de xullo capturou Pskov, devastando as defensas da Liña Stalin e acadando o óblast de Leningrado.[186] O 4º Grupo Panzer avanzara uns 450 quilómetros dende o inicio da invasión e agora estaba a tan só 250 km do seu obxectivo principal, Leningrado. O 9 de xullo comezaron os seus ataques contra as defensas soviéticas ao longo do río Luga no óblast de Leningrado.[187]
Ucraína e Moldova
O xeneral Ewald von Kleist (esquerda), comandante do 1º Grupo Panzer, inspecciona unha grande instalación de ferro en Ucraína en 1941.
A sección norte do Grupo de Exércitos Sur enfrontouse á Fronte Suroeste, que tiña a concentración de forzas soviéticas máis grande, e a sección sur enfrontouse á Fronte Sur. Ademais, as marismas de Pripyat e os montes Cárpatos supoñían un serio desafío para as dúas seccións do exército.[188] O 22 de xuño só a sección norte do Grupo de Exércitos Sur atacou, pero o terreo impediu o seu asalto dándolle aos defensores soviéticos moito tempo para reaccionar.[188] O 1º Grupo Panzer e o 6º Exército alemán atacaron e atravesaron o 5º Exército soviético.[189] A partir da noite do 23 de xuño os 22º e 15º Corpos Mecanizados soviéticos atacron os flancos do 1º Grupo Panzer dende o norte e o sur respectivamente. Aínda que pretendían concentrarse, as unidades de tanques soviéticas foron enviadas aos poucos debido á mala cordinación. O 22º Corpo Mecanizado atopouse co III Corpo Motorizado do 1º Grupo Panzer e foi decimado, morrendo tamén o seu comandante. O 1º Grupo Panzer superou a gran parte do 15º Corpo Mecanizado, que se enfrontou á 297º División de Infantaría do 6º Exército alemán, sendo derrotado por fogo anticarro e ataques da Luftwaffe.[190] O 26 de xuño os soviéticos lanzaron outro contraataque sobre o 1º Grupo Panzer dende o norte e o sur simultaneamente cos 9º, 19º e 8º Corpos Mecanizados, que xuntos tiñan 1 649 carros de combate, apoiados polos restos do 15º Corpo Mecanizado. A batalla durou catro días, rematando coa derrota das unidades de carros soviéticas.[191] O 30 de xuño a Stavka ordenou ás forzas restantes da Fronte Suroeste retirarse á Liña Stalin, onde defenderían os accesos a Kíiv.[192]
O 2 de xullo a sección sur do Grupo de Exércitos Sur (formado polos 3º e 4º Exécitos de Romanía e o 11º Exército alemán) invadiron Moldova, que estaba defendida pola Fronte Sur.[193] Os contraataques do 2º Corpo Mecanizado e o 9º Exército foron un fracaso, pero o 9 de xullo o avance do Eixo detívose ao longo das defensas do 18º Exército soviético entre os ríos Prut e Dnister.[194]
Belarús
Nas primeiras horas da invasión a Luftwaffe destruíu a forza aérea da Fronte Occidental no chan, e coa axuda do Abwehr e os seus quintacolumnistas de apoio que operaban na retagarda soviética paralizaron as liñas de comunicación da Fronte, cortando particularmente as do cuartel xeral do 4º Exército soviético.[195] O mesmo día, o 2º Grupo Panzer cruzou o río Bug, atravesou o 4º Exército, superou a fortaleza de Brest, e continuou cara Minsk, mentres que o 3º Grupo Panzer superou á meirande parte do 3º Exército e continuou cara Vilnius.[195] Simultaneamente, os 4º e 9º Exércitos alemáns enfrontáronse ás forzas da Fronte Occidental nos arredores de Białystok.[196] Baixo as ordes de Dmitry Pavlov, o comandante da Fronte Occidental, os 6º e 11º Corpos Mecanizados e o 6º Corpo de Cabalaría lanzaron un gran contraataque contra Grodno o 24-25 de xuño coa esperanza de destruír o 3º Grupo Panzer. Porén, o 3º Grupo Panzer xa avanzara, chegando as súas primeiras unidades a Vilnius na tarde do 23 de xuño, e o contraataque blindado da Fronte Occidental atopouse con fogo de infantaría e anticarro do V Corpo de Exército do 9º Exército alemán, apoiado por ataques aéreos da Luftwaffe.[195] Na noite do 25 de xuño o contraataque soviético fora derrotado, e o comandante do 6º Corpo de Cabalaría fora capturado. Esa mesma noite Pavlov ordenou a todas as unidades restantes da Fronte Occidental que se retirasen a Slonim, cara Minsk.[195] Lanzáronse contraataques posteriores contra as forzas alemás para gañar tempo na retirada, pero todo eles fallaron.[195] O 27 de xuño os 2º e 3º Grupos Panzer reuníronse preto de Minsk e capturaron a cidade o seguinte día, completando o cerco de case toda a Fronte Occidental en dúas bolsas: unha ao redor de Białystok e a outra ao oeste de Minsk.[197] Os alemáns destruíton os 3º e 10º Exércitos soviéticos e inflixiron serias perdas aos 4º, 11º e 13º Exércitos, e informaron ter capturado 324 000 soldados soviéticos, 3 300 carros de combate e 1 800 pezas de artillaría.[198][199]
O 29 de xuño publicouse unha directiva soviética para combater o pánico masivo desenfreado entre os civís e o persoal das forzas armadas. A orde estipulaba medidas rápidas e severas contra calquera que incitase ao pánico ou amosase covardía. O NKVD traballou con comisarios e mandos militares para rastrexar posibles rutas de retirada de soldados que fuxían sen ningunha autorización militar. Establecéronse tribunais de campo para tratar con civís que difundían rumores e con desertores.[200] O 30 de xuño Stalin relevou a Pavlov do seu mando, e o 22 de xullo xulgouno e executouno xunto con moitos membros do seu persoal por cargos de "covardía" e "incompetencia criminal".[201][202]
O 29 de xuño Hitler, a través do Comandante en Xefe do Exército alemán Walther von Brauchitsch, ordenou ao comandante do Grupo de Ecércitos Centro Fedor von Bock deter o avance dos seus panzers ata que as formacións de infantaría liquidasen as bolsas formadas.[203] Pero o comandante do 2º Grupo Panzer Heinz Guderian, co apoio tácito de Fedor von Bock e do xefe do OKH Franz Halder, ignorou as ordes e atacou cara ao leste, cara a Bobruisk, aínda que informou do avance como un recoñecemento en forza. Guderian tamén realizou persoalmente unha inspección aérea da bolsa de Minsk-Białystok o 30 de xuño e concluíu que o seu grupo panzer non era necesario para contela, xa que o 3º Grupo Panzer de Hermann Hoth xa estaba traballando na bolsa de Minsk.[204] Ese mesmo día algúns dos corpos de infantaría dos 9º e 4º Exércitos, tras liquidar o suficiente a bolsa de Białystok, continuaron a súa marcha para alcanzar os grupos panzer.[204] O 1 de xullo Fedor von Bock ordenou aos grupos panzer continuar coa ofensiva cara ao leste a partir da mañá do 3 de xullo. Pero Brauchitsch, respectando as instrucións de Hitler, e Halder, que a seguiu de mala gaña, opuxéronse ás ordes de Bock. Porén, Bock insistiu afirmando que sería irresponsable reverter as ordes xa enviadas. Os grupos panzer reiniciaron a súa ofensiva o 2 de xullo antes de que as alcanzasen as suficientes formacións de infantaría.[204]
Noroeste de Rusia
Durante as negociacións entre Alemaña e Finlandia, este último país demandou permanecer neutral a menos que a Unión Soviética a atacase primeiro. Polo tanto Alemaña buscou provocar á Unión Soviética para que atacase Finlandia. Despois de que Alemaña lanzase Barbarossa o 22 de xuño, avións alemáns usaron bases aéreas finesas para atacar posicións soviéticas. O mesmo día os alemáns lanzaron a Operación Rentier e ocuparon a provincia de Petsamo na fronteira entre Finlandia e a Unión Soviética. Simultaneamente Finlandia procedeu a remilitarizar as neutrais illas Åland. A pesar desas accións o goberno finés insistiu a través de canles diplomáticas en que seguia sendo un país neutral, pero o liderado soviético xa vía a Finlandia como un aliado de Alemaña. Posteriormente os soviéticos procederon a lanzar un bombardeo masivo o 25 de xuño contra todas as grandes cidades e centros industriais fineses como Helsinqui, Turku e Lahti. Durante unha sesión nocturna ese mesmo día o parlamento finés decidiu ir á guerra contra a Unión Soviética.[205][206]
Finlandia dividiuse en dúas zonas operativas. O norte de Finlandia foi o escenario de operacións do Exército de Noruega. O seu obxectivo era executar un movemento de pinza no porto estratéxico de Murmansk, co nome de Operación Silberfuchs. O sur de Finlandia estaba aínda baixo a responsabilidade do exército finés. O obxectivo das forzas finesas foi, nun principio, recapturar a Carelia finesa no lago Ladoga e o istmo de Carelia, que incluía a segunda cidade máis grande de Finlandia, Viipuri.[207][208]
Máis avances alemáns
Avances alemáns durante as primeiras fases da Operación
O 2 de xullo e durante os seguintes seis días, unha tormeta de chuvia típica dos verán de Belarús retardou o progreso dos carros de combate do Grupo de Exércitos Centro, e as defensas soviéticas reforzáronse.[209] Os atrasos permitiron aos soviéticos organizar un contraataque masivo contra o Grupo de Exércitos Centro. O obxectivo final do grupo de exércitos era Smolensk, que dominaba o camiño a Moscova. En fronte dos alemáns estaba unha vella liña de defensa soviética mantida por seis exércitos. O 6 de xullo os soviéticos lanzaron un masivo contraataque usando os V e VII Corpos Mecanizados do 20º Exército,[210] que chocou contra os 39º e 47º Corpos Panzer nunha batalla onde o Exército Vermello perdeu 832 carros de combate dos 2 000 empregados durante unha loita de cinco días.[211] Os alemáns derrotaron este contraataque principalmente grazas á presenza casual do único escuadrón da Luftwaffe con avións caza-carro.[211] O 2º Grupo Panzer cruzou o río Dniéper e achegouse a Smolensk dende o sur, mentres que o 3º Grupo Panzer, tras derrotar o contraataque soviético, achegouse á cidade dende o norte. Atrapados entre as súas pinzas había tres exércitos soviéticos. A 29º División Motorizada capturou Smolensk o 16 de xullo pero aínda quedaba unha fenda entre o Grupo de Exércitos Centro. O 18 de xullo os grupos panzer estaban a menos de 10 quilómetros de pechar a fenda, pero non a pecharían ata o 5 de agosto, cando se capturaron máis de 300 000 soldados soviéticos e 3 205 foron destruídos. Unha gran cantidade de efectivos do Exército Vermello escapou e colocouse entre os alemáns e Moscova para continuar coa defensa.[212]
Tras catro semanas de campaña os alemáns decatáronse de que subestimaran enormemente a forza soviética.[213] As tropas alemás usaran as súas provisións iniciais e o xeneral Bock chegou rapidamente á conclusión de que non só o Exército Vermello ofrecía unha dura oposición, senón que tamén as dificultades alemás debíanse aos problemas loxísticos con reforzos e provisións.[214] As operacións ralentizáronse para permitir o reabastecemento; o atraso foi usado para adaptar a estratexia á nova situación.[215] Hitler xa perdera a fe nas batallas de cerco xa que un gran número de soldados soviéticos conseguira escapar das pinzas.[215] Agora cría que podía derrotar á Unión Soviética por medios económicos, privándoos da capacidade industrial para continuar a guerra. Iso significaba apoderarse do centro industrial de Khárkiv, do Donbass e dos campos petrolíferos do Cáucaso no sur, e apurar a captura de Leningrado, un gran centro de produción militar no norte.[216]
O xefe da OKH, o xeneral Franz Halder, Fedor von Bock, o comandante do Grupo de Exércitos Centro, e case todos os xenerais alemáns involucrados na Operación Barbarossa argumentaron con vehemencia a favor de continuar o avance total cara Moscova.[217][218] Ademais da importancia psicolóxica de capturar a capital soviética, os xenerais sinalaron que Moscova era un gran centro de produción de armas, ocentro do sistema de comunicacións soviético, e un importante centro de conexións de transporte. Os informes de intelixencia indicaban que a maior parte do Exército Vermello estaba despregada preto de Moscova para a defensa da capital baixo o mando de Semyon Timoshenko.[215] Bock e Halder enviaron ao comandante de panzers Heinz Guderian para que convencese a Hitler e continuar o asalto contra Moscova, pero Hitler emitiu unha orde a través de Guderian (ignorando a Bock e a Halder) para enviar aos carros de combate do Grupo de Exércitos Centro ao norte e ao sur, detendo temporalmente o avance cara a capital.[219] Convencido polos argumentos de Hitler, Guderian regresou como un converso ao plan do Führer, o que lle valeu o desprezo dos oficiais ao mando.[220]
Norte de Finlandia
O 29 de xuño o Exército de Noruega lanzou un ataque para capturar Murmansk nun movemento en pinza. A pinza norte, dirixida polos Corpos de Montaña de Noruega, aproximouse a Murmansk directanmente cruzando a fronteira en Petsamo. Porén, a mediados de xullo tras asegurar o paso da península Rybachy e avanzar ata o río Litsa o avance alemán parou pola forte resistencia do 41º Exército soviético. Novos ataques non levaron a nada, e esta fronte converteuse nun punto morto durante o resto de Barbarossa.[221][222]
O segundo ataque da pinza comezou o 1 de xullo co XXXVI Corpo alemán e o III Corpo finés tendo como obxectivo recapturar a rexión de Salla para Finlandia e despois continuar cara ao leste para cortar o ferrocarril de Murmansk preto de Kandalaksha. As unidades alemás tiveron grandes dificultades para afrontar as condicións do Ártico. Tras duros combates, Salla foi capturada o 8 de xullo. Para manter o impulso as forzas xermano-finesas avanzaron cara ao leste, ata que foron paradas na vila de Kayraly pola resistencia soviética. Máis ao sur o III Corpo finés fixo un esforzo independente para chegar ao ferrocarril de Murmansk a través do terreo ártico. Enfrontándose tan só a unha división do 7º Exército soviético foi capaz de avanzar rapidamente. O 7 de agosto capturou Kestenga mentres chegaba ás aforas de Ukhta. Unha gran cantidade de reforzos do Exército Vermello evitou máis avances nas dúas frontes, e a forza xermano-finesa tivo que poñerse á defensiva.[223][224]
Carelia
Forzas finesas avanzando preto de Rautjärvi
O plan finés no sur en Carelia era avanzar o máis rápido posible ata o lago Ladoga, cortando ás forzas soviéticas pola metade. Despois os territorios fineses, incluído Viipuri, ao leste do Ladoga serían recapturados antes de avanzar ao longo do istmo de Carelia. O ataque finés lanzouse o 11 de xullo. O Exército de Carelia tiña vantaxe numérica sobre os 7º e 23º Exércitos soviéticos, polo que puido avanzar rapidamente. O importante cruzamento de estradas de Loimola capturouse o 14 de xullo. O día 16 as primeiras unidades finesas chegaron ao lago Ladoga en Koirinoja, conseguindo o obxectivo de dividir as forzas soviéticas. Durante o resto de xullo o Exército de Carelia avanzou aínda máis cara ao sueste, parando na antiga fronteira ruso-finesa en Mansila.[225][226]
Coas forzas soviéticas partidas pola metade, o ataque no istmo de Carelia podía comezar. O exército finés intentou rodear grandes formacións soviéticas en Sortavala e Hiitola avanzando cara ás ribeiras occidentais do Ladoga. A mediados de agosto este movemento tivo éxito e as dúas poboacións foron tomadas, aínda que moitas formacións soviéticas puideron evacuar por mar. Máis ao oeste lanzouse o ataque sobre Viipuri. Coa resistencia soviética derrumbada, os fineses foron capaces de rodear a cidade avanzando ata o río Vuoksi. Viipuri foi capturada o 30 de agosto os fineses tamén realizaron un gran avance no resto do istmo. A principios de setembro Finlandia recuperara as fronteiras anteriores á guerra de Inverno.[227][226]
Ofensiva cara a Rusia central
A mediados de xullo as forzas alemás avanzaran poucos quilómetros de Kíiv por debaixo das marismas de Pripyat. O 1º Grupo Panzer entón dirixiuse cara ao sur, mentres o 17º Exército atacou o leste e atrapou tres exércitos soviéticos preto de Uman.[228] Cando os alemáns eliminaron a bolsa os carros de combate xiraron cara ao norte e cruzaron o Dniéper. Mentres tanto, o 2º Grupo Panzer, desviado do Grupo de Exércitos Centro, cruzou o río Desna co 2º Exército no seu flanco dereito. Os dous exércitos panzer atraparon entón a catro exércitos soviéticos e a parte de dous máis.[229]
En agosto, como a capacidade de servizo e a cantidade de inventario da Luftwaffe disminuíran constantemente debido aos combates, a demanda de apoio aéreo aumentou cando a Forza Aérea Soviética (VVS) se recuperaba. A Luftwaffe atopouse loitando por manter a superioridade aérea local.[230] Coa chegada do mal tempo en outubro, a Luftwaffe viuse en varias ocasións forzada a suspender case todas as operacións aéreas. A VVS, aínda que se enfrontaba ás mesmas dificultades meteorolóxicas, tiña unha clara vantaxe grazas á experiencia de preguerra con voos a baixas temperaturas, e ao feito de que estaba operando dende bases e aeroportos intactos.[231] En decembro a VVS igualara á Luftwaffe e incluso comezara a apertar para conseguir a superioridade aérea sobre o campo de batalla.[232]
Para o seu ataque final en Leningrado, o 4º Grupo Panzer reforzouse con carros de combate do Grupo de Exércitos Centro. O 8 de agosto os panzers romperon as defensas soviéticas. A finais de agosto o 4º Grupo Panzer penetrara a 48 quilómetros de Leningrado. Os fineses empuxaron cara ao sueste a ambos lados do lago Ladoga para alcanzar a vella fronteira ruso-finesa.[233]
Os alemáns atacaron Leningrado en agosto; nos seguintes tres meses 400 000 residentes da cidade traballaron para construír fortificacións mentres continuaban os combates, mentres que outros 160 000 uníronse ás filas do Exército Vermello. En ningún outro lugar houbo un espítitu de levée en masse máis grande para resistir aos alemáns que en Leningrado, onde as tropas de reserva e as unidades improvisadas Narodnoe Opolcheniye, formadas por batallóns de traballadores e incluso formacións de escolares, uníronse para cavar trincheiras mentres se preparaban para defender a cidade.[234] O 7 de setembro a 20º División Motorizada alemá tomou Shlisselburg, cortando todas as rutas por terra a Leningrado. Os alemáns cortaron os ferrocarrís a Moscova e capturaron o ferrocarril a Murmansk con axuda finesa para iniciar un sitio que duraría máis de dous anos.[235][236]
Nesta fase Hitler ordenou a destrución final de Leningrado sen coller prisioneiros, e o 9 de setembro o Grupo de Exércitos Norte iniciou o impulso final. En dez días avanzou 10 quilómetros cara a cidade.[237] Porén, o avance dos derradeiros 10 km resultou ser moi lento e as baixas amontoábanse. Hitler, agora falto de paciencia, ordenou que Leningrado non sería asaltado, senón que a deixaría morrer de fame ata que se rendise. Nese sentido, o OKH publicou a Directiva Núm. Ia 1601/41 o 22 de setembro de 1941, que acordaba os plans de Hitler.[238] Privado das súas forzas Panzer, o Grupo de Exércitos Centro permaneceu estático e foi obxecto de varios contraataques soviéticos, en particular da ofensiva Yelnya, na cal os alemáns sufriron a súa primeira gran derrota táctica dende o inicio da invasión; esta vitoria do Exército Vermello tamén fixo que a moral soviética subise.[239] Eses ataques fixeron que Hitler centrase a súa atención novamente no Grupo de Exércitos Centro e no seu camiño cara a Moscova. Os alemáns ordenaron aos 3º e 4º Exércitos Panzer deixar o sitio de Leningrado e apoiar ao Grupo de Exércitos Centro no seu ataque a Moscova.[240][241]
Kíiv
Antes de que comezase o ataque sobre Moscova, o exército alemán necesitaba rematar as operacións en Kíiv. A metade do Grupo de Exércitos Centro virara cara ao sur na parte de atrás da posición de Kíiv, mentres que o Grupo de Exércitos Sur movérase cara ao norte dende a súa cabeza de ponte no Dniéper.[242] O cerco das forzas soviéticas en Kíiv conseguiuse o 16 de setembro. Seguiu unha batalla na que os soviéticos foron golpeados con carros de combate, artillaría e bombardeos aéreos. Tras dez días de combate os alemáns afirmaron ter capturado 665 000 soldados soviéticos, aínda que as cifras reais rondaban os 220 000 prisioneiros.[243] As perdas soviéticas foron de 452 720 homes, 3 867 pezas de artillaría e morteiros de 43 divisións dos 5º, 21º, 26º e 37º Exércitos soviéticos.[242] A pesar do esgotamento e as perdas dalgunhas unidades alemás (de máis do 75% dos seus homes) polos intensos combates, a masiva derrota soviética en Kíiv e as perdas do Exército Vermello durante os tres primeiros meses do asalto contribuíron á suposición alemá de que o ataque a Moscova aínda podería ter éxito.[244]
Mar de Azov
Despois de que as operacións en Kíiv rematasen con éxito o Grupo de Exércitos Sur avanzou ao leste e ao sur para capturar a rexión industrial do Donbass e Crimea. A Fronte Sur soviética lanzou un ataque o 26 de setembro con dous exércitos nas ribeiras norte do mar de Azov contra elementos de 11º Exército alemán, que avanzaban simultaneamente cara a Crimea. O 1 de outubro o 1º Grupo Panzer baixo ao de Ewald von Kleist dirixiuse ao sur para rodear os dous exércitos soviéticos que estaban atacando. O 7 de outubro os 7º e 18º Exércitos soviéticos estaban illados e catro días despois foran aniquilados. A derrota soviética foi total; 106 332 homes capturados, 212 carros de combate destruídos ou capturados nunha única bolsa, así como 766 pezas de artillaría de todos os tipos.[245] A morte ou captura de dous terzos de todos os soldados da Fronte Sur en catro días fixo que o flanco esquerdo da fronte se afundise, permitindo aos alemáns capturar Kharkov o 24 de outubro. O 1º Grupo Panzer de Kleist tomou a rexión do Donbass ese mesmo mes.[245]
Centro e norte de Finlandia
Fronte de Finlandia
No centro de Finlandia o avance xermano-finés no ferrocarril de Murmansk reiniciárase en Kayraly. Un gran cerco dende o norte e o sur atrapou aos corpos defensivos soviéticos en permitiu ao XXXVI Corpo avanzar aínda máis cara ao leste.[246] A principios de setembro chegou ás fortificacións da antiga fronteira de 1939. O 6 de setembro rompeuse a primeira liña de defensa no río Voyta, pero os ataques contra a liña principal no río Verman fracasaron.[247] Co Exército de Noruega centrándose agora máis no sur, a fronte estancouse neste sector. Máis ao sur, o III Corpo finés lanzou unha nova ofensiva contra o ferrocarril de Murmansk o 30 de outubro, reforzado con elementos do Exército de Noruega. Os fineses puideron achegarse a 30 km do ferrocarril cando o Alto Mando ordenaron parar todas as operacións ofensivas no sector o 17 de novembro. Os Estados Unidos meteron presión diplomaticamente a Finlandia para que non interrompese os envíos de axuda aliada á Unión Soviética, o que causou que o goberno finés parase o avance cara ao ferrocarril de Murmansk. Coa negativa finesa de continuar atacando e a incapacidade alemá de facelo só, os esforzos xermano-fineses no centro e norte de Finlandia chegaron ao seu fin.[248][249]
Carelia
Alemaña presionara a Finlandia para aumentar as súas actividades ofensivas en Carelia para axudar aos alemáns na operacións sobre Leningrado. Os ataques fineses contra Leningrado seguiron sendo limitados. Finlandia parou o seu avance xusto antes da cidade e non tiña intencións de atacala. A situación era diferente no leste de Carelia. O goberno finés acordou reiniciar a súa ofensiva na Carelia soviética para chegar ao lago Onega e ao río Svir. O 4 de setembro lanzouse un novo ataque nunha ampla fronte. Aínda que reforzados con tropas de reserva, as fortes perdas dos defensores soviéticos do 7º Exército en toda a fronte significaban que non poderían resistir o avance finés. Olonets foi tomada o 5 de setembro. O 7 de setembro as primeiras unidades finesas chegaron ao río Svir.[250]Petrozavodsk, a capital da República Socialista Soviética Carelo-Finesa, caeu o 1 de outubro. Dende alí o Exército de Carelia moveuse cara ao norte ao longo das ribeiras do lago Onega para asegurar o resto da zona ao oeste do lago, mentres que establecía unha posición defensiva ao longo do río Svir. Porén, o seu avance ralentizouse durante as seguintes semanas polo inicio do inverno. Medvezhyegorsk foi capturada o 5 de decembro e Povenets o día seguinte. O 7 de decembro Finlandia parou as súas operacións ofensivas, pasando a tomar unha postura defensiva.[251][252]
Despois de Kíiv o Exército Vermello xa non superaba en número aos alemán e non había máis reservas adestradas directamente dispoñibles. Para defender Moscova Stalin podía despregar 800 000 homes en 83 divisións, pero non máis de 25 delas estaban totalmente operativas. A operación para tomar Moscova comezou o 30 de setembro de 1941.[253][254] En fronte do Grupo de Exércitos Centro había unha serie de elaboradas liñas de defensa, a primeira delas centrada en Vyazma e a segunda en Mozhaysk.[229] Os labregos rusos comezaron a fuxir ante as unidades alemáns que avanzaban, queimando as súas colleitas, afastando o gando e destruíndo edificios nas súas aldeas como parte dunha política de terra queimada deseñada para non deixarlle subministracións e comida á maquinaria de guerra nazi.[255]
O primeiro golpe colleu aos soviéticos completamente por sorpresa cando o 2º Grupo Panzer, regresando dende o sur, tomou Oryol, a tan só 121 km ao sur da primeira liña de defensa principal soviética.[229] Tres días despois os panzers avanzaron cara Bryansk, mentres que o 2º Exército atacou dende o oeste.[256] Os 3º e 13º Exércitos soviéticos estaban agora rodeados. Cara ao norte, os 3º e 4º Exércitos Panzer atacaron Vyazma, atrapando aos 19º, 20º, 24º e 32º Exércitos.[229] A primeira liña de defensa de Moscova quedou esnaquizada. A bolsa finalmente contiña máis de 500 000 prisioneiros soviéticos, o que levaba a conta dende o principios da invasións aos tres millóns. Os soviéticos tiñas agora só 90 000 homes e 150 carros de combate para a defensa de Moscova.[257]
O goberno alemán predixo agora publicamente a inminente captura de Moscova e convenceu aos correspondentes estranxeiros dun inminente colapso soviético.[258] O 13 de outubro o 3º Grupo Panzer penetrou a 140 km da capital.[229] A lei marcial declarouse en Moscova. A meteoroloxía empeorou case dende o principio da operación. As temperaturas baixaron mentres continuaban as precipitacións. Isto converteu as estradas se pavimentar en lama e ralentizou o avance alemán cara Moscova.[259] Comezou a nevar ao que lle seguiu máis choiva, creándose unha lama glutinosa, que dificultaba moito o avance dos carros de combate alemáns, mentres que o T-34 soviético, coas súas cadeas máis anchas, estaban máis preparados para esas condicións.[260] Ao mesmo tempo, a situación cos provisións alemás deteriorouse rapidamente.[261] O 31 de outubro o Alto Mando alemán ordenou deter a operación mentres os exércitos se reorganizaban. A pausa permitiu aos soviéticos, moito mellor aprovisionados, gañar tempo para consolidar as súas posicións e organizar formacións de novos reservistas activados.[262][263] En pouco máis dun mes os soviéticos organizaron once novos exércitos que incluían 30 divisións de tropas siberianas. Estes procedían do Extremo Oriente despois de que a intelixencia soviética asegurase a Stalin de que os xaponeses xa non eran unha ameaza.[264] Durante os meses de outubro e novembro de 1941 ao redor de 1 000 carros de combate e 1 000 avións chegaron xunto coas forzas siberianas para axudar na defensa da cidade.[265]
Co endurecemento do chan por mor do frío, os alemáns reiniciaron o ataque sobre Mosscova o 15 de novembro.[266] Aínda que as propias tropas eran agora capaces de avanzar novamente a situación das subministracións non mellorara. Enfrontándose aos añemáns estaban os 5º, 16º, 30º, 43º, 49º e 50º Exércitos soviéticos. Os alemáns intentaron mover os 3º e 4º Exércitos Panzer ao longo do canal de Moscova e rodear a capital dende o nordés. O 2º Grupo Panzer atacaría Tula e despois pecharía Moscova dende o sur.[267] Mentres os soviéticos reaccionaban aos seus flancos o 4º Exército atacaría o centro. En dúas semanas de combates, sen suficiente combustible e munición, os alemáns deslizáronse lentamente cara Moscova. No sur o 2º Grupo Panzer estaba sendo bloqueado. O 22 de novembro as unidades siberianas, aumentadas polos 49º e 50º Exércitos atacaron o 2º Grupo Panzer derrotando aos alemáns. Porén, o 4º Grupo Panzer fixo retroceder ao 16º Exército e cruzou con éxito o canal de Moscova nun intento de rodear a capital.[268]
O 2 de decembro parte da 258ª División de Infantaría avanzou a 24 km de Moscova. Estaban tan preto que os oficiais afirmaron ter visto as agullas do Kremlin,[269] pero entón comezaron as primeiras tormentas de neve.[270] Un batallón de recoñecemento conseguiu acadar o pobo de Khimki, a tan só uns 8 km da capital soviética. O batallón capturou a ponte cobre o canal Moscova-Volga e a estación de ferrocarril, sendo o maior avance cara ao leste das tropas alemás.[271] A pesar dos progresos realizados, a Wehrmacht non estaba equipada para combater en condicións invernais severas.[272] O exército soviético estaba mellor adaptado para loitar nesas condicións, pero tiña problemas de produción de roupa de inverno. As forzas alemás foron as peor paradas, xa que a profunda neve obstaculizou aínda máis o seu equipamento e mobilidade.[273][274] As condicións meteorolóxicas deixaron en terra á Luftwaffe, impedindo operacións aéreas a grande escala.[275] As novas unidades soviéticas creadas preto de Moscova contaban agora con máis de 500 000 homes, e o 5 de decembro lanzaron un masivo contraataque como parte da contraofensiva de inverno soviética. A ofensiva parou o 7 de xaneiro de 1942 despois de facer retroceder aos exércitos alemáns 100-250 km dende Moscova.[276] A Wehrmacht perdera a batalla de Moscova e a invasión custáralle ao exército alemán máis de 830 000 homes.[277]
Consecuencias
Co fracaso da batalla de Moscova todos os plans alemáns para unha derrota rápida da Unión Siviética tiveron que ser revisados. As contraofnsivas soviéticas en decembro de 1941 causaron fortes perdas nos dous bandos, pero ao mesmo tempo eliminou a ameaza alemá a Moscova.[278][279] Intentando explicar as cousas, Hitler publicou a Directiva N. 39, que citaba a temperá chegada do inverno e o frío severo como a razón do fracaso alemán,[280] aínda que a principal razón fora a falta de preparación dos militares alemáns para unha empresa tan grande.[281] O 22 de xuño de 1941 a Wehrmacht tiña un total de 209 divisións á súa disposicións, 163 das cales tiñan capacidade ofensiva. O 31 de marzo de 1942, menos dun ano despois da invasión da Unión Soviética, a Wehrmacht só tiña 58 divisións con capacidade ofensiva.[282] A tenacidade e habilidade de contraatacar con efectividade do Exército Vermello sorprendeu aos alemáns do mesmo xeito que o seu ataque inicial sorprendeu aos soviéticos. Estimulado pola exitosa defensa e nun esforzo por imitar aos alemáns, Stalin quería iniciar a súa propia contraofensiva, non só contra as forzas alemáns ao redor de Moscova, senón tamén contra os seus exércitos no norte e no sur.[283] A rabia polas fracasadas ofensivas alemás fixeron que Hitler relevase ao Mariscal de Campo Walther von Brauchitsch do mando e no seu lugar Hitler asumiu o control persoal do exército alemán o 19 de decembro de 1941.[284]
A Unión Soviética sufriu moito no conflito, perdendo enormes extensións de territorio e con vastas perdas de homes e material. Porén, o Exército Vermello demostrou ser capaz de contrarrestar as ofensivas alemás, particularmente cando os alemáns comezaron a experimentar escasezas insubstituíbles en homes, armamento, provisións e combustible.[285] A pesar da rápida deslocalización da fabricación de armamento soviética ao leste dos Urais e dun incremento na produción en 1942, especialmente de blindados, novos tipos de avións e artillaría, a Wehrmacht foi capaz de lanzar unha nova ofensiva a grande escala en xullo de 1942, aínda que nunha fronte moito máis reducida. Hitler, decatándose de que a subministración de petróleo de Alemaña estaba "severamente esgotada",[286] pretendía capturar os campos petrolíferos de Baku nunha ofensiva de nome Fall Blau.[287] Novamente os alemáns tomaron grandes extensións do territorio soviético, pero non conseguiron acadar os seus obxectivos finais a raíz da súa derrrota na batalla de Stalingrado en febreiro de 1943.[288]
En 1943 a fabricación de armamento soviético estaba totalmente operativa e superaba cada vez máis á economía de guerra alemá.[289] A última grande ofensiva alemá no teatro do leste durante a guerra tivo lugar durante xullo-agosto de 1943 co lanzamento da Operación Zitadelle, un asalto no Kursk.[290] Ao redor dun millón de soldados alemáns enfrontáronse a unha forza soviética de máis de 2,5 millóns de homes. Os soviéticos impuxéronse. Tras a derrota da Operación Zitadelle os soviéticos lanzaron contraofensivas empregando seis millóns de homes ao longo dunha fronte de 2 400 quilómetros cara ao río Dniéper mentres expulsaban aos alemáns cara ao oeste.[291] Empregando ofensivas cada vez máis ambiciosas e tacticamente sofisticadas, xunto con melloras operativas no segredismo e engano, o Exército Vermello foi finalmente capaz de liberar gran parte da área que os alemáns ocuparan ateriormente cara ao verán de 1944.[292] A destrución do Grupo de Exércitos Centro, resultado da Operación Bagration, demostrou ser un éxito decisivo; novas ofensivas soviéticas contra os Greupos de Exército Norte e Sur no outono de 1944 puxeron aos alemáns en retirada.[293] En xaneiro de 1945 os militares soviéticos tiñan como obxectivo Berlín.[294] A guerra rematou coa derrota total e capitulación da Alemaña nazi en maio de 1945.[295]
Crimes de guerra
Aínda que a Unión Soviética non asinara as Convencións de Xenebra. Alemaña asinara o tratado e estaba polo tanto obrigada a ofrecer aos prisioneiros de guerra soviéticos un trato humanitario de acordo coas súas disposicións (como así facía xeralmente cos prisioneiros doutros países aliados).[296][297] Segundo os soviéticos, estes non asinaran as Convencións en 1929 debido ao Artigo 9 que, ao impor a segregación racial dos prisioneiros de guerra en diferentes campos, contraviña a constitución soviética.[298] O Artigo 82 da convención especificaba que "no caso de que, en tempos de guerra, un dos belixerantes non sexa parte da Convención, as súas disposicións continuarán estando vixentes entre os belixerantes que son partes dela".[299] A pesar diso Hitler pediu que a batalla contra a Unión Soviética fose unha "loita pola existencia" e enfatizou que os exércitos rusos debían ser "aniquilados", unha mentalidade que contribuíu aos crimes de guerra contra prisioneiros de guerra soviéticos.[300] Un memorando do 16 de xullo de 1941, gravado por Martin Bormann, cita a Hitler dicindo, "A zona xigante [ocupada] debe naturalmente ser pacificada tan rápido como sexa pisoble; isto sucederá no mellor dos casos se se dispara a calquera que pareza gracioso".[301][302] Convenientemente para os nazis, o feito de que os soviéticos non asinasen a convención xogou ao seu favor xa que xustificaron o seu comportamento en consecuencia. Incluso se os soviéticos asinaran, é bastante improbable que isto detivese as políticas xenocidas nazis contra combatentes, civís e prisioneiros de guerra.[303]
Himmler inspeccionando un campo de prisioneiros de guerra
Antes da invasión Hitler publicou a destacada Orde dos Comisarios, que pedía que todos os comisarios políticos soviéticos collidos como prisioneiros na fronte fosen fusilados inmediatamente sen xuízo.[304] Os soldados alemáns participaron nestes asasinatos masivos xunto con membros do SS-Einsatzgruppen, ás veces con desgana, alegando "necesidade militar".[305][306] Na véspera da invasión os soldados alemáns foron informados de que a súa batalla "demanda medidas desapiadadas e vigorosas contra os incitadores bolxeviques, guerrilleiros, saboteadores, xudeus e a completa eliminación de toda a resistencia activa e pasiva". Autorizáronse castigos colectivos contra ataques partisanos; se un perpetrador non podía ser identificado rapidamente considerabanse entón represalias aceptables o incendio de aldeas e as execucións masivas.[307] Aínda que a maioría dos soldados alemáns aceptaron eses crimes como xustificados debido á propaganda nazi, que representaba ao Exército Vermello como Untermenschen, algúns destacados oficiais alemáns protestaron abertamente con respecto a eles.[308] Estímase que uns dous millóns de prisioneiros de guerra soviéticos morreron de fame durante Barbarossa.[309] Ao final da guerra o 58% dos prisioneiros soviéticos morreran en catividade alemá.[310]
Leváronse a cabo crimes organizados contra civís, incluídos mulleres e nenos, a grande escala por parte das forzas policiais e militares a lemás, así como por colaboradores locais.[311][312] Baixo o mando da Oficina Principal de Seguridade do Reich, os escuadróns da morte do Einsatzgruppen realizaron masacres a grande escala de xudeus e comunistas en terrritorios soviéticos conquistados. O historiador do Holocausto Raul Hilberg cifra o número de xudeus asasinados por "operacións de matanzas móbiles" en 1 400 000.[313] As instrucións orixinais para matar "xudeus en posicións do partido e do estado" ampliáronse para incluír a "todos os xudeus homes en idade militar" e despois expandíronse unha vez máis a "todos os xudeus home sen importar a idade". Ao final de xullo os alemáns estaban matando regularmente tamén mulleres e nenos.[314] O 18 de decembro de 1941 Himmler e Hitler discutiron a "cuestión xudea", e Himmler anotou o resultado da reunión na súa axenda: "Ser aniquilados como partisáns". Segundo Christopher Browning, "anoquilar aos xudeus e resolver a chamada 'cuestión xudea' baixo o disfraz de matar aos partisáns foi a convención acordada entre Hitler e Himmler".[315] De acordo coas políticas nazis contra pobos asiáticos "inferiores", os turcománs tamén foron perseguidos. Segundo un informe da posguerra do príncipe Veli Kajum Khan, foron presos en campos de concentración en condicións terribles, onde asasinaban a diario a aqueles que se consideraban con características "mongolas". Os asiáticos tamén foron un obxectivo do Einsatzgruppen e foron obxecto de letais experimentos médicos e asasinatos nun "instituto patolóxico" en Kíiv.[316] Hitler recibía informes dos asasinatos en masa realizados polo Einsatzgruppen que eran transmitidos primeiro á RSHA, onde se engadían a un informe resumido polo xefe da GestapoHeinrich Müller.[317]
Queimar casas sospeitosas de ser lugares de reunión de partisáns e envelenar pozos de auga convertéronse en prácticas comúns entre os soldados do 9º Exército alemán. En Khárkiv, a cuarta cidade máis grande da Unión Soviética, só se propocionaba comida a un pequeno número de civís que traballaban para os alemáns, e o resto foi designado para morrer de fame lentamente.[318] Milleiros de soviéticos foron deportados a Alemaña para ser usados como man de obra escrava a partir de 1942.[319]
Os cidadáns de Leningrado foron sometidos a intensos bombardeos e a un asedio que duraría 872 días e mataría de fame a máis dun millón de persoas, dos cales uns 400 000 eran nenos menores de 14 anos.[320][321] O bloqueo xermano-finés cortou o acceso de comida, combustible e materias primas, e as racións alcanzaron un mínimo, para a poboación non traballadora, de pouco máis de 100 gramos de pan e un pouco de sopa aguada por día.[322] Os famentos civís soviéticos comezaron a comer aos animais domésticos, xunto con tónico para o pelo e vaselina. Algúns civís desesperados recorreron ao canibalismo; os rexistros soviéticos lintan 2 000 persoas arrestadas polo "uso de carne humana como comida" durante asedio, 886 delas durante o primeiro inverno de 1941-42.[321] A Wehrmacht planeou selar Leningrado, matar de fame á poboación, e despois demoler completamente a cidade.[236]
Violencia sexual
A violación foi un fenómeno xeneralizado no leste, xa que os soldados alemáns cometían regularmente actos de violencia sexual contra mulleres soviéticas.[323] Unidades enteiras estiveron ocasionalmente involucradas no crime e máis dun terzo dos casos foron violacións grupais.[324] O historiador Hannes Heer relata que no mundo da fronte leste, onde os exército alemán equiparaba a Rusia co comunismo, todo era "xogo limpo"; así, a violación non se denunciaba a menos que unidades enteiras estivesen implicadas.[325] Frecuentemente no caso de mulleres xudeas, estas eran inmediatamente asasinadas tras actos de violencia sexual.[326] A historiadora Birgit Beck enfatiza que os decretos militares, que serviron para autorizar a brutalidade total a moitos niveis, esencialmente destruíron a base para calquera axuizamento de delitos sexuais cometidos polos soldados alemáns no leste.[327] Tamén sostén que a detección deses casos estaba limitada polo feito de que a violencia sexual cometíase habitualmente no contexto de aloxamentos dos soldados en vivendas civís.[328]
Significado histórico
A Operación Barbarossa foi a operación militar máis grande da historia, despregándose máis, homes, carros de combate, canóns e avións que en calquera outra ofensiva.[329] A invasión abriu a fronte oriental, o teatro máis grande da segunda guerra mundial, que viu enfrontamentos dunha violencia e destrución sen precedentes durante catro anos e matou a 26 millóns de soviéticos, incluídos 8,6 millóns de soldados do Exércto Vermello.[330] Morreon máis persoas loitando na fronte oriental que en todos os demaios combates do planeta durante a guerra.[331] O dano tanto económico como á pasisaxe foi enorme, xa que unhas 1 710 cidades e 70 000 aldeas foron arrasadas.[332]
A Operación Barbarossa e a posterior derrota alemá cambiaron o panorama político de Europa, dividíndoa nos bloques do leste e do oeste.[333] O baleiro político deixado na metade leste do continente foi cuberto pola URSS cando Stalin conseguiu os seus premios territoriais en 1944-1945 e colocou con firmeza o seu Exército Vermello en Bulgaria, Romanía, Hungría, Polonia, Checoslovaquia e a metade oriental de Alemaña.[334] O medo de Stalin ao rexurdimento do poder alemán e a súa desconfianza polos seus antigos aliados contribuíron ás iniciativas paneslavas e á posterior alianza dos estados eslavos.[335] Os historiadores David Glantz e Jonathan House afirman que a Operación Barbarossa influenciou non só a Stalin, senón tamén aos posteriores líderes soviéticos, afirmando que "coloreou" as súas mentalidades estratéxicas nas "seguintes catro décadas". Como resultado os soviéticos instigaron a creación dun "elaborado sistema de estados tampón e clientes, deseñados para illar á Unión Soviética de calquera posible ataque futuro".[336] Como consecuencia, o leste de Europa volveuse comunista e o oeste caeu baixo o dominio dos Estados Unidos.[337]
Askey, Nigel (2014). Operation Barbarossa: The Complete Organisational and Statistical Analysis, and Military Simulation. (II B). U.S.: Lulu Publishing. ISBN978-1-31241-326-9.
Baudot, Marcel; Bernard, Henri; Foot, Michael R.D.; Jacobsen, Hans-Adolf, eds. (1989). The Historical Encyclopedia of World War II. Nova York e Oxford: Facts on File. ISBN978-0-671-24277-0.
Beck, Birgit (2004). Wehrmacht und sexuelle Gewalt. Sexualverbrechen vor deutschen Militärgerichten, 1939–1945(en alemán). Paderborn: Schöningh Verlag. ISBN978-3-50671-726-9.
Bergström, Christer (2007). Barbarossa – The Air Battle: July–December 1941. Classic Publications. ISBN978-1-85780-270-2.
Berthon, Simon; Potts, Joanna (2007). Warlords: An Extraordinary Re-creation of World War II Through the Eyes and Minds of Hitler, Churchill, Roosevelt, and Stalin. Da Capo Press. ISBN978-0-306-81538-6.
Bradley, John; Buell, Thomas (2002). Why Was Barbarossa Delayed? The Second World War: Europe and the Mediterranean. Square One Publishing. ISBN978-0-7570-0160-4.
Breitman, Richard (1991). "Himmler and the 'Terrible Secret' among the Executioners". Journal of Contemporary History26 (3/4): 431–451. JSTOR260654. doi:10.1177/002200949102600305.
Burleigh, Michael (2000). The Third Reich: A New History. Pan Macmillan. ISBN978-0-330-47550-1.
Chapoutot, Johann (2018). The Law of Blood: Thinking and Acting as a Nazi(en inglés). Cambridge e Londres: The Belknap Press of Harvard University Press. ISBN978-0-67466-043-4.
Förster, Jürgen (1998). "Operation Barbarossa as a War of Conquest and Annihilation". En Boog, Horst; Förster, Jürgen; Hoffmann, Joachim; Klink, Ernst; Müller, Rolf-Dieter; Ueberschär, Gerd R. Germany and the Second World War. IV [Attack on the Soviet Union]. Traducido por McMurry, Dean S.; Osers, Ewald; Willmot, Louise. Oxford e Nova York: Clarendon Press. ISBN978-0-19-822886-8.
Handrack, Hans-Dieter (1981). Das Reichskommissariat Ostland: Die Kulturpolitik Der Deutschen Verwaltung Zwischen Autonomie Und Gleichschaltung 1941–1944(en alemán). Hann. Münden: Gauke. ISBN978-3879980383.
Heer, Hannes (2000). "The Logic of the War of Extermination: The Wehrmacht and the Anti-Partisan War". En Hannes Heer; Klaus Naumann. War of Extermination: The German Military in World War II. Nova York: Berghahn Books. ISBN978-1-57181-232-2.
Higgins, Trumbull (1966). Hitler and Russia: The Third Reich in a Two-Front War, 1937–1943. Macmillan Publishing. ASINB0000CNOQU.
Hill, Alexander (2016). The Red Army and the Second World War. UK: Cambridge University Press. ISBN978-1107020795.
Hillgruber, Andreas (1972). "Die "Endlösung" und das deutsche Ostimperium als Kernstück des rassenideologischen Programms des Nationalsozialismus". Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte(en alemán)20 (2): 133–153. JSTOR30197201.
Himmler, Heinrich (1940). "Reflections on the Treatment of Peoples of Alien Races in the East". Trials of War Criminals Before the Nuernberg Military Tribunals Under Control Council Law No. 1013. District of Columbia: US Government Printing Office. pp. 147–150. ISBN978-0-333-94944-3.
Humpert, David (2005). "Viktor Suvorov and Operation Barbarossa: Tukhachevskii Revisited". Journal of Slavic Military Studies18 (1): 59–74. doi:10.1080/13518040590914136.
Ingrao, Christian (2013). Believe and Destroy: Intellectuals in the SS War Machine. Malden, MA.: Polity. ISBN978-0745660264.
Kirchubel, Robert (2003). Operation Barbarossa 1941: Army Group South. Osprey Publishing. ISBN978-1782004257.
Kirchubel, Robert (2005). Operation Barbarossa 1941: Army Group North. Osprey Publishing. ISBN978-1-84176-857-1.
Kirchubel, Robert (2007). Operation Barbarossa 1941: Army Group Center. Osprey Publishing. ISBN978-1-84603-107-6.
Kirchubel, Robert (2013). Operation Barbarossa: The German Invasion of Soviet Russia. Bloomsbury Publishing. ISBN978-1472804709.
Kirshin, Yuri (1997). "The Soviet Armed Forces on the Eve of the Great Patriotic War". En Wegner, Bernd. From Peace to War: Germany, Soviet Russia, and the World, 1939–1941. Providence and Oxford: Berghahn Books. ISBN978-1-57181-882-9.
Klemann, Hein; Kudryashov, Sergei (2012). Occupied Economies: An Economic History of Nazi-Occupied Europe, 1939–1945. Nova York: Berg. ISBN978-0-857850607.
Klink, Ernst (1998). "The Conduct of Operations". En Boog, Horst; Förster, Jürgen; Hoffmann, Joachim; Klink, Ernst; Müller, Rolf-Dieter; Ueberschär, Gerd R. Germany and the Second World War. IV [Attack on the Soviet Union]. Traducido por McMurry, Dean S.; Osers, Ewald; Willmot, Louise. Oxford e Nova York: Clarendon Press. ISBN978-0-19-822886-8.
Langerbein, Helmut (2003). Hitler's Death Squads: The Logic of Mass Murder. College Station: Texas A & M University Press. ISBN978-1-58544-285-0.
Majer, Diemut (2003). "Non-Germans" Under the Third Reich: The Nazi Judicial and Administrative System in Germany and Occupied Eastern Europe with Special Regard to Occupied Poland, 1939–1945. Johns Hopkins University Press. ISBN978-0-8018-6493-3.
Menger, Manfred (1997). "Germany and the Finnish 'Separate War' Against the Soviet Union". En Wegner, Bernd. From Peace to War: Germany, Soviet Russia, and the World, 1939–1941. Providence and Oxford: Berghahn Books. ISBN978-1-57181-882-9.
Moskoff, William (2002). The Bread of Affliction: The Food Supply in the USSR During World War II. Cambridge University Press. ISBN978-0521522830.
Mühlhäuser, Regina (2010). Eroberungen. Sexuelle Gewalttaten und intime Beziehungen deutscher Soldaten in der Sowjetunion, 1941–1945(en alemán). Hamburg: Hamburger Edition Verlag. ISBN978-3-86854-220-2.
Nenye, Vesa; Munter, Peter; Wirtanen, Tony; Birks, Chris (2016). Finland at War: The Continuation and Lapland Wars 1941–45. Osprey. ISBN978-1-4728-1526-2.
Patterson, David (2003). The Complete Black Book of Russian Jewry. Transaction. ISBN978-1412820073.
Pohl, Dieter (2018). "War and Empire". En Robert Gellately. The Oxford Illustrated History of the Third Reich. Nova York: Oxford University Press. ISBN978-0-19872-828-3.
Roberts, Geoffrey (2014). "Stalin's Wartime Vision of the Peace, 1939–1945". En Snyder, Timothy; Brandon, Ray. Stalin and Europe: Imitation and Domination, 1928–1953. Oxford e Nova York: Oxford University Press. ISBN978-0-19994-558-0.
Rössler, Mechtild; Schleiermacher, Sabine (1996). Der "Generalplan Ost." Hauptlinien der nationalsozialistischen Planungs- und Vernichtungspolitik(en alemán). Akademie-Verlag.
Stahel, David (2009). Operation Barbarossa and Germany's Defeat in the East. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN978-0-521-76847-4.
Stockings, Craig; Hancock, Eleanor (2013). Swastika over the Acropolis: Re-interpreting the Nazi Invasion of Greece in World War II. Brill. ISBN9789004254572.
Thomas, Nigel (2012). The German Army 1939–45: Eastern Front 1941–43. Osprey Publishing. ISBN978-1782002192.
Ueberschär, Gerd R. (1998). "The Involvement of Scandinavia in the Plans for Barbarossa". En Boog, Horst; Förster, Jürgen; Hoffmann, Joachim; Klink, Ernst; Müller, Rolf-Dieter; Ueberschär, Gerd R. Germany and the Second World War. IV [Attack on the Soviet Union]. Traducido por McMurry, Dean S.; Osers, Ewald; Willmot, Louise. Oxford e Nova York: Clarendon Press. ISBN978-0-19-822886-8.
Waller, John (1996). The Unseen War in Europe: Espionage and Conspiracy in the Second World War. Tauris & Company. ISBN978-1-86064-092-6.
Weeks, Albert (2002). Stalin's Other War: Soviet Grand Strategy, 1939–1941. Rowman & Littlefield. ISBN978-0-7425-2191-9.
Wegner, Bernd (1990). "Der Krieg gegen die Sowjetunion 1942/43". En Boog, Horst; Rahn, Werner; Stumpf, Reinhard; Wegner, Bernd. Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg(en alemán). VI [Der globale Krieg: Die Ausweitung zum Weltkrieg und der Wechsel der Initiative 1941– 1943]. Stuttgart: Deutsche Verlags-Anstalt. ISBN978-3-42106-233-8.
.svg){kind=small}
.svg)
.svg)
