A linguaquiché[3][4] é unha lingua que forma parte do grupo quicheano de linguas, que forman parte da familia lingüística das linguas maias. É falada maioritariamente polos membros do pobo quiché, orixinaria de Guatemala, aínda que tamén ten presenza no sueste de México a causa da migración de refuxiados a este país durante o período da Guerra Civil Guatemalteca nos anos oitenta do século XX. Ten arredor dun millón de falantes en Guatemala,[1] e uns 524 falantes en México (2002), sendo a lingua maia coa comunidade lingüística máis extensa e a segunda lingua de Guatemala, despois do español. Moitos falantes do quiché son bilingües da súa lingua nativa e do español, aínda que este fenómeno é menos frecuente nos ámbitos rurais illados.
Existe unha substancial variación dialectal da lingua quiché, a algúns dos seus dialectos son considerados ás veces como linguas separadas. A maior parte dos falantes empregan a variedade coñecida como quiché central, que tamén é a máis empregada nos medios de comunicación e o ámbito educativo. Outros dialectos son o quiché centro-occidental, quiché de San Andrés, quiché de Joyabaj, quiché oriental, quiché de Nahualá e quiché de Cunén.
Aínda que non é unha lingua oficial nin en Guatemala nin en México, e os niveis de alfabetización como primeira lingua son baixos, a importancia do quiché tende a crecer tanto nas escolas como na radio no territorio guatemalteco. É recoñecida como lingua nacional en Guatemala a raíz da "Lei de Idiomas Nacionais" aprobada polo Congreso de Guatemala no 2003. En México, como resultado das reformas da Constitución deste país, e das leis regramentarias derivadas, o quiché ten o recoñecemento de lingua nacional, coa mesma validez no territorio mexicano que o español e outras sesenta e catro linguas indíxenas.
A obra máis coñecida escrita en quiché clásico é o Pop Wuj, máis comunmente coñecido como Popol Vuh.
Fonoloxía
Vogais
[a]
vogal anterior aberta non redondeada
a
[ə]
vogal media central non redondeada
ä
[ɛ]
vogal anterior semi-cerrada non redondeada
e
[i]
vogal central cerrada non redondeada
i
[o]
vogal posterior semicerrada non redondeada
o
[u]
vogal posterior cerrada redondeada
u
Consoantes
Bilabial
Alveolar
Palatal
Velar
Uvular
Glotal
normal
implosiva
normal
exectiva
normal
exectiva
normal
exectiva
normal
exectiva
normal
Oclusivas
p[p]
b'[ɓ]
t[t]
t'[t']
k[k]
k'[k']
q[q]
q'[q']
' [ʔ]
Africadas
tz[ʦ]
tz' [ʦ’]
ch[ʧʰ]
ch' [ʧ’]
Fricativas
s[s]
x[ʃ]
j[x]
h[h]
Nasais
m[m]
n[n]
nh[ŋ]
Líquidas
l[l]r[r]
Semivogais
y[j]
w[w]
Ortografía
Ao longo da historia, varios sistemas ortográficos empregáronse para transliterar a lingua quiché. A ortografía clásica do Padre Francisco Ximénez, que transcribiu o Popol Vuh, está baseada na ortografía española da época. En tempos recentes foi substituída pola ortografía estandarizada da Academia de Linguas Maias de Guatemala (ALMG). O etnohistoriador e maiísta Dennis Tedlock emprega o seu propio sistema de transliteración, diferente en todos os sentidos das ortografías establecidas.
Sintaxe e morfoloxía
O quiché emprega unha orde Suxeito Verbo Obxecto, en oposición a moitos idiomas maiances nos que o verbo é o elemento inicial dunha oración. A variación deste esquema é pouco común, mais algúns falantes actuais empregan o sistema Verbo Suxeito Obxecto.
