لهجه اصفهانی یکی از گویشهایزبان فارسی است.[۲] فارسی اصفهانی گویشی از فارسی معیار است که با آن تفاوت‌های آوایی، واژگانی و گهگاه ساخت‌واژه‌ای دارد. تفاوت اصفهانی با دیگر گویش‌های زبان فارسی، هم در زیر و زبر آوایش واژه‌ها می‌باشد، و هم در آهنگ ادای جمله‌ها است. در اصفهانی، واژه‌هایی نیز بکار می‌رود که در دیگر لهجه‌ها کمتر بکار می‌روند یا فراموش کرده‌اند.[۳][۴]
الگوها و طرح‌های آهنگِ گفتارِ لهجهٔ اصفهان، بر اثر توسعه رسانه‌های گروهی در دوران معاصر، تغییراتی حاصل کرده است، به‌طوری که در نسل‌های جوان‌تر الگوهای خاصِ لهجه اصفهان کمتر ملاحظه می‌شود و آن قوس‌های زنجیریِ خاصِ لهجه برخی محو شده و برخی در حال محو شدن است.[۵]
لهجه قدیمی اصفهانی
حبیب برجیان تغییرات زبانی در شهر و منطقهٔ اصفهان را دست‌خوش چهار موج زبانی می‌داند. او معتقد است که موج نخست با استقرار طوایف مهاجر ماد آغاز شد و زبان مادی به تدریج جایگزین زبان ناشناخته‌ای شد که پیش از ورود مادها به اصفهان تکلم می‌شد. موج دوم هم‌زمان با ورود اشکانیان به منطقهٔ ماد بزرگ و اصفهان آغاز شد که منجر به ورود زبان پارتی و اختلاط آن با مادی و سپس جانشینی آن به جای زبان مادی شد. موج سوم مقارن با به قدرت رسیدن ساسانیان بود که سبب ورود زبان زبان پهلوی (پارسی میانه) شد و لایه‌ای بر لایه‌های دیرین افزود. چهارمین موج زبانی نیز به ورود فارسی دری اشاره دارد که تقریباً معاصر با حکومت صفویان اتفاق افتاده است. بر اساس آثار مکتوب به جای مانده، زبان شهر اصفهان تا قرن هشتم هجری هنوز به فارسی تبدیل نشده بود و این وضعیت تا انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت از سوی صفویان هنوز پابرجا بود.[۶]
در سده‌های نخست و دوم هجری، میان پارسی دری رایج در خراسان با پارسی رایج در مناطق مرکزی و جنوبی ایران برخی تفاوت‌های لهجه‌ای وجود داشته است. در پارسی رایج در خراسان وام‌واژه‌های پارتی بیشتر بوده و پارسی مناطق مرکزی و به ویژه جنوبی به پهلوی بیشتر همانندی داشته است.[۷] به دلیل اینکه لهجه اصفهانی، از لهجه‌های مرکزی ایران می‌باشد، می‌توان گفت که اصفهانی گونه محاوره‌ای از پهلوی بوده که در اصفهان به آن سخن گفته می‌شده است.[۴][۸]
قدیمی‌ترین مآخذی که در آن به لهجه اصفهانی اشاره شده بهینه التقاسیم فی معرفه‌الاقالیم تألیف ابوعبدالله محمدبن احمدالمقدسی در سده چهارم هجری است.[۸] بر اساس نوشته‌های ابن مقفع در سده پنجم، مردم اصفهان هنوز با زبان پهلوی کمابیش آشنا بودند و به آن گفتگو می‌کردند.[۹]
اوحدی اصفهانی، شاعر سده هشتم، چند غزل به گویش قدیمی اصفهانی سروده است که در دیوانش ثبت است و جزو فهلویات شناخته می‌شود:[۱۰]
دیم تو خورد و چشم مو تر
هشکش ویکر وان خوزارو
واتت که سر فلا کروهینی تو ساعتی
کین آه سوته دل بهر چه تو وات ایستاده بو
و همچنین یک بیت دیگر
او ذیر وراده و یم نارو
از بوی تو واذ صبح تارو
در این چند بیت از اوحدی به گویش قدیمی اصفهانی، با وجود تأثیرپذیری از فارسی دری، هنوز آثار زمان پهلوی مشهود است و تا اندازه‌ای برای دری زبانان نامفهوم است.
همچنین نمونه‌هایی از لهجه اصفهانی مربوط سده هشتم در لطایف عبید زاکانی آمده است.[۱۱]
نمونه‌های لهجه اصفهانی در ادبیات معاصر
نمونه‌های معاصر از لهجه اصفهانی را می‌توان در کتاب سر و ته یک کرباس یا اصفهاننامهمحمدعلی جمالزاده که در سال ۱۳۳۵ منتشر شده، یافت. در این کتاب تأکید جمالزاده بر لهجه اصفهانی و کوشش برای ضبط دقیق واژگان به لهجه محلی است.[۱۲]
در سال ۱۳۱۲ شمسی صفحه‌ای به نام «همایون» از جلال تاج اصفهانی، خواننده مشهور پر شد. در این صفحه، تاج ضمن غزل سعدی به مطلع «از تو با مصلحت خویش نمی‌پردازم» این بیت را خوانده است:
گر تو خواهی که بجویی دلم امروز بجوی ورنه بسیار بجویی و نیابی بازم
خواننده در اینجا واج «ج» را در کلمات «بجویی» (دو بار) و «بجوی» به لهجه اصفهانی خود [dz] تلفظ کرده است.[۵]
زیر لهجه‌ها و لهجه‌های وابسته به اصفهانی
لهجه اصفهان کنونی علاوه بر لهجه خاص شهر اصفهان و فلاورجان،[۱۳] لهجه‌های شهرها و روستاهای اطراف آن از جمله دیزیچه وقهرود، کشه، زفره، سده، جرقویه، گز، مورچه خورت، چمگردان دیگر گویش‌های روستایی این منطقه را شامل می‌شود.
در محله‌های مختلف شهر اصفهان، بر اساس تفاوت‌های اجتماعی، تفاوت‌هایی در لهجه اصفهانی وجود دارد. همچنین مهاجرین استان‌های دیگر به ویژه خوزستان باعث تغییرات و پیدایش زیر لهجه‌های اصفهانی شده‌اند.
در اطراف شهر اصفهان رگه‌هایی از گویش‌های باستانی مانند پهلوی و اوستایی وجود دارد و در گفتار روزمره مردمان شهرهایی مانند سده، گز، مورچه خورت و جرقویه هنوز هم می‌توان بسیاری از واژه‌های پهلوی را یافت.[۱۴]
آواشناسی و دستگاه آوایی
دستگاه آوایی لهجه اصفهانی در برخی موارد با فارسی معیار تفاوت‌هایی دارد که در ادامه به‌شماری از آن‌ها اشاره می‌شود:[۴][۷][۸][۱۴][۱۵][۵]
واک جdʒ در زیرلهجه برخی محله‌های اصفهان به صورت غلیظ dʒ یا واکی میان ج و زzdʒ ادا می‌شود. این آوا در لهجه اصفهان به سرعت در حال از بین رفتن است.
در فارسی اصفهانی، گاهی زبرæ به زیرə دگرگون می‌شود. نمونه‌هایی از آن در جدول زیر آمده است:
فارسی معیار
فارسی اصفهانی
آوانگاری
از
اِز
əz
پدر
پِدِر
pədər
پسر
پِسِر
pəsər
گنبد
گُمبِز
gombəz
مگس
مَگِز یا مِگِز
mægəz یا məgəz
قفس
قَفِس
qæfəs
بِزَن
بِزِن
bəzən
نمک
نَمِک یا نِمِک
næmək یا nəmək
نَفَس
نَفِس یا نِفِس
næfəs یا nəfəs
آدم
آدِم
کَباب
کِباب
دگرگونی a بهā:
حاجی←حَجی
دگرگونی o به u:: نمونه‌هایی از آن در جدول زیر آمده است:
فارسی معیار
فارسی اصفهانی
آوانگاری
دکان
دکون
dokku:n
شما
شوما
u:ma∫
کجا
کوجا
ku:dʒʒa
مَردُم
مَردوم
دگرگونی æ به o: نمونه‌هایی از آن در جدول زیر آمده است:
فارسی معیار
فارسی اصفهانی
آوانگاری
مَغازه
مُغازه
moqaze
مناره
مُنار
monar
کارواژه (فعل) کمکی است در بیشتر موارد (همچنین در کارواژه‌های گذشته نقلی) به –ِس əs دگرگونی و فرسایش یافته است:
فارسی معیار
فارسی اصفهانی
آوانگاری
خورده است.
خوردِس
xordəs
گفته است.
گفتِس
goftəs
چه خَبَر است؟
چه خَبِرِس؟
t∫exæberəs
درست است.
دُرُسِس
doros(t)əs
بهتر است.
بهتِرِس یا بِیْتِرس
beyterəs
بس است.
بَسِس
bæsəs
خوب است.
خُبِس
شناسه دوم شخص یکان (مفرد) در کارواژه‌های گذشته نقلی به ey فرسایش یافته است:
فارسی معیار
فارسی اصفهانی
آوانگاری
رفته‌ای
رفتِیْ
ræftey
خورده‌ای
خوردِیْ
xordey
خوانده‌ای
خوندِیْ
xundey
گفته‌ای
گفتِیْ
goftey
اجزای ترکیب‌های اضافی و وصفی در فارسی با یک –ِé به هم پیوند داده می‌شوند. در فارسی اصفهانی این پیوند گاهی با i: انجام می‌شود:
فارسی معیار
فارسی اصفهانی
آوانگاری
درِ باغ
دری باغ
dær-i:baq
گلِ قشنگ
گلی قشنگ
gol-i:qæ∫æng
آدمِ خوب
آدِمی خُب
adəm-i:xob
چطوری
چیطوری
آوایش پیوندواژه (حرف ربط) و، در بیشتر موارد به آ دگرگون می‌شود.
فارسی معیار
فارسی اصفهانی
گل و بلبل و سنبل
گلا بلبلا سنبل
خوبی و بدی
خُبیا بدی
شیرین و فرهاد
شیرینا فرهاد
آوایش پیوندواژه پس، در بیشتر موارد به پَ فرسایش می‌یابد.
فارسی معیار
فارسی اصفهانی
پس کجایید؟
پَ کوجایْن؟
پس چرا نمی‌آیی؟
پَ چرا نیمییَیْ؟
حرف نشانه مفعولی را ، اگر بعد از ضمیر ملکی چسبان بیاید، به ا دگرگون می‌شود
فارسی معیار
فارسی اصفهانی
کتابت را بخوان
کتابدا بوخون
غذایت را بخور
غِذادا بخور
میوه‌ها را بشور
میوارا بشور
نشانه جمع (ها)، در بیشتر موارد به ا فرسایش می‌یابد. اگر واژه‌ای به ه پایان یابد، این ه، پیش از جمع بستن با ا، حذف می‌شود
فارسی معیار
فارسی اصفهانی
درخت‌ها
درختا
بچه‌ها
بِچا
گربه‌ها
گربا
آدمها
آدِما
در ساخت کارواژه امری، گاهی به جای افزودن بِ پیش از ستاک، بی یا بو افزوده می‌شود:
فارسی معیار
فارسی اصفهانی
بنشین
بیشین
بریز
بیریز
بگیر
بیگیر
ببین
بیبین
بخوان
بوخون
بگو
بوگو
بخور
بُخور
دگرگونی ت به د. برخی نمونه‌ها در جدول زیر آمده است:
فارسی معیار
فارسی اصفهانی
گُفته بودم
گُفدِه بودم
لباسهایت
لباساد
درسهایت
دَرساد
تفاوت‌های دستوری لهجه اصفهانی
لهجه اصفهانی در برخی موارد از نظر دستوری تفاوت‌هایی به پارسی معیار دارد که در ادامه به‌شماری از آن‌ها اشاره می‌شود:[۴][۷][۸][۱۴][۱۵][۱۶]
گاهی برای تأکید بر انجام کاری از دِ استفاده می‌شود:
دِ بیا دِ
دِ برو دِ
دِ پَ چرا نیمیای؟
نوع دیگر تأکید امر، با افزودن یا به کارواژه امر، ایجاد می‌شود:
بُخوریا، بسونیا، بوگویا
در فارسی اصفهانی، شناسهٔ کارواژه دوم کسِ جمع، در بیشتر موارد اینin است.
فارسی معیار
فارسی اصفهانی
رفتید
رَفدین
گفتید
گفدین
می‌رَوید
می‌رین
می‌گویید
می‌گویْن migu:yn
هم چنین نمونه‌های خوبید، خونه‌اید، کجایید، به شکل خُبیند، خونِیند xu:neynd و کوجایند به کار می‌رود.
شناسهٔ کارواژهٔ دوم کسِ جمع پایان یافته با واکه‌های o, e, a و u را -yn نوشته‌اند. اما افزون برآن (و بیشتر از آن) -ynd نیز به کار می‌رود؛
گونه‌های می‌گووَم، می‌گووِد و می‌گووَند امروز دیگر کاربردی ندارد و به جای آن‌ها گفته می‌شود: می‌گَم، می‌گِد و می‌گَن (گَند)
پس از واژه‌های پایان یافته به واکه‌های o , i و u دریکم کسِ یکان و سوم کسِ همخوان‌های y یاv پیش از آن می‌آید: -yand, -yam. و. -vand,-vam
شناسه‌های -n و -yn به گونهٔ -nd و ynd هم به کار می‌رود
در بیان نشانهٔ ناشناسه (نکره)، ye peser-i را دربرابر «یک پسری» آورده‌اند. اما گذشته ازین (و بیشتر از این) ye peser-ey (پسری، پسری ناشناخته) گفته می‌شود.
آمدن e∫ -e∫un در پایان ساخت سوم کس مفرد (میادِش) و جمع نیسندِشون، (نیستند شان)، رَفدَندِشون (رفتند شان)، می‌یاندِشون (می‌آیند شان).
برای حرف ربط (واو) از (آ) استفاده می‌شود مثلاً نان و پنیر می‌شود نونا پنیر. دوغا گوشفیل (دوغ و گوشفیل) پیچا مهره (پیچ و مهره) مدادا خودکار (مداد و خودکار).
اگر بخواهیم یک جمله جالب از لهجه اصفهانی مثال بزنیم
دای ژون کوژای. به معنای:دایی جان شما کجا هستید
واژگان ویژه لهجه اصفهانی
در لهجه اصفهانی واژه‌هایی هنوز کاربرد دارد که در دیگر لهجه‌های زبان فارسی یا فراموش شده‌اند یا به گونه دیگری بکار می‌روند.
↑میر سید علی جناب، رضوان پورعصار (۱۳۸۵)، فرهنگ مردم اصفهان، سازمان فرهنگی هنری شهرداری اصفهان، شابک۹۶۴-۹۶۱۰-۱-۴ مقدار |شابک= را بررسی کنید: length (کمک)
↑ ۷٫۰۷٫۱۷٫۲علی‌اشرف صادقی، تکوین زبان فارسی، ص. ۱۳۹
↑ ۸٫۰۸٫۱۸٫۲۸٫۳شهرام کرباسی؛ به راهنمایی سید علی میرعمادی (۱۳۷۴)، زبانشناسی ساخت آوایی پارسی اصفهانی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد زبانشناسی همگانی، دانشگاه علامه طباطبائی
↑«گویش مردم فلاورجان». خبرگزاری تسنیم. October,2020. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
↑ ۱۴٫۰۱۴٫۱۱۴٫۲علی اخروی؛ به راهنمایی سید علی میرعمادی، بررسی واژگان و اصطلاحات ویژه گونه فارسی اصفهانی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد زبانشناسی همگانی، دانشگاه علامه طباطبائی
↑ ۱۵٫۰۱۵٫۱ایران کلباسی (۱۳۷۰)، فارسی اصفهانی، مؤسسهٔ مطالعات و تحقیقات فرهنگی
↑ناصر دادور، دستور زبان و تطور و فرهنگ لهجه اصفهان، اصفهان ۱۳۵۵.
