Piarres Ibarrart,[1] izengoitiz Bettiri (Jatsu, 1838ko otsailaren 15a - Baiona, Lapurdi, 1919ko maiatzaren 5a) lapurtar bertsolari eta olerkaria izan zen. Besteak beste, Etxahunekin eta Otsalderekin buruz buru kantatu zuen, haiek baino biziki gazteagoa bazen ere. Bestalde, garai hartan antolatzen hasi ziren Lore Jokoetan maiz parte hartu zuen, eta sari anitz irabazi. Lehen saria behin baino gehiagotan eskuratu zuen, Elizanbururekin eta Zaldubirekin lehia estuan.
Bizitza
Piarres Ibarrart Jatsu Lapurdiko Ithurraldean sortu zen 1838ko otsailaren 15ean.[2] Ama ezkongabea izanik, abizena amarengandik jaso zuen, aita zenaren hatzik ere ezagutzen ez delarik. Zazpi urteko soldadugo luzea Montélimar hirian egin ostean, etxera itzuli eta zapatari jarri zen. 1867ko azaroaren 19an, Marianne Dorre lehengusinarekin ezkondu zen; alabaina, horretarako baimenik eskatu ez zuenez, hainbat urte iragan behar izan ziren egoera guztiz normaldu zen arte, elizaren barruan behinik behin.[3] Anna, Frantxoa eta Xanleon izeneko hiru haur izan zituzten, azken biak 21 eta 25 urterekin hilak.
Gazte-gaztetandik jardun zuen Bettiri-k bertsolari, etxekoen aitzinean lehenbizi eta auzokoentzat gero, bai plazetako oholtzeetan, bai tobera-munstra, galarrotsa edota gisa bereko ekitaldietan. Besteak beste, Etxahunekin eta Otsalderekin dematu zen bertsotan. Halako batean, Baigorriko gazteriak deituta, bertan egin zen tobera batean aritu zen koblari; zelatan ezkutuki zebilen Barnetxe erretoreak entzun eta Ibarrarten lanarekin arras gustaturik, elizako koruko kantari, hau da, txantre moduan Baigorrira etortzeko luzatu zion gonbita, Ibarrartek deblauki onartu zuena. Behin Baigorrira eginez gero, Ibarrartek ez zuen plazetan hartzara kantatu, Barnetxe apaizak hala eskaturik; harrezkero, bertsoak paperean pausatzen zituen olerkari bilakatu zen.[3]
Ibarrartek olerkiak aurkezteko berebiziko aukera hauta topatu zuen Arnaut Abadiak antolatu Lore Jokoetan. Lehenik, bertsoak kantatzeko biltoki ezin hobea suertatu zitzaion, eta behin baino gehiagotan saritu zioten bere lana ona; 1869an, Saran kantatu zuen Maria Luisa Ossorio emakume bertsolari azkaindarraren aurka, eta 1871n Sarako Martin Etxetorekin aritu zen. Ostera, idazle moduan aurkeztu zuen lehenbiziko lana 1869ko Kantuak Larrungo mendiari dugu. 1871n, berriz ere Saran eginiko festetan aurkeztu zuen bere olerki bat, Soldado ondoa; hurrengo urtean, ordea, epaimahaikoek ez zuten irabazlerik iragarri eta, Martin Gilbeau medikuak parte hartu zuten olerkariek haien idazkiak egunkarietara igortzeko eskakizunari men eginez, Ibarrartek bere Gerlako presunier bat Le Courrier de Bayonne eta L'impartial de Bayonne egunerokoetan agertarazi zuen:[3]
1
Eskal herritto bat da nere sor-lekhua,
Gerletara xorthetik izan niz deithua,
Prusiano etsaiez han preso hartua,
Nahi duten lekhua hetaz gidatua,
Sei hilabete osoz heien menekua.
2
Hain urrun eman naute, lekhu arrotzetan,
Pietaterik ez da heien bihotzetan,
Abre batzu bezala heia zokhoetan,
Berogarririk gabe neguko hotzetan,
Goseak hil urrana izan niz bortzetan.[4]
...
Edizio berean aurkeztu Itsu bat ez zuen argitara eman. 1875ean, Kantari bat aurkeztu zuen, eta 1878ko festetan Xinaurria eta xoria; sariztaturik gertatu ez zenez, 1879an Donostian eginiko festetan berraurkeztu zuen, ohorezko aipamena jaso eta Manterolak bere kantutegian argitara eman zuelarik. Urte berean, Elizondon eginiko Lore Jokoetan ohorezko aipamena jaso zuen Augustin Etxeberri saratarrarekin batera.[3] 1882ko Sarako lore jokoetan, haren Ikhazkin mendian saritu zuten, Larrondoberriren Alegia olerkiarekin batera:[3]
1
Gazterik hasi nuen gogoa alhatzen,
Bakezko estatua zein othe zaiteken;
Ez bainuen kausitzen egonez herrian,
Hortako jarri nintzen ikhazkin mendian.
2
Urrikari nautenak dire enganatzen:
Urrikalgarriago ditut ezagutzen,
Bake osoa nun da hekien artian?
Ni hartaz gozatzen naiz ikhazkin mendian.[5]
...
1884ko lehiaketan Uso saretan hatzemana aurkeztu zuen, lehenbiziko saria balio izan ziona:[3]
1
Sorthu naiz ipharrean, udaren hastean,
Uso ume bakharra ohantze batean;
Ait'amek naute hazi lumatu artean,
Zoriona gozatuz hiruek bakean.
2
Mundurat agertzean biluzia nintzen,
Amattok luma pean ninduen berotzen;
Hazkurriaren biltzen aita zen ibiltzen,
Nork erran ni ttipian zonbat gosta naizen?[6]
...
Etxarri-Aranatzen ospatu beharreko baina azken unean Sarara aldatu ziren 1885ekoetan, berriz, Laborari etxeko alaba aurkeztu zuen; 1886an, Urnietan, Betiri Itsasukoaren balentria; 1888an, Kanbon, Pilatus hiritarra; Maulen 1890eko irailaren 21ean eta 22an egin ziren festetan, Bildots ait'amez gabetua:[3]
1
Sorthu nintzen neguko gaurik hotzenean,
Aita hil berria zen, ni munduratzean,
Amaz gabetu nintzen gau hartan berean,
Ume-zurtza gelditu etxola batean.
2
Auhenka ari nintzen iraungia gosez,
Lurrean hedatua ikharetan hotzez,
Jainkoa urrikalduz ene bihotz minez,
Lagundu nau, izeba amatzat emanez.[7]
...
Donibane Lohizunen 1892an ospaturikoetan, bigarren saria eskuratu zuen Itsua eta sastrea lanarekin:[3]
1
Euskaldun bat zen itsu eta bertsulari,
Athez-athe zabilan iloba gidari.
Soineko eta diru, janhari edari,
Nasaiki biltzen zuten bertsu eman sari.
2
Zuhur gisa baitzuten sos guti gastatzen,
Piko-pean eltze bat gordea zaokaten.
Hiru ehun libera harat bildu zuten,
Bainan gaixtagin batek ebatsi zioten.[8]
...
Uztaritzen 1893ko ospakizunetan lehenbiziko saria eman zioten Artzaintsa gazte baten bozkarioa lanarengatik:[3]
1
Zelhaietarik ikhusten duzu
Gure etxea mendian,
Eta gorago etxola hura
Harroka baten aldean;
Mendi kaskoan andre gazte bat
Arthalde baten erdian?
Ni nago bemen ardien zaintzen,
Nere khilua gerrian,
Egon ditezen ene ait'amak
Bakhotxa bere lanean.
2
Goizetan utziz egun guziko
Ait'amen begithartea,
Argi hastean idekitzen dut
Etxola haren athea,
Eza aihatzen mendi gainerat
Ene arthalde maitea;
Han iraganik, bake gozoan
Argitik ilhun artea,
Bozik deramat etxerakuan
Kaikua esnez bethea.''[9]
...
Hazparnen 1894an eginikoetan ohorezko aipamena jaso zuen Muthil zahar bat bere mahastian olerkiak:[3]
1
Aitak eman zerautan zerurat juaitean
Enetzat mahastia hartzeko lanean;
Artha nezala,
Aitak bezala
Haintzur eta jorra,
Laguntzat hor nuela... sotoko ophorra.
2
Etxe xuri ttipi bat badut mahastian.
Sagar, udare, phiko mertxiken artian,
Etx'aitzinean,
Loren erdian,
Baratze alhorra,
Dutxuluaren pean... sotoko ophorra.[10]
...
1894an Donibane-Lohizunen eginikoetan bigarren ohorezko aipamena jaso zuen Eskuara, eskualdunak eta heyen loriak lanarengatik. Beran, 1895ean, Madalen Sarako Martira aurkeztu zuen. Ezpeletan 1895eko irailaren 24an eginikoetan hirugarren saria eskuratu zuen Aita zuurra eta irur semeak olerkiarekin. Kanbon 1896ko abuztuan ospatu lore jokoetan lehenbiziko sariaren 50 libera eman zizkioten Aitatxi baten solasak bere ilobaso xumeari lanari esker:[3]
1
Ikusten dugu gizon bat aitasotu denean,
Etx'aintzinean jarririk alkhi baten gainean;
Bere haurrak ezarririk bizi molde onean,
Ilobaso xume bati dagola solasean.
2
Ez da mendi-muthurrean elhurra xuriago,
Aitasok buru gainean biloa duen baino.
Bainan bozki eta xuxen mintzo baita oraino
Ilobaso entzuten bihotz onez han dago.[11]
...
Baigorrin berrogeita lau urte eman ostean, Baionan zuen alabarengana joan zen eta, hantxe bi urte edo emanik, 1917ko maiatzaren 5ean zendu zen.
Memorialak
Jatsu jaioterriak eta Baigorrik Ibarrart-en oroitzapena atxiki nahi izan dute. Bertsularien Lagunak elkartearen proposamenez eta EKEren sostenguaz, Jatsuko auzapezak "Bettiri koblaria" omentzea erabaki zuen. Horiek horrela, herriko eskola publiko elebidunari Pierre Dibarrart izena jarri zitzaion 2008ko urriaren 25ean.[12]
Baigorriri dagokionez, Eskualtzaleen Biltzarrak oroitarria jarri zuen Gaineko karrikako etxe batean eta, 1982ko maiatzaren 2an, omenaldia antolatu zuten herriko elizan.[13]
Lanak
Haren obra gehiena aldizkarietan argitaratu zen: Herria, Eskualduna, Euskal-Erria... 1948an, Piarres Lafittek Ibarrarten 18 olerki (899 bertso) bildu zituen Piarres Ibarrart'en Koblak izeneko bertso bilduman.[14] Olerki ezagun batzuk:
- Xinaurria eta xoria (1880)
- Ikhazkin mendian (1882; ohorezko aipamena)
- Uso saretan hatzemana (1884; lehen sariduna Saran)
- Mendigaineko Mariaren aithor-minak (1885)
- Betiri Itsasukoare balentria (1886)
- Pilatus Hiritarra eta Pierres-ttipi Menditarra (1888)
- Bildots aitamez gabetua (1890)
- Itsua eta sastrea (1892; bigarren sariduna Donibane Lohizunen)
- Artzaintsa gazte baten bozkarioak (1893; lehen sariduna Uztaritzen)
- Aitak eman zerautan
- Mitxelengo zubia
- Madalen Sarako martira (1895)
- Aitaso baten solasak bere ilobaso xumeari (1896; lehen sariduna)
Erreferentziak
- ↑ Ofizialki frantsesez Pierre d'Ibarrart; ikus Euskomedian; euskaraz Dibarrart ere idatzi izan da
- ↑ Piarres Ibarrart. zubitegia.armiarma.eus (Noiz kontsultatua: 2020-8-14).
- ↑ a b c d e f g h i j k Bidador, Joxemiel. Piarres Ibarrart, zapatari bertsoegilea. Euskaldunon Egunkaria, 2000ko martxoak 3, CC BY-SA 4.0, euskaldunon-egunkaria.berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-8-14).
- ↑ Ibarrart, Piarres. Gerlako presonier bat. susa-literatura.eus (Noiz kontsultatua: 2020-8-14).
- ↑ Ibarrart, Piarres. Ikhazkin mendian. susa-literatura.eus (Noiz kontsultatua: 2020-8-14).
- ↑ Ibarrart, Piarres. Uso saretan hatzemana. susa-literatura.eus (Noiz kontsultatua: 2020-8-14).
- ↑ Ibarrart, Piarres. Bildots ait'amez gabetua. susa-literatura.eus (Noiz kontsultatua: 2020-8-14).
- ↑ Ibarrart, Piarres. Itsua eta sastrea. susa-literatura.eus (Noiz kontsultatua: 2020-8-14).
- ↑ Ibarrart, Piarres. Artzaintsa gazte baten bozkarioak. armiarma.eus (Noiz kontsultatua: 2020-8-15).
- ↑ Ibarrart, Piarres. Muthil zahar bat bere mahastian. armiarma.eus (Noiz kontsultatua: 2020-8-15).
- ↑ Ibarrart, Piarres. Aitaso baten solasak bere iloba xumeari. armiarma.eus (Noiz kontsultatua: 2020-8-15).
- ↑ 2008ko ekintzen bilduma. Euskal Kultur Erakundea, eke.eus (Noiz kontsultatua: 2020-8-15).
- ↑ Oronoz, Mixel Oilandoiko ermita, 2001, Elkarlanean.
- ↑ Ibarrart, Piarres. Koplak. klasikoak.armiarma.eus (Noiz kontsultatua: 2020-8-15).
Ikus, gainera
Kanpo estekak
- Ibarrart, Piarres Koplak, klasikoak.armiarma.eus
- Piarres Ibarrart, Literaturaren zubitegia, zubitegia.armiarma.eus
- Bidador, Joxemiel Hiru zapatari bertsoegile, Euskaldunon Egunkaria, 2000ko martxoak 3; 2000ko martxoak 10, zubitegia.armiarma.eus
- (Gaztelaniaz) Ibarrart, Pierre d', euskomedia.org
