Kairo

Kairo
القاهرة
hiri handia
Administrazioa
Estatu burujabe Egipto
Egiptoko gobernadore-herriaKairoko gobernazioa
AlkateaAbd El Azim Wazir (en) Itzuli
Izen ofizialaالقاهرة
Jatorrizko izenaالقاهرة
Posta kodea11511–11668
Geografia
Koordenatuak30°02′40″N 31°14′09″E / 30.0444°N 31.2358°E / 30.0444; 31.2358
Map
Azalera528 km²
Altuera23 m
Demografia
Biztanleria9.606.916 (2018ko uztailaren 1a)
313.304 (2018)
Dentsitatea18.195 bizt/km²
Informazio gehigarria
Sorrera969ko uztailaren 6a
Telefono aurrizkia02
Ordu eremuaUTC+02:00 eta UTC+03:00
Hiri senidetuakFrankfurt am Main, Amman, Beirut, Istanbul, New York, Houston, Ottawa, Pekin, Xi'an, Seul, Stuttgart, Bartzelona, Minsk, Mosku, Sarajevo, Isfahan, Grenoble, Jidda, Buenos Aires, Mexiko Hiria, Khartum, Aljer, Damasko, Casablanca, Lagos, Paris, Tbilisi, Bagdad, Rabat, Setif eta Helwan
Hizkuntza ofizialaarabiera
cairo.gov.eg

Kairo[1][2] (arabieraz, القاهرة, al-Qāhirah) Egiptoko hiriburua da. Erdialdeko Egiptoko iparraldean dago, Niloren eskuinaldeko ibarrean, Mukatam mendiaren mendebaldean. Egiptoko eta arabiar munduko hiririk handiena da; Afrikako hiri handienetan bigarrena (Lagos ondoren); Afrikako, arabiar munduko eta Ekialde Hurbileko hiri-aglomerazio handienaren parte da. Kairo Handia metropoli-eremua munduko 12. handiena da biztanleriaren arabera, 22,1 milioi biztanle baino gehiagorekin[3].

Kairo antzinako Egiptorekin lotuta dago, bere eremu geografikoan Giza piramide gunea eta Menfis eta Heliopolis antzinako hiriak baitaude. Nilo deltaren ondoan kokatua[4][5], hiria Fustat gisa garatu zen 641ean, Egiptoko konkista musulmanaren ondoren, lehendik zegoen antzinako gotorleku erromatar baten ondoan, Babilonia. Kairo Fatimatar dinastiak sortu zuen 969. urtean. Geroago, Fustat ordezkatu zuen hirigune nagusi gisa Ayyubtarren eta Mamelukoen garaian (XII-XVI. mendeak)[6]. Kairo, aspaldidanik, eskualdeko bizitza politiko eta kulturalaren erdigunea izan da, eta «mila minareteen hiria» izendatzen dute arkitektura islamikoaren nagusitasunagatik. Kairoko erdigune historikoa Gizateriaren Ondare izendatu zuten 1979an[7] Kairo, Globalizazioa eta Munduko Hirien Ikerketa Sarearen (GaWC) arabera, «Beta +» sailkapena duen munduko hiritzat hartzen da[8].

Kairok arabiar munduko zinema eta musika industriarik zaharrena eta handiena du, baita Egiptoko goi-mailako ikaskuntzako erakunderik zaharrena ere, Al-Azhar Unibertsitatea. Nazioarteko hedabide, enpresa eta erakunde askok eskualdeko egoitzak dituzte hirian; Arabiar Ligak Kairon izan du bere existentzia gehienean.

Kairok, beste megahiri askok bezala, kutsadura eta trafiko maila handiak jasaten ditu. Kairoko Metroa, 1987an inauguratua, Afrikako metro-sistemarik zaharrena da[9], eta gehien erabiltzen den munduko hamabosten artean dago[10], urtean 1.000 milioi[11] bidaiari baino gehiagoko bidaiarekin. Kairoko ekonomia Ekialde Hurbileko lehen postuan kokatu zen 2005ean[12], eta, Foreign Policy aldizkariko 2010eko Hiri Globalen indizean, mundu osoko 43. postuan kokatu zen[13].

Kairo hiriaren ikuspegia

Gobernuaren egoitza eta unibertsitate-gune da: Al Azhar arabiar unibertsitatea, Amerikar Unibertsitatea, Gizako Unibertsitatea eta Ain al Shams Unibertsitatea.

Etimologia

Kairoren izena al-Qāhirah (القاهرة) arabieratik eratorria da (garaitzaile edo konkistatzaile), eta al-Mu'izz fatimatar kalifak hiriburutzat ezarri zuen hiria. Bere izen osoa eta formala al-Qāhirah al-Mu'izziyyah (القاهرة المعزيّة) zen, eta al-Mu'izz-en garaile esan nahi du[14]. Era berean, uste da hiriaren sorreran Marte planeta (arabieraz an-Najm al-Qāhir (النجم القاهر) ―Izar Konkistatzailea― izenez ezagutzen dena), gorantz ari zelako dela[15].

Egiptoarrek, maiz, Kairori Maṣr (مَصر) deritze, Egipto beraren arabierazko izen egiptoarra, herrialderako hiriak duen garrantzia azpimarratuz[16][17]

Hainbat izen kopto daude hiriarentzat. Tikešrōmi (koptoeraz: Ϯⲕⲉϣⲣⲱⲙⲓ kopto berantiarra: [di.kɑʃˈɾoːmi]) 1211ko Juan Fanijoiten Martirioa testuan egiaztatuta dago, eta haren esanahia izan daiteke: edo gizon hausle esan nahi duen kalkoa, arabieraz al-Qāhirah-aren antzekoa edo قَصْر الرُوم (qaṣr ar-rūm, "erromatar gaztelua") arabieratik eratorritakoa, Kairo Zaharreko Babilonia gotorlekuaren beste izen bat[18]. Arabiar izena ⲧⲡⲟⲗⲓⲥ ϯⲣⲉϥϭⲣⲟ (hiri garaile) gisa ere erabiltzen da koptoen antifonarioan[19].

Klima

    Datu klimatikoak (Kairo)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 18.9 20.4 23.5 28.3 32.0 33.9 34.7 34.2 32.6 29.2 24.8 20.3 27.8
Batez besteko tenperatura (ºC) 14.0 15.0 17.6 21.5 24.9 27.0 28.4 28.2 26.6 23.3 19.5 15.4 21.8
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 9.0 9.7 11.6 14.6 17.7 20.1 22.0 22.1 20.5 17.4 14.1 10.4 15.8
Pilatutako prezipitazioa (mm) 5.0 3.8 3.8 1.1 0.5 0.1 0.0 0.0 0.0 0.7 3.8 5.9 24.7
Prezipitazio egunak (≥ 0.01 mm) 3.5 2.7 1.9 0.9 0.5 0.1 0.0 0.0 0.0 0.5 1.3 2.8 14.2
Eguzki orduak 217 232 279 300 310 360 372 341 300 279 240 186 3416
Iturria: World Meteorological Organization (NBE)[20], BBC Weather[21] eguzki-orduak

Historia

Antzinako kokalekuak

Sakontzeko, irakurri: «Egiptoko historia»
Erromatar dorre zirkular baten aztarnak, Babilonia gotorlekua (III. mendea) Kairo zaharrean

Gaur egungo Kairo inguruko eremua aspalditik izan zen Antzinako Egiptoren ardatza Nilo Harana eta Niloren delta eskualdeen (gutxi gora-behera, Egipto Garaia eta Egipto Beherea) elkargunean zuen kokapen estrategikoagatik eta Iparraldeko Afrika eta Sortalde arteko bide nagusien bidegurutzean kokatzen baitzuen[22][23]. Menfis, Egiptoko hiriburua erresuma zaharrean eta hiri garrantzitsu bat Ptolemeotar garaira arte, gaur egungo Kairotik hego-mendebaldera zegoen, distantzia gutxira[24]. Heliopolis, beste hiri eta erlijio zentro garrantzitsua, Kairoko ipar-ekialdeko Matariya eta Ain Shams barruti modernoak diren lekuan zegoen[24][25]. K.a. 525ean eta K.a. 343an Persiar inbasioek suntsitu zuten neurri handi batean, eta K.a. I. mendearen amaieran utzietsi zuten partzialki[22].

Hala ere, Kairo modernoaren jatorria, oro har, K.o. lehen milurtekoko kokaleku sorta batean dago. Laugarren mendearen amaieran[26], Menfisek garrantzia galtzen jarraitzen zuen[27], eta erromatarrek gotorleku handi bat ezarri zuten Niloren ekialdeko ertzean. Gotorlekua, Babilonia izenekoa, Diokleziano (erreg. 285–305) enperadore erromatarrak eraiki zuen Nilo eta Itsaso Gorria lotzen zituen kanal baten sarreran, Trajano enperadoreak lehenago eraikia (erreg. 98–117)[Oh 1][28]. Gotorlekutik iparralderago, gaur egungo al-Azbakiya auzotik gertu, Tendunyas izenez ezagutzen zen portu eta gotorleku bat zegoen. (Koptoeraz: ϯⲁⲛⲧⲱⲛⲓⲁⲥ)[29] edo Umm Dunayn[30][31][32]. Inguruan, erromatarren gotorlekuetatik kanpo, VII. mendea baino zaharragoa den egiturarik gorde ez den arren, ebidentzia historikoek iradokitzen dute hiri handi bat bazegoela. Hiria nahikoa garrantzitsua zen, zeren bere apezpikuak, Zirok, Efesoko Bigarren Kontzilioan parte hartu baitzuen, 449an[33].

602 eta 628 artean, bizantziar-sasandar Gerrak zailtasun handiak eragin zituen, eta, ziurrenik, hiriko biztanleriaren zati handi bat landa-aldera joatea eragin zuen, kokalekua, hein batean, hutsik utziz[31]. Gaur egun, lekua komunitate kopto ortodoxoaren (IV. mendearen amaieran erromatar eta bizantziar elizetatik bereizi zena) nukleoa izaten jarraitzen du. Kairoko eliza zaharrenek, hala nola Santa Barbara eliza eta Sergio eta Bako Santuen eliza (VII. mendearen amaierako edo VIII. mendearen hasierakoak), Kairo Zaharra edo Kairo koptoa izenez ezagutzen den gotorlekuko harresien barruan daude gaur egun[34].

Fustat eta beste lehen kokaleku islamiar batzuk

A man on a donkey walks past a palm tree, with a mosque and market behind Mohamed kamal
Fustat(e)ko indusketen hondakinak (2004 argazkia)

640. urtean, arabiarrek Egipto inbaditu zuten. Amr ibn al-As jeneralak, islama Egiptora eraman zuenak, gotorlekua eraiki zuen erromatarren gotorlekutik gertu, Al-Fustat izenekoa (kanpamendua), geroago gotortu zuena. Lehen hiri hori, administrazio zentroa eta zergak kobratzen ziren tokia izan zen, baita Egiptoko lehen meskitaren kokapena ere[35].

Ondorengo dinastiek (abbastarra, fatimatarrak eta ayyubtar) hainbat gotorleku sortu zituzten, aurrekoak administrazio gunetzat baztertuz. 750ean, Suleiman fatimatarren buruak Al-Askar gotorlekua (armada) eraiki zuen Al Fustaten ondoan. Bizirik iraun zuen garai hartako eraikin bakarra arkitektura musulmanaren bitxietako bat da: Ahmad Ibn Tulun meskita.

868an, Bakbak izeneko turkiar jatorriko komandante bat Egiptora bidali zuen al-Mu'taz kalifa abbastarrak herrialdeko matxinada baten ondoren ordena berrezartzeko. Harekin batera, bere semeordea zegoen, Ahmad ibn Tulun, Egiptoko gobernadore eraginkor bihurtu zena. Denborarekin, Ibn Tulunek armada bat antolatu, eta eragina eta aberastasuna pilatu zituen, eta horrek, de facto, Egiptoko zein Siriako agintari independente bihurtzea ahalbidetu zion 878rako[36][37][38]. 870ean, aberastasun gero eta handiagoa, hiriburu administratibo berria sortzeko erabili zuen, al-Qata'i (arabieraz: القطائـع), Fustat eta al-Askar-en ipar-ekialdean[38][39]. Hiri berriak barne hartzen zuen: Dar al-Imara izenez ezagutzen den jauregia; al-Maydan izenez ezagutzen den arma-patio bat, zeinak bimaristan (ospitalea) eta ura hornitzeko akueduktu bat biltzen zituen. 876 eta 879 artean, Ibn Tulunek meskita handi bat eraiki zuen, gaur egun Ibn Tulun meskita izenez ezagutzen dena, hiriaren erdialdean, jauregiaren ondoan[37][39]. 884an, hil ondoren, Ibn Tulun bere semeak eta ondorengoek jarraitu zuten oinordekotzan; horiek iraupen laburreko dinastia bat burutu zuten, tulundarrak. 905ean, abbasstarrek Muhammad Sulayman al-Katib jenerala bidali zuten herrialdearen gaineko kontrol zuzena berreskuratzeko. Tulundarren agintea amaitu zen, eta al-Qatta'i erabat harpilatua izan zen, egun zutik jarraitzen duen meskita izan ezik[40][41]

Kairoren sorrera eta hedapena

Kairoko planoa 1200. urtea baino lehen, Stanley Lane-Poole-k berreraikia (1906) eta fatimatarren egiturak erakusten dituena: Saladin Ziudadela eta lehenagoko guneen kokapena (Fustat ez da ageri).

969an, Xii Ismaili Fatimatar inperioak Egipto konkistatu zuen Ifrikijatik gobernatu ondoren. Jawhar Al Saqili jeneral fatimatarrak Fustat eta Al-Qata'i ohiaren ipar-ekialdean gotorleku berri bat eraiki zuen. Lau urte behar izan zituen hiria eraikitzeko, hasiera batean al-Manṣūriyyah izenez ezagutu zena[42] eta kalifa-herriaren hiriburu berria izango zena[43]. Garai hartan, kalifaren aginduz, al-Azhar meskita eraikitzea agindu zuen, eta munduko hirugarren unibertsitate zaharrena bihurtu zen. Kairo, azkenean, ikaskuntza-zentro bihurtuko zen; Kairoko liburutegiak ehunka mila liburu zituen[44]. 973an, al-Mu'izz li Din Allah kalifa Tunisiako Mahdia hiriburu zaharretik heldu zenean, hiriari, gaur egungo izena eman zion, Qāhirat al-Mu'izz[42], hortik dator Kairo (al-Qāhira) izena. Kalifak hiriaren bihotza hartzen zuen jauregi multzo zabal eta dotore batean bizi ziren. Kairo errege-hiri esklusibo samarra izan zen aldi horren gehienean, baina Badr al-Gamali Bisir izan zen garaian (1073-1094) mugak askatu ziren lehen aldiz, eta, Fustat-eko familia aberatsenei, hirira joateko baimena eman zitzaien[45]. 1087 eta 1092 artean, Badr al-Gamalik ere harriekin eraiki zituen harresiak, eta gaur egun zutik dauden Bab al-Futuh, Bab al-Nasr eta Bab Zuweila hiriko ateak eraiki zituen[46].

Fatimatarren garaian, Fustatek bere goia lortu zuen tamainan eta oparotasunean, artisautzaren eta nazioarteko merkataritzaren gunetzat eta Niloko portu nagusitzat kokatuz[47]. Iturri historikoek diotenez, hirian solairu anitzeko bizitoki komunitarioak zeuden, batez ere erdigunean, normalean maila ertain eta beheko biztanleak bizi zirenak. Horietako batzuk zazpi solairu zituzten, eta 200 eta 350 pertsona inguru bizi zitezkeen[48]. Baliteke erromatarren insulaeren antzekoak izatea eta, gero, mamelukoen eta otomandar garaietan ohikoak izan ziren alokairuzko apartamentu multzoen prototipoak izatea[48]

Hala ere, 1168an, Shawar fatimatar bisirrak su eman zion gotortu gabeko Fustatari, Amalariko I.a Jerusalemgo errege gurutzatuak, harrapa ez zezan. Suak hiria suntsitu ez bazuen eta existitzen jarraitu bazuen ere, bere gainbeheraren hasiera markatu zuen. Hurrengo mendeetan, Kairo, antzinako jauregi-hiria, zentro ekonomiko berria bihurtu zen, eta Fustatik migrazioa erakarri zuen[49][50].

1168an, gurutzatuek hiria hartu ez zuten arren, Shawar, Amalariko erregearen eta Shirkuh jeneral zengidarren arteko botere-borroka etengabeak fatimatarren kokalekuaren gainbehera ekarri zuen[51]. 1169an, Shirkuh-ren iloba, Saladin, Egiptoko bisir berria izendatu zuten fatimatarrek, eta, bi urte geroago, azken kalifa fatimatarren, al-'Āḍid, familiaren boterea eskuratu zuen[52]. Egiptoko lehen sultan gisa, Saladinek Ayyubtarren dinastia ezarri zuen, Kairon kokatua, eta Egipto abbastar suniekin lerrokatu zuen, Bagdaden kokatuta zeudenak[53]. 1176an, Saladin Kairoko Ziudadela eraikitzen hasi zen, eta Egiptoko gobernuaren egoitza izango zen XIX. mendearen erdialdera arte. Ziudadela eraikitzeak, hala, behin betiko amaitu zuen fatimatarrek eraikitako Kairoren jauregi-hiri esklusiboarekin, eta egiptoar arruntei eta atzerriko merkatariei ireki zitzaien merkataritza-garapena bultzatuz[54]. Ziudadelarekin batera, Saladinek 20 kilometroko horma berri bat eraikitzen hasi zen, Cairo eta Fustat beren ekialdeko aldean babestu eta Ziudadela berriarekin lotuko zituena. Eraikuntza-proiektu horiek Saladin hil eta gero ere jarraitu zuten, eta bere oinordeko aiyyubtarren eskutik amaitu ziren[55].

Goia eta gainbehera mamelukoen mendean

Sultan Qalawun-en Mausoleo-Madrasa-Ospitale konplexua, 1284-1285 urteetan Kairoko erdialdean eraikia, fatimatarren jauregi baten aztarnen gainean.

Garai oparoena, mamelukoena izan zen, izurri gogorrak zabaldu baziren ere (1295, 1347 eta 1492an). Otomandarren aginpideak ez zion aldaketa nabarmenik eragin hiriari. Bigarren Mundu Gerraren ondoren, oso bizkor hasi zen handitzen; hala, 1945ean, 1.300.000 biztanle zituen, eta, gaur egun, 19.439.541 ditu, ingurunea ere kontuan hartuta.

1250ean, Zazpigarren Gurutzadan, Ayyubtarren dinastiak krisi bat izan zuen al-Salih hiltzean, eta boterea mamelukoengana igaro zen; neurri batean, al-Salih-ren emaztearen, Shajar ad-Durr-en, laguntzarekin, aldi labur batez gobernatu zuena garai horretan[56][57]. Mamelukoak ziren esklabo gazte gisa erosi eta sultanaren armadan zerbitzatzeko hazitako soldaduak. 1250 eta 1517 artean, Mamelukoen sultanerriaren tronua mameluko batetik bestera pasa zen, oro har, oinordetzan oinarrituta ez baizik eta, maiz, bortitza eta kaotikoa zen sistema batez jarraitua[58][59]. Mameluko Inperioa, hala ere, eskualdeko potentzia nagusi bihurtu zen, eta mongoliarren aurrerapena uxatzeaz (ospetsuena, 1260ko Ain Jaluteko guduan izan zen) eta Sortaldeko azken gurutzatuen estatuak ezabatzeaz arduratu zen[60].

Ondasun nabarmenak

Kairoren bilakaera historikoaren arkeologia aztarna eta monumentu artistiko ugari gorde dira hirian: Auzune Koptoa (San Sergio eliza, V. mendean eraikia eta XI. mendean berriz moldatua); hiri hesitua (Aladinok XII. mendean eraikia); Hasan sultanaren madrasa (XIV. mendekoa), eta zenbait garaiko ia 500 meskita. Adibidez, Al-Hakim meskita edo Ibn Tulun meskita.

Kairon, bestalde, daude: Egiptoar Museoa, Museo Koptoa eta Arte Islamiarraren Museoa, arte mota horietako munduko bilduma nagusiak dituztenak. Kairoko Egiptoar Museoan Tutankamonen altxorra dago erakusgai.

Auzoak

  • Midan Tahrir: hiri modernoa
  • Merkatal-gunea
  • Lorategi-hiria
  • Midan Ramses
  • Midan Ataba, erdigunea
  • Islamiar Kairo, hirigune historikoa. UNESCOk gizateriaren ondare izendatu zuen.
  • Kairo Zaharra, auzo koptoa duena
  • Mohandesin
  • Gezira
  • Zamalek
  • Guiza
  • Heliopolis
  • Nasr

Kairotar ospetsuak

Herri eta hiri senidetuak

Erreferentziak

  1. ↑ Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
  2. ↑ Euskaltzaindia. Ekialde Hurbileko eta Ipar Afrikako toponimia. .
  3. ↑ Cairo, Egypt Metro Area Population 1950-2023. .
  4. ↑ Santa Maria Tours. (4 September 2009). Cairo – "Al-Qahira" – is Egypt's capital and the largest city in the Middle East and Africa.. PRLog.
  5. ↑ World's Densest Cities. 21 December 2006.
  6. ↑ Raymond 1993, 83-85 orr. .
  7. ↑ Historic Cairo. United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization.
  8. ↑ The World According to GaWC 2016. Loughborough University 24 April 2017.
  9. ↑ Transport and Communications. .
  10. ↑ Cairo's third metro line beats challenges. .
  11. ↑ Cairo Metro Statistics. .
  12. ↑ The 150 Richest Cities in the World by GDP in 2005. .
  13. ↑ The 2010 Global Cities Index. .
  14. ↑ (Ingelesez) Jiwa, Shainool. (2017). The Fatimids: 1 - The Rise of a Muslim Empire. I.B. Tauris (in association with the Institute of Ismaili Studies) ISBN 978-1-78672-174-7..
  15. ↑ Towards a Shi'i Mediterranean Empire: Fatimid Egypt and the Founding of Cairo. I. B. Tauris ISBN 978-0-85771-742-9..
  16. ↑ Behrens-Abouseif 1992, 8 orr. .
  17. ↑ Golia 2004, 152 orr. .
  18. ↑ Casanova, Paul. (1901). «Les noms coptes du Caire et localités voisines.» Bulletin de l'Institut français d'archéologie orientale 1 (1): 139–224.  doi:10.3406/bifao.1901.1613. (Noiz kontsultatua: 2025-01-04).
  19. ↑ Crum, W.E.. (1909). Catalogue of the Coptic manuscripts in the collection of the John Rylands library, Manchester. Manchester, 211 or..
  20. ↑ Weather Information for Alexandria. .
  21. ↑ "BBC - Weather Centre - World Weather - Average Conditions - Cairo" - BBC Weather
  22. ↑ a b Gabra et al. 2013, 18 orr. .
  23. ↑ Bloom, Jonathan M., ed. «Cairo» The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. Oxford University Press ISBN 9780195309911..
  24. ↑ a b Snape, Steven. (2014). The Complete Cities of Ancient Egypt. Thames & Hudson, 170–177 or. ISBN 9780500051795..
  25. ↑ Al-Ahram Weekly | Features | City of the sun. Weekly.ahram.org.eg 2005-06-01.
  26. ↑ Hawass & Brock 2003, 456 orr. .
  27. ↑ Memphis (Egypt). Microsoft.
  28. ↑ Gabra et al. 2013, 20–22 orr. .
  29. ↑ Amelineau, Emile. (1980). La Géographie de l'Egypte À l'Époque Copte. Paris, 491 or..
  30. ↑ (Ingelesez) Stanley, Bruce. (2007). «Cairo» in Dumper, Michael R.T. Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO, 107–114 or. ISBN 978-1-57607-919-5..
  31. ↑ a b Abu-Lughod 1971, 6 orr. .
  32. ↑ Meinardus, Otto F. A.. (2002). Two Thousand Years of Coptic Christianity. American University in Cairo Press ISBN 978-1-61797-263-8..
  33. ↑ Gabra et al. 2013, 33 orr. .
  34. ↑ Gabra et al. 2013, 75 orr. .
  35. ↑ «Historia del El Cairo, orígenes y califatos hasta la actualidad» www.101viajes.com (Noiz kontsultatua: 2022-03-13).
  36. ↑ Swelim 2015, 28-32 orr. .
  37. ↑ a b Raymond 1993, 33 orr. .
  38. ↑ a b Bloom, Jonathan M., ed. «Tulunid» The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. Oxford University Press ISBN 9780195309911..
  39. ↑ a b Swelim 2015, 37 orr. .
  40. ↑ Swelim 2015, 32-37 orr. .
  41. ↑ Raymond 1993, 34 orr. .
  42. ↑ a b Glassé & Smith 2003, 96 orr. .
  43. ↑ AlSayyad, Nezar. (2013). Cairo: Histories of a City. Harvard University Press ISBN 978-0-674-07245-9..
  44. ↑ Meri & Bacharach 2006, 451 orr. .
  45. ↑ Raymond 1993, 78 orr. .
  46. ↑ Raymond 1993, 62-63 orr. .
  47. ↑ Raymond 1993, 66-69 orr. .
  48. ↑ a b Raymond 2000, 65 orr. .
  49. ↑ Daly & Petry 1998, 213 orr. .
  50. ↑ Raymond 1993, 83-85, 103 orr. .
  51. ↑ Daly & Petry 1998, 213–215 orr. .
  52. ↑ Daly & Petry 1998, 215 orr. .
  53. ↑ Shillington 2005, 438 orr. .
  54. ↑ Denoix, Sylvie, ed. Le Khan al-Khalili et ses environs: Un centre commercial et artisanal au Caire du XIIIe au XXe siècle. Cairo: Institut français d'archéologie orientale.
  55. ↑ Raymond 1993, 89-97 orr. .
  56. ↑ Raymond 1993, 110 orr. .
  57. ↑ Ruggles, D.F.. (2020). Tree of pearls: The extraordinary architectural patronage of the 13th-century Egyptian slave-queen Shajar al-Durr. Oxford University Press.
  58. ↑ Raymond 1993, 115-117 orr. .
  59. ↑ Clot 1996, 47-48 orr. .
  60. ↑ Clot 1996, 34-37, 83-107, 112-118 orr. .

Oharrak

  1. ↑ Joan Nikiouko kronista historikoak gotorlekuaren eraikuntza Trajanori egotzi zion, baina indusketa berriagoak gotorlekua Dioklezianoren garaikoa dela diote. Eskualde honen inguruan Nilo Harana eta Itsaso Gorria lotzen dituzten kanalen segida ere, Trajano aurreko garai ezberdinetan zulatu ziren. Trajanoren ubidea erabilerarik gabe gelditu zen Dioklezianoren erregealdiaren eta VII. mendearen artean

Aipatutako obrak

Gainerako irakurketak

Kanpo estekak

Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!