Будзівід

Будзівід
Нараджэнне	XIII стагоддзе
Смерць	1295
Род	Гедзімінавічы
Бацька	Трайдзень
Дзеці	Віцень[1], Гедзімін, Воін, мерк. Фёдар^[d] і мерк. Маргірыс^[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Будзіві́д, Пукувер, Путувер (аг.-усх.-слав.: Боудивидъ, лац.: Pucuwerus; ? — каля 1295) — вялікі князь літоўскі (1291—1295?).

Імя

Галіцка-вылынскі летапіс дае імёны братоў «Боудикидъ и братъ его Боудивидъ», а лацінскі запіс, у варыянце які лічаць найбольш дакладным, дае імя першага з братоў як «Butegeyde», таму імя другога аднаўляюць як Буцівід. У імёнах братоў перагукваецца аснова But- («Боуд-» летапісу), што не дзіўна для княжацкага асяроддзя — чатырох сыноў Альгерда звалі Ягайла, Карыгайла, Скіргайла, Швітрыгайла (Свідрыгайла), імёнамі з агульнай асновай Gail-.

Буцівід і Буцігейд — імёны з шэрагу старабалцкіх (старалітоўскіх) двухасноўных імёнаў. Такія імёны дайшлі з індаеўрапейскай эпохі і ўласцівыя іменнікам народаў індаеўрапейскага паходжання^[2].

Аснова But- у літоўскім іменніку ўтварае больш за сто антрапонімаў^[3], яна таксама была адной з самых прадуктыўных у старапрускім іменніку^[4]. Яе звязваюць з літ. būti, пруск. būton «быць; жыць», літ. butas, пруск. buttan «дом»^[5], далей з індаеўрапейскім *bhŏu-, *bhū- «быць, жыць»^[6].

Аснову Vyd- звязваюць з літ. iš-vydo «убачыў» (išvysti «убачыць»)^[7], што роднасна з беларускім дыялектычным відзець «бачыць». Таксама была папулярная пры ўтварэнні прускіх імёнаў^[8].

Укладзеныя ў імя, гэтыя дзве асновы адлюстроўвалі каштоўнасці раннелітоўскага княжацка-ваярскага асяроддзя: «дом» як сям’я, мінімальная сацыяльная адзінка (затым ішлі Vaiš- вёска і Taut- народ-племя) і слава («віднасць», заўважнасць ваяра)^[9].

Паходжанне

Звестак пра паходжанне Будзівіда няма, разам з Будзікідам, большасць даследчыкаў лічыць яго сынам вялікага князя літоўскага Трайдзеня. Выснова робіцца з таго, што Трайдзень меў дзяцей — вядома дачка Гаўдэмунда, маглі быць і сыны, — а таксама значныя сілы пад канец жыцця, то-бок мог забяспечыць дзецям атрыманне спадчыны па сабе. Трайдзень не загінуў праз змову, як паведамляе пазнейшая «Хроніка Быхаўца»^[10], а памёр натуральнай смерцю^[11], і не вядома пра ўнутраныя канфлікты ў ВКЛ пасля гэтага. Крыніцы называлі Трайдзеня «каралём Літвы» — адзінаўладцам ВКЛ, ужо ў 1286 годзе яны згадваюць іншага «караля Літвы». Зяць Трайдзеня — плоцкі князь Баляслаў, падтрымліваў цесныя сувязі з цесцем і захоўваў іх з ВКЛ пасля яго смерці, таксама назваў Трайдзенем свайго сына, народжанага ў 1284—1286 гадах. Таму паведамленне пазнейшых крыніц, што пасля смерці вялікага князя Трайдзеня запанавала новая дынастыя, наўрад ці верагоднае і болей праўдападобна, што ўладу атрымалі яго нашчадкі, напэўна, сыны, адзін з якіх Будзівід.

Альтэрнатыўны погляд выказаў Ежы Ахманскі, ён адзначыў, што ў паэтычным творы «Задоншчына» Альгердавічы называюць сябе «ўнукамі Гедымінавымі, праўнукамі Скаламендавымі» і выказаў меркаванне, што бацькам Будзівіда (і Будзікіда) быў князь Скаламенд^[12]. На думку Сцівена Роўэла, Скаламенд мог быць і цесцем Гедыміна^[13]. Паводле Вячаслава Насевіча слова «праўнукі» магло быць ужыта ў значэнні «аддаленыя нашчадкі», а імя Скаламенд быць змененай формай імя Скамонт (Скоманд), якое мелі вядомыя з летапісаў два яцвяжскія князі, у прыватнасці князь Скоманд (Комант)^[14]. Томас Баранаўскас не згаджаўся з інтэрпрэтацыяй Ахманскага і лічыць, што Альгердавічы паслядоўна называюць спачатку свайго бацьку Альгерда, потым дзеда Гедыміна і прадзеда Скаламенда, і пераскок праз прыступку дынастыі надуманы. На думку Баранаўскаса, князь Комант (Скоманд), калі ён тоесны Скаламенду, быў або бацькам, або цесцем Гедыміна і другое больш імаверна зыходзячы з іншых крыніц.

Дзейнасць

Упершыню князь Будзівід згадваецца ў красавіку-маі 1289 года, калі разам са старэйшым братам князем Будзікідам перадаў Ваўкавыск уладзіміра-валынскаму князю Мсціславу Данілавічу, каб захаваць з ім мір.

«Тогда же Литовьскии кнѧзь Боуд̑и̑кидъ и братъ его . Боудивидъ . даша кнѧзю Мьстиславоу . городъ свои . Волъковъıескь абы с ними . миръ держалъ .»^[15]

Напэўна, ён жа (гл. падр. Праблемы ідэнтыфікацыі) пад імем Пукувер (Pucuwerus rex Lethowie) згадваецца ў хроніцы Пятра з Дусбурга пад 1291 годам, калі паслаў войска на чале са сваім сынам князем Віценем супраць палякаў у Куяўскую зямлю.

Час уладарства вялікага князя Пукувера вызначаўся ваеннай актыўнасцю Тэўтонскага ордэна. У 1292—1295 гадах рыцары-крыжакі штогод нападалі на Жамойць, а ў 1295 годзе хадзілі яшчэ і на Гародню. Гародня была перадавым пунктам абароны дзяржавы і важнейшай базай ВКЛ для арганізацыі паходаў на Прусію.

З хронікі Пятра з Дусбурга вынікае, што Пукувер кіраваў моцнай дзяржавай — нягледзячы на няспынную вайну з Ордэнам, ёй ставала сіл здзяйсняць рабаўніцкія паходы на польскія землі.

Памёр да 1296 года, калі ўжо «rex Lethowie» названы Віцень.

Праблемы ідэнтыфікацыі

Юзаф Пузына атаясняе вышэйназванага Pucuwerus rex Lethowie з адным з князёў, згаданых Іпацьеўскім летапісам пад 1289 годам — Будзівідам^[16].

Праз графічныя асаблівасці шрыфту выдання хронікі Дусбурга, друкаванага ў XVII ст., ёсць яшчэ некалькі чытанняў імя князя — Putuwerus і Lutuwerus. Lutuwerus не згадваецца ў верагодных крыніцах, толькі Тэадор Нарбут згадвае яго пад імем Lutawor у кантэксце фантастычных звестак і спасылаецца на Раўданскі рукапіс і нейкія паданні^[17], напэўна, свае ж фальсіфікаты. Напэўна, на аснове нарбутавых звестак Адам Міцкевіч у творы «Гражына» выводзіць адным з герояў князя Літавора, чыім набліжаным баярынам быў нібыта продак аўтара Рымвід (Гл. таксама Адам Міцкевіч).

Найраннейшы з вядомых цяпер варыянтаў імя — Pucuwerus, варыянты Putuwerus і Lutuwerus з’явіліся толькі ў друку XVII ст. Апошнія варыянты выдаўцы ўзялі праз чытанне таго ж арыгіналу, што быў і крыніцай чытання Pucuwerus, але да нашага часу не дайшоў. Нейкі спіс з гэтага арыгіналу бачыў Мацей Стрыйкоўскі і прачытаў там Utinuerus. З гэтага даследчыкі робяць выснову, што ўжо да сярэдзіны XVI ст. арыгінал блага чытаўся, а ў XVII ст., калі з’явіліся Putuwerus і Lutuwerus, напэўна, чытаўся яшчэ горш.

Таксама адзначаюць, што ў гатычным напісанні літары P, L і B вельмі падобныя і невялікае пашкоджанне можа ўнесці няпэўнасць. Пашкоджанне ж першай літары і наогул тэксту пэўна было, бо перапісчык крыніцы для Стрыйкоўскага першай літары імя наогул не бачыў. Таксама адзначаюць, што перапісчыкі Дусбурга часта пісалі c замест t арыгінала. Такім чынам, адно з чытанняў выдаўцоў XVII ст. — Putuwerus, ці не самае блізкае да праўды. Як заўважыў Эдвардас Гудавічуса, у гатычным напісанні r і t адрозніваюцца толькі вышынёй аднаго элемента, то-бок ведаючы благую захаванасць тэксту, можна ўзнавіць напісанне ў арыгінале і як Putuwetus. Таксама вядома, што немцы часта і звычайна чаргавалі як b/p, так і d/t, напрыклад, Gyntsche Pudewiten son^[18] на праўдзе сын айрагольскага баярына Бутвіда (Butvydas). У кожным разе, Putuwetus або Buduwedus, пагатоў у гістарычным кантэксце, добра атаясняецца з вядомым тым жа часам Будзівідам, асабліва зважаючы на перадачу немцамі імя яго брата Будзікіда як Butegeyde.

Крыніцы

1. Lundy D. R. The Peerage
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q67129259"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q21401824"></a>
2. T. Milewski. Indoeuropejskie imiona osobowe. Wrocław-Warszawa-Kraków, 1969. С. 11-13.
3. Z. Zinkevičius. Lietuvių asmenvardžiai. Vilnius, 2008. С. 80-81.
4. R. Trautmann. Die altpreußischen Personennamen. Göttingen, 1974. С. 134.
5. В. Н. Топоров. Прусский язык. A-D. М., 1975. С. 270.
6. J. Pokorny. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 146.
7. Z. Zinkevičius. Lietuvių asmenvardžiai. Vilnius, 2008. С. 160.
8. R. Trautmann. Die altpreußischen Personennamen. Göttingen, 1974. С. 156.
9. С. Валянтас. Двусоставные антропонимы — реликты поэзии балтов // Балто-славянские исследования. XVI. Сборник научных трудов. М., 2004. С. 203—205, 217—218.
10. ПСРЛ. Т.32. Хроника Быховца. М., 1975. С.136 «A z onoie wyżpisanoie waśni kniaź weliki Dowmont naprawił szesty mużykow na brata swoieho Troydena, zabity, hde ż on szoł bezpecznie z łaźni, y tyie ieho mużyki zdradne zabili.»
11. ПСРЛ. Т. 2. Ипатьевская летопись. СПб., 1908. стлб. 869.
12. Охманьский Е. Гедиминовичи — «правнуки Сколомендовы» // Польша и Русь. — М., 1974. — С. 358—364.
13. Rowell S. C. Iš viduramžių ūkų kylanti Lietuva. — V., 2001. — P. 58.
14. Насевіч, В. Л. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: Падзеі і асобы… С. 70.
15. ПСРЛ. Т. 2. Ипатьевская летопись. СПб., 1908. стлб. 933.
16. Puzyna J. Kim był i jak sie naprawdę nazywał Pukuwer ojciec Giedymina//Ateneum Wileńskie. t.10. 1935. s.1-43;
17. Narbutt T. Dzieje starożytne narodu Litewskiego. t.4. s.310-313;
18. CEV, p. 128.

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 3: Беларусы — Варанец / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 3. — 511 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0068-4 (т. 3).
• Гудавичюс Э. По поводу так называемой «диархии» в Великом княжестве Литовском // Feodalisms Baltijas regiona. — Riga, 1985. — С. 35-44.
• Краўцэвіч А. Гісторыя Вялікага Княства Літоўскага 1248—1377 г. Кніга 1: Ад пачатку гаспадарства да каралеўства Літвы і Русі (1248—1341 г.) / Навук. рэд. В. Голубеў. — Гародня-Уроцлаў, 2015. (Гарадзенская бібліятэка) ISBN 978-83-7893-121-8
• Насевіч В. Путувер // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 6. Кн. 1. — Мінск, 2001. — С. 8.
• Насевіч В. Л. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: Падзеі і асобы — Мінск: Полымя, 1993. — 160 с.
• Петр из Дусбурга. Хроника земли Прусской. — М. Ладомир. 1997.
• Puzyna J. Kim był i jak sie naprawdę nazywał Pukuwer ojciec Giedymina // Ateneum Wileńskie. t.10. 1935. — S. 1-43.