Nəzarət axını

Nəzarət axını (ing. Control Flow) — proqram təminatında kodun icra ardıcıllığını müəyyən edən mexanizmdir. Bu mexanizm vasitəsilə proqramın hansı hissələrinin nə zaman və hansı şərtlərlə icra olunacağını təyin etmək mümkündür.^[1] Proqramlaşdırma dillərində nəzarət axını təmin etmək üçün müxtəlif üsullar var, əsasən aşağıdakı kateqoriyalara bölünür.^[2]

Kateqoriyaları

• Sıralı axın (ing. Sequential Flow)
  • Proqramın hər bir əmri sırayla, bir-birinin ardınca icra olunur.^[3]
  • Əsas nəzarət axınıdır və proqramın başlanğıcından sonuna qədər addım-addım irəliləyir.
• Şərtli nəzarət axını (ing. Conditional Control Flow)
  • Proqramın müəyyən hissəsinin icra edilib-edilməməsini təmin edir.
  • Əsasən if, else if, else strukturlarından istifadə edilir.
  • Məsələn, if bloku müəyyən bir şərt doğru olduqda icra olunur, əks halda else blokuna keçir.

if a > b:
    print("a böyüktür")
else:
    print("b böyüktür və ya bərabərdir")

• Dövr nəzarət axını (ing. Loop Control Flow)
  • Kodun müəyyən hissəsinin təkrarən icra olunmasını təmin edir.
  • for, while dövrləri vasitəsilə həyata keçirilir.
  • Dövr nəzarət axını çoxsaylı məlumatları emal etmək və ya bir işi təkrarlamaq lazım olduqda istifadə olunur.

Misal (for dövrü)

for i in range(5):
    print(i)

Misal (while dövrü)

i = 0
while i < 5:
    print(i)
    i += 1

• Seçim nəzarəti (ing. Switch Control)
  • Müxtəlif dəyərlərə görə müxtəlif əmrlərin icra olunmasını təmin edir.
  • Bəzi dillərdə switch strukturundan istifadə olunur; Python kimi dillərdə isə ümumiyyətlə if-elif-else blokları ilə əvəz olunur.^[4]

choice = 2
if choice == 1:
    print("Birinci seçim")
elif choice == 2:
    print("İkinci seçim")
else:
    print("Başqa seçim")

• Funksiya çağırışları (ing. Function Calls)
  • Funksiyalar kodun müəyyən hissələrini ayrı-ayrılıqda icra etmək üçün istifadə olunur.
  • Funksiya çağırışı ilə nəzarət axını həmin funksiyaya keçir, funksiyanın icrası bitdikdən sonra isə növbəti sətrə geri qayıdır.

def salamla():
    print("Salam!")

salamla()

• Nəzarəti dayandırma və davametmə (ing. Break, Continue, Return)
  • Dövrü dayandırmaq və ya növbəti iterasiyaya keçmək üçün istifadə olunur.^[5]
  • break dövrü vaxtından əvvəl bitirir, continue isə cari iterasiyanı buraxaraq növbəti iterasiyaya keçir.
  • return isə funksiyanı müəyyən dəyəri geri qaytarmaqla bitirir.

Misal (break və continue)

for i in range(10):
    if i == 5:
        break  # Dövr burada dayandırılır
    elif i == 3:
        continue  # Bu iterasiya buraxılır
    print(i)

• İstisnaların emalı (ing. Exception Handling)
  • Proqramda gözlənilməyən səhvlərin qarşısını almaq üçün try, except blokları istifadə olunur.
  • Bu, nəzarət axınının səhv baş verdikdə hansı istiqamətə yönləndiriləcəyini müəyyən edir.^[6]

try:
    hasil = 10 / 0
except ZeroDivisionError:
    print("Sıfıra bölmə mümkün deyil.")

Nəzarət axını proqramın davranışını düzgün qurmaq və istənilən şərtlərə uyğun olaraq nəticə əldə etmək üçün əsas mexanizmdir.^[7]

İstinadlar

1. Böhm, Jacopini. "Flow diagrams, turing machines and languages with only two formation rules" Comm. ACM, 9(5):366-371, May 1966.
2. Roberts, E. [1995] "Loop Exits and Structured Programming: Reopening the Debate Arxiv surəti 25 iyul 2014 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2014-07-25 at the Wayback Machine," ACM SIGCSE Bulletin, (27)1: 268–272.
3. David Anthony Watt; William Findlay. Programming language design concepts. John Wiley & Sons. 2004. səh. 228. ISBN 978-0-470-85320-7.
4. "Nested Loops in C with Examples". GeeksforGeeks (ingilis). 2019-11-25. 2024-03-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-14.
5. "Python Nested Loops". www.w3schools.com (ingilis). İstifadə tarixi: 2024-03-14.
6. Dean, Jenna. "Nested Loops". The Startup (ingilis). 2019-11-22. 2024-03-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-14.
7. Ada Programming: Control: Endless Loop