PROFILBARU.COM

Finlandiya vətəndaş müharibəsi
Finlandiya vətəndaş müharibəsi
	Birinci Dünya müharibəsi və İnqilablar (1917-1923)
	Münaqişə zamanı Tamperedə dağılmış yaşayış binaları
Tarix	27 yanvar – 15 may 1918; (3 ay, 2 həftə və 4 gün)
Yeri	Finlandiya
Nəticəsi	Fin Ağların qələbəsi; 1918-ci ilin noyabrına qədər alman hegemonluğu; Finlandiya cəmiyyətində bölünmə;
Münaqişə tərəfləri
Fin Ağlar; Almaniya İmperiyası; İsveç Briqadası Eston və polyaklardan təşkil edilmiş hərbi könüllülər;	Fin Qırmızılar; RSFSR
Komandan(lar)
K. Q. E. Mannerheym; Hannes İqnatius; Ernst Linder; Ernst Lyofstryom; Martin Vetzer; Karl Vilkman; Hyalmar Frisell; Harald Hyalmarson; Hans Kalm; S. Prus-Boquslavski; Rüdiger von der Qoltz; Hans von Çirski und von Byogendorff; Konrad Volf; Otto von Brandenşteyn; Huqo Moyer	Ali Aaltonen; Eero Haapalaynen; Eyno Rahya; Adolf Taymi; Evert Eloranta; Kullervo Maner; Avqus Uesli; Hüqo Salmela; Haykki Kalyunen; Fredrik Yohansson; Matti Autio; Verner Lehtimyaki; Konstantin Yeremeyev; Mixail Sveçnikov; Georgi Bulatsel
Tərəflərin qüvvəsi
Ağ Qvardiya 80,000–90,000; Yaqerlər 1,450; Almaniya İmperiya Ordusu 14,000; İsveç Briqadası 1,000; Eston könüllülər; Polyak Legion 1,737	Qırmızı Qvardiya 80,000–90,000 (2,600 qadın); Keçmiş Rusiya İmperator Ordusu 7,000–10,000
İtkilər
Ağlar ; 3,500 nəfər hadisələrdə ölmüş; 1,650 nəfər edam edilmiş; 46 nəfər itkin düşmüş; 4 müharibə məhbusu ölmüş ; İsveçlilər; 55 nəfər hadisələrdə ölmüş; Almanlar; 450–500 nəfər hadisələrdə ölmüş; Cəmi; 5,700–5,800 ölü (100–200 neytral/"Ağ" vətəndaş)	Qırmızılar ; 5,700 nəfər hadisələrdə ölmüş; 10,000 nəfər edam edilmiş; 1,150 nəfər itkin düşmüş; 12,500 nəfər müharibə məhbusu həlak olmuş, 700 nəfər sərbəst buraxıldıqdan sonra ölmüş ; Ruslar; 800–900 nəfər hadisələrdə ölmüş; 1,600 nəfər edam edilmiş; Cəmi; 32,500 ölü (100–200 neytral/"Qırmızı" vətəndaş)
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Finlandiya vətəndaş müharibəsi ^[a] — Finlandiyada Finlandiya knyazlığından müstəqil dövlətə keçid mərhələsi ərzində ölkədəki hakimiyyəti ələ almaq üçün 1918-ci ildə başlayan vətəndaş müharibəsidir. Toqquşmalar Avropada Birinci Dünya müharibəsindən (Şərq cəbhəsi) sonra yaranan milli, siyasi və sosial qarışıqlıq zəminində baş vermişdir. Müharibədə Sosial Demokrat Partiyasının bir qolu tərəfindən idarə olunan Qırmızılar və konservativ əsaslı Senat və Almaniya İmperiyası tərəfindən idarə olunan Ağlar döyüşmüşdür. Sənaye və təsərrüfat işçilərindən ibarət yarımhərbi Qırmızı Qvardiya cənubi Finlandiyanın şəhər və sənaye mərkəzlərini idarə edərkən, fermerlərdən, orta və nisbətən üst sinif təbəqədən təşkil edilən yarımhərbi Ağ Qvardiya kənd mərkəzlərinə və şimali Finlandiyaya nəzarət edirdi.

Münaqişədən əvvəl Finlandiya cəmiyyətində əhalinin sürətli təbii artımı, sənayeləşdirmə, şəhərləşmə və hərtərəfli işçi hərəkatının yüksəlişi qeydə alınmışdı. Ölkənin siyasi və hökumət sistemləri demokratikləşmə və modernləşmənin qeyri-sabit mərhələsində idilər. Ölkədəki sosio-iqtisadi durum və əhalisinin təhsil səviyyəsindən başqa, milli düşüncə də zamanla inkişaf etdi, mədəni həyatda oyanış yaşandı.

Finlandiyada iqtidar boşluğuna səbəb olan Birinci Dünya müharibəsi Rusiya İmperiyasını çöküşə aparmış və ardınca hakimiyyət mübarizəsi üçün militarizasiyanı və sol yönümlü işçi hərəkatı ilə mühafizəkarlar arasında artan krizi özüylə gətirmişdi. Sovet Rusiyası tərəfindən silahlandırılan Qırmızılar 1918-ci ilin fevralında uğursuz ümumi hücum təşkil etmişdi. Apreldə Almaniya İmperiyasının dəstək qüvvələriylə güclənən Ağlar martda əks hücuma başladı. Müharibənin taleyini həll edən Vıborq (fin Viipuri; isv. Viborg) və Tampere döyüşləri Ağlar və almanların Ağların ümumi qələbəsini gətirən Lahti və Helsinki döyüşləri Almaniya qoşunlarının qələbəsi ilə nəticələnmişdi. Siyasi zorakılıq bu müharibənin bir hissəsi olmuşdu. Təxminən 12500 Qırmızı məhbus düşərgələrdəki xəstəlik və yetərsiz qidalanma səbəbiylə dünyasını dəyişmişdi. 36000-i finlər olan 39000 nəfər münaqişədə həlak olmuşdu.

Nəticədə, finlər Rusiya idarəçiliyindən çıxaraq, Almaniyaya tabe Finlandiya monarxiyası qurmaq üçün Almaniyanın təsiri altına düşdülər. Bu plan Birinci Dünya müharibəsində Almaniyanın məğlub edilməsindən dolayı baş tutmadı, əvəzində Finlandiya müstəqil, demokratik bir dövlətə çevrildi. Vətəndaş müharibəsi onillər ərzində xalqı müxtəlif qütblərə ayırmışdı. Finlandiya cəmiyyəti uzun müddətli mülayim siyasi mədəniyyətə əsaslanan sosial kompromislər, din və müharibə sonrası iqtisadi yaxşılaşma vasitəsi ilə yenidən birləşdi.

Arxa planı

Beynəlxalq siyasət

Finlandiya vətəndaş müharibəsinin arxasındakı əsas faktor Birinci Dünya müharibəsinin yaratdığı siyasi böhran idi. Böyük Müharibənin basqıları altında 1917-ci ildə Fevral və Oktyabr inqilabları baş vermiş, Rusiya İmperiyası dağılmışdır. Bu sarsıntı iqtidar boşluğu yaratmış və sonrasında Şərqi Avropada hakimiyyət mübarizələrinə səbəb olmuşdur. Bu qarışıqlıqda Rusiyanın Finlandiya knyazlığı da dağılmışdı. Qitənin içərisində yerləşən Moskva-Varşava keçidindən daha az geosiyasi önəmə sahib olan Finlandiya təcrid olmuş bir şəkildə Baltik dənizinin yanında yerləşirdi. Bu sabitlik 1918-ci ilə qədər davam etmişdi. Almaniya İmperiyası və Rusiya arasındakı müharibənin finlər üzərində yalnız dolaylı təsirləri var idi. 19-cu əsrin sonlarından bəri Finlandiya knyazlığı inkişaf edən Rusiya İmperiyasının paytaxtı Petroqrad (müasir Sankt-Peterburq) üçün vacib sənaye məhsulu, ərzaq, əmək və xammal mənbəyinə çevrilmişdi və Birinci Dünya müharibəsi onun bu rolunun önə çıxmasına səbəb olmuşdu. Stratejik olaraq Finlandiya ərazisi nisbətən az əhəmiyyətli eston-fin keçidinin şimal hissəsi idi və Narva bölgəsi, Fin körfəzi və Karel bərzəxi vasitəsilə Petroqrada gedən yollan üzərində bufer zona yaradırdı.^[6]

Alman İmperiyası həm Birinci Dünya müharibəsi müddətində, həm də gələcək dövrlərdə Şərqi Avropanı, əsas da Rusiyanı lazımlı məhsul və xammal mənbəyi olaraq görürdü. Onun sərvətləri iki cəbhəli müharibə tərəfindən gərilmişdi: Almaniya bolşeviklər və Sosialist İnqilabçılar Partiyası kimi inqilabçı, pangermanizm yönümlü olan Finlandiya milli fəal hərəkatı kimi radikal, seperatçı qruplara maliyyə dəstəyi təmin etməklə Rusiyanı bölməyə cəhd etdi. Bu məqsədlə 30–40 milyon mark isifadə edildi. Fin bölgəsinin idarəsi Alman İmperiya Ordusuna mədən sənayesi üçün lazım olan zəngin xammala sahib Petroqrad və Kola yarımadasını işğal etməyə şərait yarada bilərdi. Finlandiyanın geniş filiz ehtiyatları və yaxşı inkişaf etmiş meşə sənayesi var idi.^[7]

1809-dan 1898-ci ilə qədər davam edən Paks Russica dövründə Finlandiyanın ətraf ərazilər üzərində olan hakimiyyəti zamanla artmış və Rusiya-Finlandiya əlaqələri Rusiyanın digər hissələriylə müqayisədə çox mülayim idi. Rusiyanın 1850-ci illərdə Krım müharibəsində məğlub olması ölkənin modernləşməsinin sürətləndirən cəhdlərin artmasına səbəb oldu. Bu, Finlandiya knyazlığında, fin dilinin statusunun yüksəlməsi də daxil olmaqla, 50 illik iqtisadi, sənaye, mədəni və təhsil inkişafını özüylə gətirdi. Bütün bunlar fin milliyətçiliyini və Fennomaniya hərəkatının yaranması vasitəsilə mədəni birliyi cəsarətləndirdi. Fennomaniya finləri daxili idarə hüququna təşviq edir, Finlandiya knyazlığının Rusiya imperiyası daxilində muxtar dövlət olması fikrini dəstəkləyirdi.^[8]

1899-cu ildə Rusiya İmperiyası Finlandiyanın ruslaşdırılmasıyla birlikdə inteqrasiya siyasətinə başladı. Güclənmiş, panslavist mərkəzi iqtidar Rusiya Çoxmillətli Hakimiyyət Birliyini birləşdirməyə çalışırdı, çünki Almaniya və Yaponiyanın yüksəlməsiylə birlikdə Rusiyanın hərbi və strateji durumu riskli vəziyyətdəydi. Finlər artan hərbi və inzibati nəzarəti Zülmün Birinci Periodu adlandırdılar və ilk dəfə fin siyasətçilər Rusiyadan ayrılmaq ya da müstəqil Finlandiyanı qurmaq barədə planlar cızmağa başladılar. İnteqrasiya ilə mübarizə aparmaq üçün fəallar işçi sinifindən çəkilməyə, isveç dilli ziyalılar terror hadisələri törətməyə başladılar. Birinci Dünya müharibəsi və germanizmin yüksəliş dövründə isveç svekomanlar Almaniya İmperiyası ilə gizli əməkdaşlıq yaratdı. 1900 fin könüllüdən təşkil olunan Yaqer (fin jääkäri; isv. jägar) batalyonu 1915–17-ci illərdə Almaniyada təlim keçdi.^[9]

Daxili siyasət

Finlər arasında siyasi gərginliyi artıran əsas səbəblər rus çarının avtoritar idarəsi və krallıq mülkünün demokratik olmayan sinif sistemidir. İkinci səbəb Rusiya hakimiyyətindən əvvəl mövcud olan İsveç İmperiyası dövründə yaranmış sistem idi və bu sistem Finlandiya xalqını iqtisadi, sosial və siyasi olaraq bölmüşdü. Finlandiya əhalisi 19-cu əsrdə sürətlə artmışdı (1810-cu ildə əhalinin sayı 860000, 1917-ci ildə 3130000 olmuşdur) və bu dövrdə sənaye, fermer və kənd təsərrüfatı işçi sinifi yaranmağa başlamışdı. Qərbi Avropanın qalanından daha gec başlasa da, Sənaye İnqilabı Finlandiyada çox sürətli gedirdi. Sənayeləşmə dövlət tərəfindən maliyyələşdirilir və sənaye prosesi ilə əlaqədar sosial problemlərin bəziləri idarəetmə hərəkətləri ilə azaldılırdı. Şəhər işçiləri arasındakı sosio-iqtisadi problemlər sənaye böhranının mərhələləri dövründə daha da dərinləşmişdi. Kənd işçilərinin mövqeyi on doqquzuncu əsrin sonundan sonra pisləşmişdi, çünki fermer təsərrüfatı daha effektiv və bazar yönümlü olmuşdu. Sənayenin inkişafı kənd yerlərindəki sürətli əhali artımından tam şəkildə istifadə etmək üçün yetərincə güclü deyildi.^[10]

Skandinav-Fin (Fin-uqor xalqları) və Rus-Slav mədəniyyətləri arasındakı fərq fin milli inteqrasiyasının təbiətinə öz təsirini göstərmişdi. Üst sosial sinif idarəni ələ almış və 1809-cu ildə Rus çarından daxili muxtariyyət əldə etmişdi. İdarəçilər elit və ziyalılar tərəfindən idarə olunan muxtar Finlandiya dövlətinin inşasını planlaşdırdılar. Fennomaniya hərəkatı sadə xalqı qeyri-siyasi bir mühitə çəkməyi hədəfləmişdi, işçi hərəkətləri, tələbə birlikləri və spirtli içki qadağasını dəstəkləyən hərəkətlər ilk başda yuxarıdan idarə olunurdu.^[11]

1870–1916-cı illər aralığında sənayeləşmə sosial vəziyyəti yaxşılaşdırmış, işçi sinfinin özgüvənini formalaşdırmışdır. Ümumi xalqın standart yaşayışı yüksəlsə də, varlı və kasıb arasındakı uçurum önəmli səviyyədə dərinləşmişdi. Sadə insanlarda sosio-iqtisasi fərqindəlik və siyasi iştirakçılığın artması sosializm, sosial liberalizm və milliyətçilik ideyalarını gündəmə gətirmişdi. İşçilərin təşəbbüsləri və bu təşəbbüslərə idarəçilərin cavabları Finlandiyada sosial münaqişəni dərinləşdirmişdi.^[12]

19-cu əsrin sonlarında spirtli içki qadağası, dini və Fennomaniya hərəkatından yaranan fin işçi hərəkatı fin milliyətçi işçi sinifi xarakteri daşıyırdı. Hərəkat 1899–1906-cı illərdə Fennomaniya hakimiyyətinin patriarxal düşüncəsinə işıq tutaraq, tam şəkildə müstəqil oldu və 1899-cu ildə təsis edilən Finlandiya Sosial Demokrat Partiyası ilə təmsil olunmağa başlandı. İşçilərin fəallığı ruslaşdırma siyasətinə qarşı və sosial problemlərin həllinə yönəlmiş, demokratiya tələbinə cavab vermişdi. Bu, bir növ 1880-ci illərdən bəri fin əsilzadə-burjuaziyası ilə işçi hərəkəti arasında ümumi xalq səsvermə hüququyla bağlı davam edən daxili münaqişəyə olan reaksiya idi.^[13]

İtaətkar yükümlülüklərinə baxmayaraq, knyazlığın dinc və siyasi olmayan sakinləri (onlar bir neçə on il əvvəl sinfi sistemi həyatlarının təbii bir qaydası kimi qəbul etmişdilər), sadə xalq öz vətəndaş hüquqlarını və Finlandiya cəmiyyətində vətəndaşlıqlarını tələb etməyə başladılar. Fin əsilzadələr və Rusiya idarəçiliyi arasındakı iqtidar mübarizəsi işçi hərəkəti üçün konkret bir model və azad boşluq yaratdı. Digər tərəfdən, ən azından 100 əsrlik ənənə və muxtariyyət təcrübəsinə sahib fin elitası özünü xalqın əsas lideri olaraq gördü.^[14] Demokratiya üçün siyasi mübarizə Finlandiyadan kənarda, beynəlxalq siyasətdə həll olmuşdu. Belə ki, Rusiya İmperiyası 1904–1905-ci ildə Yaponiyaya qarşı müharibədə məğlub olmuş, bu da Rusiyada 1905-ci il inqilabına, Finlandiyada ümumi tətillərə səbəb olmuşdu. Ümumi narazıçılığı basdırmaq məqsədi ilə zadəganlıq sistemi 1906-cı ildəki parlament islahatında ləğv edilmişdi. Ümumi tətillər sosial demokratlara olan dəstəyi böyük ölçüdə artırmışdı. Partiya dünyanın hər hansısa bir yerindəki sosialist hərəkətdən daha çox öz xalqını əhatələyə bilmişdi.^[15]

1906-cı il islahatı bütün Finlandiya xalqının sosial və siyasi liberallaşması üçün böyük bir sıçrayış olmuşdu, çünki rus Romanovlar ailəsi Avropanın ən konservativ və ən avtokratik idarəçiləri idi. Finlər ümumxalq səsverməsiylə bir palatalı Finlandiya parlamentini (fin eduskunta; isv. riksdag) seçmişdilər. Qadınların da olduğu səs verənlərin sayı 126000-dən 1273000-ə yüksəlmişdi. İslahat sosial demokratların bütün səslərin əlli faizini əldə etməsinə gətirdi, ancaq 1905-ci il böhranından sonra Çar öz hakimiyyətini yenidən bərpa etdi. Ardınca, finlər tərəfindən Zülmün İkinci Mərhələsi olaraq adlandırılan daha sərt ruslaşdırma proqramı müddətində çar Finlandiya parlamentininin gücünü 1908–1917-ci illərdə zəiflətdi. O, məclisi ləğv etdi, parlament seçkilərinin illik keçirilməsini və tərkibinin parlamentlə əlaqəsi olmayan Finlandiya Senatından seçilməsini əmr etdi.^[16]

Finlandiya parlameninin sosio-iqtisadi problemləri həll etmə səriştəsi təhsilsiz xalq və köhnə zadəganlar tərəfindən əngəllənmişdi. Başqa bir münaqişə işverənlərin kollektiv bazarlıq və işçilərinin özlərini işçi ittifaqında təmsil etmə hüququnu rədd etməsindən sonra qızışmağa başlayırdı. Parlament prosesi işçi hərəkatının ümidlərini boşa çıxardı, amma balanslaşdırılmış cəmiyyət qurmağın ən ağlabatan yolu parlament və qanunvericilikdə üstünlüyə malik olmaq olduğundan onlar dövləti dəstəklədilər. Ümumi daxili siyasət Rusiya İmperiyasının çöküşündən 10 il əvvəlki müddətdə Finlandiya dövləti hakimiyyəti uğrunda mübarizəyə səbəb oldu.^[17]

Fevral inqilabı

Güclənmə

İkinci ruslaşdırma mərhələsi çar II Nikolayın taxtdan endirilməsi ilə nəticələnən Fevral inqilabı səbəbiylə 15 mart 1917-ci ildə dayandı. Rusiyanın çöküşünə hərbi məğlubiyyətlər, uzun müddət davam edən Birinci Dünya müharibəsindən tükənmə və Avropanın ən mühafizəkar rejimi ilə modernləşmə arzulayan Rusiya xalqı arasındakı fikir ayrılığı səbəb olmuşdu. Çarın iqtidarı Rusiya İmperiyasının Dövlət Duması (Rusiya parlamenti) və sağ müvəqqəti hökumətə transfer edilmişdi, ancaq bu hökumətə ölkədə ikili idarəetməyə səbəb olan Petroqrad Soveti tərəfindən meydan oxunmuşdu.^[18]

Finlərin 1809–1899-cu illərdəki muxtar statusu Rusiya müvəqqəti hökumətinin 1917-ci il mart manifestosu il birlikdə geri qaytarılmışdı. Tarixdə ilk dəfə Finlandiya parlamenti de fakto siyasi gücə sahip olmuşdu. Əsasən sosial demokratlardan təşkil olunan siyasi sol mülayimdən radikal inqilabçı sosialistlərə qədər geniş bir spektruma sahib idi. Siyasi sağdakı vəziyyət bundan daha qarışıq idi: burada sosial liberallar və mülayim mühafizəkarlardan ən qatı sağçı konservativlər var idi.

4 əsas partiya :

Fin Partiyası – Konservativdir.
Gənc Fin Partiyası – Liberal və konservativlərdən ibarətdir. Liberallar da özlüyündə sosial liberallar və iqtisadi liberallara bölünürdü.
Aqrar Cəmiyyət – sosial reformist, mərkəz sağdır. Əsas dəstəyi kiçik və orta örçülü fermalarda işləyən kəndlilərdən gəlir.
İsveç Xalq Partiyası – Keçmiş zadəganların və Finlandiyadakı azsaylı isveçdillilərin hüquqlarını bərpa etməyə çalışan konservativ partiyadır.^[19]

1917-ci il ərzində hakimiyyət mübarizəsi və sosial parçalanma bir birinə qarşılıqlı təsir göstərməyə başladı. Rusiyanın çöküşü hökumət, hərbi və iqtisadiyyatdan başlayan və lokal idarəetmə, iş yerləri və sakinlər kimi cəmiyyətin hər bir sahəsinə yayılan zəncirvari sosial parçalanmaya səbəb oldu. Sosial demokratlar əvvəl qazandıqları vətəndaş hüquqlarını yenidən əldə etmək və sosialistlərin cəmiyyət üzərində olan təsirini artırmaq istəyirdi. Mühafizəkarlar uzun müddətdir əllərində tutduqları sosio-iqtisadi üstünlərini itirməkdən qorxurdular. Hər iki müxalif Rusiyada eyni ideologiyaya sahib həmkarları ilə işbirliyi edir, bu da ölkə içərisindəki qütbləşməni dərinləşdirirdi.^[20]

Sosial Demokrat Partiyası 1916-ci il parlament seçkilərində mütləq üstünlüyü qazandı. Yeni senat 1917-ci ilin martında Oskari Tokoy tərəfindən təsis edildi, ancaq parlamentdəki sosialist üstünlüyü burada görünmürdü: senat altı sosial demokrat və altı sosial demokrat olmayan üzvdən ibarət idi. Nəzəriyyədə senat milli koalisiya şurasından ibarət idi, ancaq praktikada (əsas siyasi qrupların kompromisə getməsindəki istəksizlik və üst siyasətçilərin senatın kənarında qalmasıyla) o, hər hansısa bir böyük Fin problemini həll etmək iqtidarında olmadığını sübut etmişdi. Fevral inqilabından sonra siyasi iqtidar küçə səviyyəsinə: kütləvi mitinqlər, tətil təşkilatları və sol işçi-əsgər şurası və sağ yönümlü işçilərin fəal təşkilatlarına endi. Hər iki tərəf də dövləti zəiflətməyə xidmət edirdi.^[21]

Fevral inqilabı Rusiya müharibə iqtisadiyyatından yaranan Finlandiya iqtisadi canlılığını dayandırdı. İqtisadiyyatdakı çöküş yüksək inflyasiya və işsizliyə səbəb oldu, ancaq işçilər iş yeri problemlərini həll etmək şansını əldə etdilər. Xalqın gündə səkkiz saatlıq iş, daha yaxşı iş şəraiti və yüksək maaşlar kimi tələbləri nümayişlərə və iqtisadiyyat və sənaye işçilərinin böyük miqyaslı tətillərinə səbəb oldu.^[22]

Finlandiya süd və yağ istehsalında ixtisaslaşsa da, ölkə üçün lazım olan ərzaq tədarükünün əsas hissəsi cənubi Rusiyanın taxıl istehsalından asılı idi. Rusiyanın ayrılmasından sonra taxıl idxalının kəsilməsi Finlandiyada ərzaq çatışmazlığına səbəb oldu. Senat bu məsələylə bağlı kartoçka sistemini gətirdi, bazar qiymətlərinə nəzarət etməyə başladı. Fermerlər dövlət müdaxiləsinə qarşı gəldilər, bu, kəskin yüksələn qiymət fərqləriylə birlikdə qara bazarın meydana gəlməsinə və Petroqradın azad bazarına ixracın artmasına səbəb oldu. Ərzaq tədarükü, qiymətlər və sonda aclıq qorxusu, əsasən, işsiz şəhər işçiləri və fermerlər arasında emosional siyasi problemə çevrildi. Hissləri siyasətçilər və qütblü siyasi media tərəfindən istifadə edilən və istismar olunan adi insanlar küçələrə axışdı. Qida çatışmazlığına baxmayaraq, daxili müharibədən əvvəl Finlandiyanın cənub hissəsində heç bir genişmiqyaslı aclıq olmayıb və qida bazarı Finlandiya dövlətinin güc mübarizəsində ikinci dərəcəli stimul olaraq qaldı.^[23]

Hakimiyyət uğrunda yarış

Ali Qüvvənin Qanunu(fin laki Suomen korkeimman valtiovallan käyttämisestä daha çox valtalaki kimi də bilinirdi; isv. maktlagen) olaraq da bilinən Tokoy Senat bəyannaməsinin 1917-ci ilin iyulunda qəbul edilməsi sosial demokratlarla mühafizəkarlar arasındakı hakimiyyət mübarizəsində önəmli böhranlardan birini alovlandırdı. Rusiya İmperiyasının çökməsi özüylə birlikdə keçmiş knyazlıqda kimin suveren siyasi hakimiyyətdə olacağı sualını gətirmişdi. Onillərlə davam edən siyasi ümidsizlikdən sonra Fevral inqilabı fin sosial demokratlara idarəetmə fürsəti yaratdı, onlar da parlamentdə mütləq üstünlüyü ələ keçirdilər. Sosialistlərin 1899-cu ildən bəri davam edən və 1917-ci ildə pik həddini yaşayan, cəmiyyət üzərindəki davamlı artan təsiri konservativləri narahat etməyə başlamışdı.^[24]

Ali Qüvvənin Qanunu parlamentin səlahiyyətlərini böyük ölçüdə artırmaq üçün özündə sosialistlər tərəfindən hazırlanan, parlamentar olmayan sistemə və 1906–1916-cı illər arasında Finlandiya Senatının mühafizəkar idarəçiliyinə qarşı reaksiya olan planı birləşdirdi. Bəyannamə Finlandiyanın daxili siyasətdəki səlahiyyətlərini artırmışdı: Rusiya müvəqqəti hökumətinə sadəcə Finlandiyanın xarici və hərbi siyasətinə müdaxilə etməyə icazə verilmişdi. Akt Sosial Demokrat Partiyası, Aqrar Cəmiyyət, qismən Gənc Fin Partiyası və Finlandiyanın suverenliyini istəyən bəzi fəalların dəstəyiylə qəbul edildi. Mühafizəkarlar bəyannaməyə qarşı idilər və ən qatı sağ yönümlü təmsilçilərdən bəziləri parlamentdən istefasını verdi.^[24]

Petroqraddakı sosial demokratlar bolşeviklərə arxalanma planları qurmuşdular. Onlar 1917-ci ilin aprelindən bəri müvəqqəti hökumətə qarşı üsyan qaldırmağı düşünürdü. İyuldakı Sovetçi nümayişlər bu məsələni son həddə çatdırdı. Helsinki soveti və bolşevik İvar Smilqanın rəhbərlik etdiyi Fin Sovetlərinin Regional Komitəsi hər hansısa bir hücum təhlükəsi durumunda Finlandiya parlamentini qoruyacaqlarına söz verdilər.^[25] Ancaq müvəqqəti hökumətin hələ də Rusiya ordusunda bu hərəkatı basdıracaq qədər yetərli dəstəyi var idi və küçə hərakatı zəiflədikcə Vladimir Lenin Kareliyaya qaçmışdı. Bu hadisələrin nəticəsində Ali Qüvvənin Qanunu ləğv edildi və zamanla sosial demokratlar geri çəkildi. Daha çox Rusiya qoşunu Finlandiyaya göndərildi və fin konservativlərin əməkdaşlıq və israrı ilə parlament buraxıldı, yeni seçkilər elan edildi.^[26]

1917-ci ilin oktyabrında keçirilən seçkilərdə sosial demokratların parlamentdə mütləq üstünlüyü itirməsi işçi hərəkatlarını radikallaşdırdı, mülayim siyasətə olan dəstəyi azaltdı. 1917-ci ilin iyulundakı böhran 1918-ci yanvar Qırmızı inqilabını özüylə gətirməsə də, Fennomaniya və sosializm idealarının xalq tərəfindən şərhinə əsaslanan siyasi gedişatlarla birlikdə bu hadisələr fin inqilabını yetişdirdi. Sosialist güc qazanmaq üçün parlamentə üstün gəlməliydilər.^[27]

Fevral inqilabı Finlandiyada institusional səlahiyyətlərin itirilməsi və polis qüvvəsinin dağılması, qorxunun və qeyri-müəyyənliyin yaranması ilə nəticələndi. Bunun qarşılığında, həm sağ, həm də sol qruplar ilk başqa lokal və silahsız olan öz təhlükəsizlik qüvvələrini təşkil etməyə başladılar. 1917ci ilin sonuna qədər, parlementin buraxılmasından sonra, güclü hökumət və milli silahlı qüvvələrin yoxluğunda təhlükəsizlik qüvvələri asayiş məsələsini daha geniş şəkildə öz üzərlərinə götürdü və yarımhərbi qüvvə xarakteri almağa başladı. Sivil Qvardiya (fin suojeluskunnat; isv. skyddskåren) və sonrasındakı Ağ Qvardiya (fin valkokaartit; isv. vita gardet) konservativ akademiklər, sənayeçi böyük torpaq sahibləri və fəallardan təşkil edilmişdi. İşçilərin Nizam Qvardiyası (fin työväen järjestyskaartit; isv. arbetarnas ordningsgardet) və Qırmızı Qvardiya (fin punakaartit; isv. röda gardet) isə yerli sosial demokrat partiya sıraların və həmkarlar ittifaqının arasından seçilmişdi.^[28]

Oktyabr inqilabı

Bolşeviklər və Vladimir Leninin 7 noyabr 1917-ci ildəki Oktyabr inqilabı Petroqraddakı siyasi gücü radikal, solçu sosialistlərə ötürdü. Alman hökumətinin sürgündə olan Lenin və yoldaşlarının İsveçrədən Petroqrada 1917-ci ilin aprelində keçməsinə şərait yaratması uğurlu alınmışdı. Almaniya və bolşevik rejim arasındakı atəşkəs 6 dekabrda qüvvəyə mindi və 22 dekabr 1917-ci ildə Brest-Litovskda sülh danışıqları başladı.^[29]

1917-ci ilin noyabrı Finlandiyanın idarəçiliyi uğrunda 1917–1918-ci illərdə gedən mübarizədə başqa bir dönüş nöqtəsi oldu. Finlandiya parlamentinin buraxılmasından sonra sosial demokratlarla mühafizəkarlar arasındakı qütbləşmə önəmli ölçüdə artdı və bu period siyasi zorakılıqların meydana çıxmasına şahid oldu. 9 avqust 1917-ci ildə Yupyayada lokal tətil zamanı bir aqrar işçi, 24 sentyabrda Malmidə lokal siyasi krizis zamanı bir Sivil Qvardiya üzvü öldürüldü.^[30] Oktyabr inqilabı sosialist olmayan finlər ilə Rusiya müvəqqəti hökuməti arasındakı sülhü əngəlləmişdi. Üsyana necə cavab vermək barədə gedən mübahisələrdən sonra siyasətçilərin əksəriyyəti Aqrar Cəmiyyətin lideri Santeri Alkiyo tərəfindən edilən təklifə kompromisə getməyi qəbul etdi. Sosialistlərin Ali Qüvvənin Qanunu-na əsaslanan parlament 15 noyabr 1917-ci ildə Finlandiyadakı suveren hakimiyyəti ələ keçirdi və onların gündə 8 saat işləmə və 1917-ci ilin iyulundan davam edən yerli seçkilərdə ümumi səsvermə tələblərini qəbul etdi.^[31]

Açıq şəkildə sosialist olmayan, mühafizəkar yönümlü Per Evin Svinhufvud hökuməti 27 noyabrda seçildi. Bu seçilmə mühafizəkarların uzun müddətli hədəfi və 1917-ci ilin noyabrı ərzində baş tutan işçi hərəkatı problemlərinə bir növ cavab idi. Svinhufvudun uzun müddətdir güddüyü əsas hədəfləri Finlandiyanı Rusiyadan ayırmaq, Sivil Qvardiyanı gücləndirmək və parlamentin yeni səlahiyyətlərinin bir hissəsini Senata qaytarmaq idi.^[32] Yerli birliklər və qəsəbə və kənd yerlərindəki əlavə Ağ Qvardiyayla birlikdə 31 avqust 1917-ci il etibarilə Finlandiyada 149 Sivil Qvardiya üzvü var idi. Bu rəqəm 30 sentyabrda 251-ə, 31 oktyabrda 315-ə, 30 noyabrda 380-a və 26 yanvar 1918-ci ildə 408-ə yüksəldi. Qvardiya arasında təlim keçirməklə bağlı ilk ciddi cəhd 1917-ci ilin sentyabrında Porvoo qəsəbəsi ərazisindəki Saksanniemi mülkündə 200 nəfərlik hərbi məktəbin qurulmasıydı. Fin Yaqerlərin avanqardı ilk dəstələri və alman silahlılar 1917-ci ilin oktyabr-noyabr aylarında Equity yükdaşıyıcı gəmisi və alman U-boat UC-57-də Finlandiyaya gəlib çatmışdı. Təxminən 50 yaqer 1917-ci ilin sonuna qədər qayıtmışdı.^[33]

1917-ci ilin iyul və oktyabr aylarındakı siyasi məğlubiyyətlərdən sonra sosial demokratlar Biz Tələb Edirik (fin Me vaadimme; isv. Vi kräver) adlı kompromissiz proqramı siyasi güzəştlər əldə etmək üçün 1 noyabrda irəli sürdü. Onlar 1917-ci ildə parlamentin buraxılmasından əvvəlki siyasi statusunun qaytarılması, Sivil Qvardiyanın ləğv edilməsi və Finlandiya Seçici Məclisini təsis etmək üçün seçkilər keçirilməsində israr etdilər. Proqram uğursuz oldu və sosialistlər Ali Qüvvənin Qanununa və 15 noyabrdakı suveren iqtidarın parlamentar bəyanına qarşı olan konservativlər üzərində olan siyasi təzyiqi artırmaq üçün 14–19 noyabrda ümumi tətillərə başladılar.^[34]

Siyasi idarəetməni itirdikdən sonra inqilab radikallaşmış sosialistlərin əsas hədəfinə çevrilmişdi və 1917-ci ilin noyabrındakı hadisələr sosialist üsyanı sürətləndirmişdi. Tam bu mərhələdə Petroqradın təhdidi altında Lenin və İosif Stalin sosial demokratları Finlandiyada iqtidarı ələ almağa məcbur etdi. Bolşeviklərin istəksiz inqilabçılar adını verdiyi fin sosialistlərin əksəriyyəti mülayim idi və parlamentar üsullara öncəlik verirdi. Cənubi Finlandiyadakı işçilər üzərinə təsir göstərən əsas kanalı ortaya çıxaran ümumi tətillərin baş tutması bu istəksizliyi azaltmışdı. Tətilin idarə edilməsi 16 noyabrda inqilaba başlamaq üçün dar bir əksəriyyətlə seçilmiş, ancaq üsyan inqilabı tətbiq edəcək fəal inqilabçıların çatışmazlığı səbəbiylə eyni gündə dayandırılmalı olmuşdu.^[35]

1917-ci ilin noyabrının axırında inqilabi yoxsa parlamentar vasitələrdən istifadə edilməsi üzərinə olan debatda sosial demokratlar arasındakı mülayim sosialistlər radikal olanlara qalib gəldi, ancaq onlar tam şəkildə sosialist inqilab fikrini ləğv etmə qərarını məclisdən keçirməyə çalışdıqda partiya nümayəndələri və bir neçə önəmli lider bunun əleyhinə oldu. Finlandiya işçi hərəkatı öz hərbi qüvvəsini davam etdirmək və inqilaba gedən yolu da həmçinin açıq saxlamaq istədi. Tərəddüdlü fin sosialistlər Lenini məyus etdilər və o da, buna cavab olaraq, Petroqraddakı fin bolşevikləri cəsarətləndirməyə başladı.^[36]

İşçi hərəkatı içərisində 1917-ci il hadisələrinin nəticəsi olaraq əsas qeyd edilməli olan İşçilərin Nizam Qvardiyasının yüksəlişi idi. 1917-ci il 31 avqust-30 sentyabr arasında 20–60 ayrı qvardiya üzvü var idi, 20 oktyabrda, parlament seçkilərindəki məğlubiyyətdən sonra Finlandiya işçi hərəkatı daha çox işçi birliyinin təsis edilmıli olduğunu elan etdi. Bu çağırış hərəkata qoşulanlar arasında kəskin artışa səbəb oldu: 31 oktyabrda onların sayı 100–150, 30 noyabrda 342, 26 yanvar 1918-ci ildə 375 oldu. 1917-ci ilin mayından bəri solun yarımhərbi təşkilatlar iki mərhələdə inkişaf edirdi, üstünlük İşçilərin Nizam Qvardiyasında idi. Finlandiyada 1905–1906-ci illər ərzində formalaşan əsl Qırmızı Qvardiyaya əsaslanan Finlandiya Qırmızı Qvardiyası azlıqda idi və Helsinki, Kotka, Tampere kimi səneyeləşmiş şəhər və mərkəzlərdə, qismən yeraltı qruplar olaraq yaranmışdılar.^[37]

İki əks silahlı qüvvənin varlığı ikili güclə idarə olunan dövlət yaratdı və Finlandiya cəmiyyətindəki suverenliyi böldü. Qvardiyakar arasındakı həlledici toqquşma ümumi tətillər zamanı yaşandı: Qırmızılar cənubi Finlandiyadakı bir neçə müxalifi edam etdilər, bu da Qırmızı və Ağlar arasında ilk silahlı toqquşmaya səbəb oldu. Ümumilikdə, 34 nəfərin öldüyü qeyd edildi. 1917-ci ilin siyasi rəqabəti zamanla silahlanma yarışına və vətəndaş müharibəsinə aparan gərginliyə səbəb oldu.^[38]

Finlandiyanın müstəqilliyi

Rusiyanın dağılması finlərə milli müstəqilliklərini qazanmaq üçün tarixi fürsət yaratdı. Oktyabr inqilabından sonra mühafizəkarlar solu idarə etmək və bolşeviklərin təsirini azaltmaq üçün Rusiyadan ayrılmağa can atırdılar. Sosialistlər konservativ qaydalar altında suverenliyə şübhəli baxırdılar, ancaq digər tərəfdən də milliyətçi işçilər arasında olan dəstəklərini itirməkdən qorxurdular, xüsusilə də Ali Qüvvənin Qanunu vasitəsilə milli azadlığı artırmağa söz verdikdən sonra. Vaxt keçdikçə ölkə idarəçiliyinin tərkibi barədə güclü anlaşılmazlıqlar olsa da, hər iki siyasi müxalif müstəqil Finlandiya fikini dəstəklədi.^[40]

Milliyətçilik 19-cu əsrin sonuna qədər Finlandiyada "şəhər dini" olmuşdu, ancaq 1905-ci il ümumi tətili zamanı hədəf tam müstəqillik deyil, 1809–1898-ci illər muxtariyyətini bərpa etmək idi. Unitar İsveç rejimi ilə müqayisədə Finlandiyanın daxili iqtidarı Rusiyanın yeknesək idarəçiliyindən çox da təsirlənməmişdi. İqtisadi olaraq Finlandiya knyazlığı müstəqil daxili dövlət büdcəsi, milli məzənnəli (markka — 1860-cı ildən istifadə edilir) mərkəzi bank, gömrük təşkilatları və 1860–1916-cı il sənaye inkişafının çox böyük faydasını görmüşdü. İqtisadiyyatı böyük Rusiya bazarından asılı idi, ondan ayrılmaq gəlirli Finlandiya maliyyə bölgəsini sıradan çıxara bilərdi. 1917-ci ildə Rusiyanın iqtisadi çöküşü və Finlandiya dövləti uğrunda iqtidar mübarizəsi Finlandiyaya müstəqilliyi gətirən əsas faktorlar arasında idi.^[41]

Svinhufvudun Senatı Finlandiyanın İstiqlal Bəyannaməsini 4 dekabr 1917-ci ildə təqdim etmiş və parlement tərəfindən də 6 dekabrda qəbul edilmişdir. Alternativ suverenlik bəyənnaməsi hazırlayan sosial demokratlar Senatın təklifinə qarşı səs vermişdilər. Müstəqil dövlətin qurulması kiçik fin xalqı üçün zəmanətli son nəticə deyildi. Rusiya və digər böyük güclər tərəfindən tanınma vacib idi. Svinhufvud bu açıqlama ilə bağlı Leninlə danışıqlar aparmalı olduğunu qəbul etdi. 1917-ci ilin iyulundakı Rusiya idarəçiliyə ilə danışıqlara girməyə həvəssiz olan sosialistlər Lenindən Finlandiyanın suverenliyini təsdiq etməsi üçün Petroqrada 2 nümayəndə heyəti göndərdi.^[42]

1917-ci ilin dekabrında Lenin Brest-Litovsk sülh danışıqlarını nəticələndirməsi üçün almanlar tərəfindən yüksək təzyiq altında idi və təcrübəsiz idarəetmə və güclü siyasi və hərbi müxalifətlə üzləşən inamsız ordusu olan bolşevik idarəçiliyi də böhranda idi. Lenin bolşeviklərin Rusiyanın daxili hissələri üçün döyüşə biləcəyini, ancaq bunun üçün daha az siyasi önəmə sahib olan, şimal-qərb küncündəki Finlandiya daxil olmaqla, bəzi ətraf ərazilərindən əl çəkməli olduğunu hesabladı. Nəticədə, Svinhufvudun nümayəndə heyəti 31 dekabr 1917-ci ildə Leninin müstəqillik güzəştini əldə etdi.^[43]

Vətəndaş müharibəsi başlayana qədər Avstriya-Macarıstan, Danimarka, Fransa, Almaniya, Yunanıstan, Norveç, İsveç və İsveçrə Finlandiyanın müstəqilliyini tanımışdı. Lenin rejimini zərərsizləşdirərək Rusiyanı Almaniya İmperiyasına qarşı müharibəyə qaytarmağa ümid edən Birləşmiş Krallıq və ABŞ bu müstəqilliyi qəbul etməmiş, gözləmə mövqeyində qalaraq Finlandiya və Almaniya arasındakı münasibətləri izləmişdir. Digər tərəfdə almanlar isə Finlandiyanı öz təsir dairəsindəki ərazilərdən birinə çevirmək üçün onun Rusiyadan ayrılmasını sürətləndirmişdi.^[44]

Müharibə

Qızışması

Müharibəyə səbəb olacaq son gərginlik həm qırmızıların, həm də ağların bir birlərinin bütün hərbi və siyasi hərəkətlərinə müvafiq əks hücumlarla cavab verməsiylə 1918-ci il yanvarın əvvəllərində başlamışdı. Hər iki tərəf öz fəaliyyətlərinə, xüsusilə də dəstəkçilərinə müdafiə tədbiri kimi bəraət qazandırırdı. Solda hərəkatın öncü dəstələri Helsinki, Kotka və Turkudan olan şəhərli Qırmızı Qvardiya idi. Onlar kəndli Qırmızılara rəhbərlik edir və sülh və müharibə arasında tərəddüddə qalan sosialist liderləri inqilabı dəstəkləməyə inandırırdılar. Sağın əsas dəstələri isə Finlandiyaya göndərilmiş olan Yaqerlər və cənub-qərb Finlandiya, Finlanlandiyanın cənub-şərq küncündə yerləşən Vıborq və cənubi Ostrobotnia əyalətlərinin Sivil Könüllüləri idi. İlk yerli döyüşlər 9–21 yanvar 1918-ci ildə silahlanma yarışında üstünlüyü əldə etmək və Vıborqu (fin Viipuri; isv. Viborg) idarə etmək uğrunda cənub və cənub şərqi Finlandiyada getdi.^[45]

12 yanvar 1918-ci ildə parlament Svinhufvud Senatına dövlətin yerinə nizam və intizamı yaratması üçün səlahiyyət verdi. 15 yanvarda keçmiş Rusiya İmperator Ordusunun fin generalı Karl Qustav Emil Mannerheym Sivil Qvardiyanın baş komandanı təyin edildi. Senata görə Qvardiya bundan belə Ağ Qvardiya adlanacaqdı, bu qvardiya Finlandiyanın Ağ Ordusu olaraq seçidi. Mannerheym Ağ Ordunun qərargahlarını Vaasa-Seynayoki ərazisinə yerləşdirdi. Ağ Ordunun fəaliyyəti 25 yanvarda başladı. Ağlar 21–28 yanvar tarixləri arasında, xüsusilə cənubi Ostrobotniada silahsızlaşdırılmış rus qarnizonları hesabına xeyli sayda hərbi sursat əldə etdi.^[46]

Ali Aaltonenin rəhbərlik etdiyi Qırmızı Qvardiya Ağların hegemonluğunu tanımaqdan imtina etdi və öz silahlı qüvvələrini yaratdı. Aaltonen öz qərargahlarını Helsinkidə yerləşdirdi və bolşeviklərin Petroqraddakı qərargahı olan Smolni İnstitutuna işarə etmək üçün Helsinkidəki qərargaha Smolna adını verdi. İnqilabın Qırmızı Ordusu 26 yanvarda tam fəaliyyətə başladı və üsyanın simvolik göstəricisi olan qırmızı fənər Helsinki İşçi Binasının qalasında yandırıldı. 23–26 yanvar aralığında aktivləşən qırmızıların böyük miqyaslı hərəkətliliyi vacib mövqeləri qorumaq və Petroqraddan Finlandiyaya gedən ağır qataryolu yükdaşımalarına müşayiət etmək üçün 27 yanvar axşamın gec saatlarda Helsinki Qırmızı Qvardiya və Vıborq-Tampere dəmiryolu boyunca yerləşən bəzi qvardiya birlikləri işə başladı. Ağların qoşunları bu nəqliyyatı ələ keçirməyə çalışdı: Qırmızı və Ağ 20–30 fin 27 yanvar 1918-ci ildə Karel bərzəxindəki Kyamyarya döyüşündə həyatını itirdi.^[47] İqtidar uğrunda fin rəqabəti kulminasiya nöqtəsinə çatmışdı.^[48]

Qarşı tərəflər

Qırmızı Finlandiya və Ağ Finlandiya

Müharibənin başlanğıcında cəbhələr və ilk hücumlar.
  Ağların nəzarətində olan ərazilər və onların hücumları
  Qırmızıların nəzarətində olan ərazilər və onların hücumları
                     Dəmiryol şəbəkəsi

Müharibənin başlanğıcında ölkəni Ağ Finlandiya və Qırmızı Finlandiya olaraq bölən kəsikli cəbhə xətti cənubi Finlandiyanın qərbindən şərqinə doğru gedirdi. Qırmızı Qvardiya cənub bölgədəki böyük qəsəbələr, sənaye mərkəzləri və tərkibindən çox sayıda əkinçi və icarəçi fermerin olduğu çox böyük mülk və fermalar üzərində tam nəzarəti saxlayırdı. Ağ Ordu isə əsasən aqrar və kiçik və orta ölçülü ferma və içarəçi fermerlərdən ibarət şimal əraziləri idarə edirdi. Əkinçilərin sayı daha az idi və onlar cənubdakılara nisbətən daha yaxşı sosial statusa sahib idilər. Cəbhə xəttinin hər iki tərəfindən müxalif güclərin anklavları mövcud idi: Ağların əraziləri boyunca Varkaus, Kuopiyo, Oulu, Raahe, Kemi və Torniyo kimi sənaye mərkəzləri, Qırmızıların əraziləri boyunca Porvoo, Kirkkonummi və Uusikaupunki əraziləri qalmışdı. Bu mərkəzlərin sıradan çıxarılması 1918-ci ilin fevralında hər iki ordu üçün öncəliyə çevrilmişdi.^[49]

Qırmızı Finlandiya 28 yanvar 1918-ci ildə Helsinkidə qurulan Xalq Nümayəndəliyi (fin kansanvaltuuskunta; isv. folkdelegationen) ilə idarə olunurdu. Nümayəndəliyin hədəfi Finlandiya Sosial Demokrat Partiyasının dəyərlərinə əsaslanan demokratik sosializmi tətbiq etmək idi. Bu mənada onların baxışı Leninin proletariat diktatorluğundan fərqlinirdi. Otto Ville Kuusinen İsveçrə və ABŞ-nin konstitusiyalarına bənzəyən yeni bir konstitusiya təklifini ortaya qoydu. Bununla siyasi gücdə hökumətin rolunu azaldaraq, parlamentin gücünün artırılması planlaşdırılırdı. Təklifə çoxpartiyalı sistem, məclis, nitq və media azadlığı və siyasi qərarvermə prosesində referandumdan istifadə daxil idi. İşçi hərəkatının səlahiyyətlərinin də vurğulanması üçün xalqa daimi inqilab hüququ verildi. Sosialistlər özəl mülkiyyət hüquqlarının böyük bir hissəsini dövlət və yerli idarəçiliklərə ötürməyə planlaşdırdılar.^[50]

Qırmızı Finlandiya xarici siyasətdə bolşevik Rusiyaya arxalanırdı. Qırmızılar Qırmızı Finlandiyanın Finlandiya Sosialist İşçi Respublikası (fin Suomen sosialistinen työväentasavalta; isv. Finlands socialistiska arbetarrepublik) olaraq adlandırıldığı fin-rus müqavilə və sülh razılığını 1 mart 1918-ci ildə imzaladı. Müqavilə üçün danışıqlar — ümumi olaraq Birinci Dünya müharibəsində olduğu kimi — millətçiliyin hər iki tərəf üçün internasional sosializmdən daha vacib idi. Qırmızı finlər bolşeviklərlə müttəfiqliyi çox rahat qəbul etmədilər və Qırmızı Finlandiya və Sovet Rusiyası arasındakı sərhəddin demarkasiyası kimi böyük münaqişələr meydana gəldi. Bolşeviklər və Almaniya İmperiyası arasında 3 mart 1918-ci ildə imzalanan Brest-Litovsk sülh müqaviləsi rus-fin müqaviləsinin əhəmiyyətini yox etmişdi.^[51]

Leninin millətlərin öz müqəddəratını təyin etmə hüququ haqqında siyasəti hərbi zəiflik dövrü ərzində Rusiyanın parçalamasını önləməyə yönəlmişdi. O düşündü ki, müharibədə məğlub olmuş, bölünən Avropadakı azad millətlərin proletariyası sosialist inqilabları gerçəkləşdirəcək və daha sonra Sovet Rusiyaya birləşdiriləcəkdi. Finlandiya işçi hərəkatının böyük əksəriyyəti Finlandiyanın müstəqilliyini dəstəklədi. Sayca az olmalarına baxmayaraq, təsir gücü böyük olan fin bolşeviklər Finlandiyanın Rusiyaya ilah edilməsini dəstəkləyirdi.^[52]

Ağ Finlandiya hökuməti olan Pehr Evind Svinhufvudun birinci senatı yerini daha təhlükəsiz, ölkənin qərb sahilində yerləşən Vaasa şəhərinə köçürdükdən sonra Vaasa Senatı adlandırıldı. Vaasa 29 yanvar-3 may 1918-ci il tarixləri aralığında Ağların paytaxtı kimi fəaliyyət göstərirdi. Daxili siyasətdə Ağ Senatın əsas hədəfi Finlandiyada siyasi sağı yenidən hakimiyyətə qaytarmaq idi. Konservativlər parlamentin rolunun azaldıldığı, monarxiya sisteminə keçməyi planladılar. Konservativlərin bir hissəsi həmişə monarxiyanı dəstəkəyib, demokratiyaya qarşı çıxırdı, digərləri isə inqilabi 1906-cı il islahatından sonra parlament sistemini qəbul etsələr də, 1917–1918 böhranından sonra sadə xalqın güclənməsinin işə yaramayacağı qənaətinə gəldilər. Sosial liberallar və sosialist olmayan reformistlər parlamentar sisteminin məhdudlaşdırılmasına qarşı idilər. Onlar ilk başda alman hərbi köməyinə müxalif idilər, ancaq uzanan müharibə hərbi və siyasi köməyi dəyişdirdi.^[53]

Senat xarici siyasətdə Almaniya İmperiyasının hərbi və siyasi köməyinə arxalanırdı. Onların məqsədi Qırmızı finləri məğlub etmək, Finlandiyadakı bolşevik Rusiya təsirini sonlandırmaq və Finlandiya ərazisini geosiyasi olaraq əhəmiyyəti böyük olan, fin-uqor dilli xalqların vətəni sayılan Şərqi Karelə qədər genişləndirmək idi. Rusiyanın zəifləməsi Böyük Finlandiya ideyasını həm sağ, həm də solun genişləməsi fraksiyaları arasında genişləndirdi: Qırmızıların da eyni ərazilər üzərində iddiaları var idi. General Mannerheym Şərqi Karelin tutulmalı olduğu və alman silahlarını istəməyi fikrinə razı olsa da, Finlandiyaya Almaniya müdaxiləsinə qarşı çıxdı. Mannerheym Qırmızı Qvardiyanın döyüş bacarıqlarının zəif olduğunu görür və alman təlimi keçmiş fin yaqerlərə inanırdı. Keçmiş Rusiya ordusu zabiti kimi Mannerheym Rusiya ordusunun ruhdan düşməsinin çox yaxşı fərqində idi. O, Finlandiya və Rusiyadakı Ağlara yaxın zabitlərlə əməkdaşlıq etdi.^[54]

1918-ci il 6 aprel tarixinə qədər olan əsas hücumlar. Ağlar Tampereni alır və fin-rus qırmızıları Karel bərxəzindəki Rautu döyüşündə məğlub edir.
  Ağların nəzarətində olan ərazilər və onların hücumları
  Qırmızıların nəzarətində olan ərazilər və onların hücumları
                     Dəmiryol şəbəkəsi

Əsgərlər və silahlar

Hər iki tərəfdəki fin qoşunlarının sayı 70000–90000 aralığında dəyişirdi və hər iki tərəfdə 100000 tüfəng, 300–400 pulemyot və bir neçə yüz top var idi. Qırmızı Qvardiya əksəriyyətlə müharibənin başlanğıcında maaşları ödənmiş könüllülərdən təşkil olunsa da, Ağların böyük hissəsi əsgərə yeni çağırılmış 11000–15000 ibarət idi. İdealizm və sinfi təzyiqdən başqa, gəlir və qida kimi sosio-iqtisadi faktorlar da könüllülüyün əsas motivləri arasında idi. Qırmızı Qvardiyanın sıralarında sənaye mərkəzləri və cənubi Finlandiyanın şəhərlərindən gələn 2600 qadın da var idi. Şəhər və kənd təsərrüfatı işçiləri Qırmızı Qvardiyanın əksəriyyətini, böyük ərazi sahibi fermerlər və təhsil almış əhali Ağ Ordunun özəyini təşkil edirdi.^[56] Hər iki ordu, əsasən, 14–17 yaş aralığındakı az yaşlı əsgərlərdən istifadə etmişdi. Yeniyetmə əsgərlərdən istifadə etmək Birinci Dünya müharibəsi üçün qeyri-adi bir hal deyildi: o vaxtın uşaqları böyüklərin mütləq idarəçiliyi altında idi və istismara qarşı qorunmurdular.^[57]

Rusiya imperiyasından gələn tüfəng və pulemyotlar Qırmızı və Ağların əsas silah mənbəyi idi. Ümumi olaraq ən çox istifadə olunan silah 1891 Model rus istehsalı 7.62 mm (0.3 in) Mosin Naqant idi. Silah tədarükündə problemlərə səbəb olan təxminən 10 fərqli tüfəng əsgərlər tərəfindən istifadə edilmişdir. Maksim pulemyotu ən çox istifadə edilən pulemyot idi. M1895, Colt-Brovninq, Lewis və Madsen pulemyotları isə daha az istifadə edilmişdi. Döyüşlərdəki itkilərin çox böyük hissəsinə pulemyotlar səbəb olmuşdu. Rus sahə silahları əsasən birbaşa atəşlərdə istifadə olunurdu.^[58]

Vətəndaş müharibəsi əsas olaraq dəmiryolları boyunca gedirdi. Çünki dəmiryolları qoşun və tədarükün, silahlanmış vaqonların, təchiz edilmiş yüngül topların və ağır pulemyotların daşınması üçün əsas vasitə idi. Strateji olaraq ən əhəmiyyətli dəmiryol qovşağı Tamperenin 100 km şimal şərqində yerləşən, Finlandiyanı şərqdən qərbə, şimaldan cənuba birləşdirən Haapamyaki idi. Digər kritik qovşaqlara Kouvola, Riihimaki, Tampere, Toiyala və Vıborq daxildir. Ağlar Vilppula döyüşünün nəticəsi olaraq 1918-ci ilin yanvarın sonunda Haapamakini ələ keçirdilər.^[59]

Alman Ordusunun cənub sahillərinə enməsi və əməliyyatları. Ağların Kareliyadakı həlledici hücumları.
  Ağların nəzarətində olan ərazilər
  Alman hücumu
  Qırmızıların nəzarətində olan ərazilər
                     Dəmiryol şəbəkəsi

Qırmızı Qvardiya və Sovet qoşunları

Finlandiya Qırmızı Qvardiyası 28 yanvar 1918-ci ildə Helsinkinin nəzarətini ələ keçirdikdən və 1918-ci ilin fevralından martın əvvəlinə qədər davam edən hücuma başladıqdan sonra müharibədə bir addım önə keçmişdilər. Qırmızılar nisbətən daha yaxşı silahlanmışdılar, ancaq həm komandanlıq səviyyəsində, həm də döyüş ərazisində bacarıqlı liderlərin çatışmazlığı onların bu məqamda kapitallaşmasını əngəlləyir və hücumları nəticəsiz qoyurdu. Hərbi əmr iyerarxiyası nisbətən daha təşkilatlı və iş görə biləcək səviyyədəydi, ancaq idarəçilik sahə komandirlərinin çoxunun qoşunların rəyiylə seçilməsindən dolayı zəif olaraq qalırdı. Ümumi qoşunlar hərbi təlimi, intizamlılığı və döyüş əhval ruhiyyəsi eyni səviyyədə bərabər və aşağı olan silahlı vətəndaşlardan yaradılmışdı.^[60]

28 yanvar 1918-ci ildə baş komandan Ali Aaltonen Eero Haapalaynen ilə əvəzləndi. O da öz növbəsində Eyno Rüahya, Adolf Taymi və Evert Elorantanın bolşevik üçlər hökuməti tərəfindən 20 martda əvəzləndi. Qırmızı Qvardiyanın son baş komandiri aprelin 10-dan müharibənin son perioduna qədərki (bu mərhələdə komandirlərin adı bilinmirdi) müddətdə dəstəyə rəhbərlik etmiş Kullervo Manner idi. Tampere döyüşündəki Hüqo Salmela kimi bəzi bacarıqlı komandirlər uğurlu idarəçiliklərini ortaya qoysalar da, bu, müharibənin gedişatını dəyişməyə bəs olmamışdı. Qırmızılar cənubi Finlandiyadan Rusiyaya doğru geri çəkilərkən bir sıra yerli qələbələr qazandılar. Buna 28–29 apreldə Tuulosdakı Siryantaka döyüşündə alman qoşunlarına qalib gəlmələri də daxil idi.^[61]

Təxminən 50000-lik keçmiş çar ordusu qoşunu 1918-ci ilin yanvarında Finlandiyada yerləşdirildi. Müharibələrdən yorulan əsgərlərin əhvali-ruhiyyəsi xeyli aşağı idi və keçmiş torpaq sahibləri də inqilablardan sonra boş qalmış torpaqları ələ keçirməyə can atırdı. Qoşunların əksəriyyəti 1918-ci il martının sonuna qədər Rusiyaya qayıtdı. Ümumilikdə 7000–10000 Qırmızı rus əsgəri fin Qırmızıları dəstəkləmişdi, ancaq onların təxminən yalnız 3000-i, ayrılıqda 100–1000 əsgərlik kiçik birlik ön cəbhədə vuruşmağa razı salınmışdı.^[62]

Rusiyadakı inqilablar Sovet Ordusunun zabitlərini siyasi olaraq bölmüşdü. Onların Finlandiya vətəndaş müharibəsinə olan fikirləri dəyişkənlik göstərirdi. Mixail Sveçnikov Finlandiya Qırmızı qoşunlarına qərbi Finlandiyada, Konstantin Yeremeyev Sovet qüvvələrinə Karel bərxəzində rəhbərlik etsə də, digər zabitlər öz inqilabçı yoldaşlarına qarşı inamsız idilər, elə bu səbəbdən də Finlandiyadakı tərki silah olmuş Sovet qarnizonlarında general Mannerheymlə əməkdaşlıq edirdilər. 30 yanvar 1918-ci ildə Mannerheym Finlandiyadakı Rusiya əsgərlərinə Ağ Ordunun Rusiyaya qarşı döyüşmədiyini, ancaq Ağ kompaniyanın məqsədinin fin Qırmızıları və onları dəstəkləyən Sovet qoşunlarını məğlub etmək olduğunu açıqladı.^[63]

Almaniya 18 fevral 1918-ci ildə Rusiyaya hücum etdiyi zaman vətəndaş müharibəsindəki fəal əsgərlərin sayı böyük ölçüdə azaldı. 3 mart tarixində Sovet Rusiya və Almaniya arasında imzalanan Brest-Litovsk müqaviləsi bolşeviklərə fin qırmızılar üçün silah və tədarük dəstəyi etməyi qadağan etmişdi. Sovetlər şimal-şərq cəbhəsində, əsas da 1918-ci ilin fevral-aprel ayları arasında gedən və Petroqrad ətrafını müdafiə etdikləri Karel bərxəzindəki Rautu döyüşündə aktivlik göstərmişdilər.^[64]

Ağ Qvardiya və İsveçin rolu

Münaqişə bəziləri tərəfindən "Həvəskarlar Müharibəsi" adlandırılsa da, Ağ Ordu Qırmızı Qvardiyadan iki böyük üstünlüyə sahib idi: 84 isveç könüllü zabiti və Finlandiyanın keçmiş zabitlərindən ibarət Qustav Mannerheym və heyətinin peşəkar hərbi rəhbərliyi altında çar ordusu və 1900 nəfərlik Yaqer batalyonunun 1450 əsgəri. Bölüyün əksəriyyəti 25 fevral 1918-ci ildə Vaasaya gəldi.^[65] Şərq cəbhəsindəki təcrübəsiylə amansızlaşmış Yaqerlər döyüş meydanında göstərdikləri idarəçilikləri ilə Ağların ümumi qoşunlarının mümkün ən intizamlı hücumunu etmişdilər. Ağların əsgərləri də Qırmızılara bənzəyirdi: əsgərlər az və yetərsiz təlim görmüşdülər. Müharibənin əvvəllərində Ağ Qvardiyanın baş idarəçiliyinin sadəcə öz lokal liderlərinə tabe olan könüllü Ağ birliklər üzərində çox az səlahiyyəti var idi. Fevralın sonunda Yaqerlər 6 çağırış alayının sürətli təliminə başladı.^[65]

Yaqer batalyonu da siyasi olaraq bölünmüşdü. Çoxu sosialist olan dörd yüz əlli Yaqer əsgəri Almaniyada qalmağa davam edirdi, çünki bu əsərlərin Qırmızıların tərəfinə keçməsindən şübhələnirdilər. Ağ Qvardiyanın liderləri də gənc oğlanları 1918-ci ilin fevralında orduya çağıran zaman bənzər problemlə üzləşmişdi: Finlandiya işçi hərəkatının açıq dəstəkçisi 30000 nəfər heç vaxt ortada görünməmişdi. Həmçinin, şimali və mərkəzi Finlandiyanın kiçik ölçülü və kasıb fermalarından toplanan ümumi qoşunların fin Qırmızılarla döyüşmək üçün nə qədər motivasiyasının olması sual altında idi. Ağların propaqandasına görə, onlar bolşevik ruslara qarşı müdafiə müharibəsi aparırdılar və düşmənləri arasında olan Qırmızı Finlərin rolunu kiçildirdilər.^[66] Sosial bölünmələr, həmçinin, cənubi və şimali Finlandiyada, habelə Finlandiyanın kənd ərazilərində də ortaya çıxırdı. Şimalın cəmiyyəti və iqtisadiyyatı cənuba görə daha az yavaşlıqda modernləşmişdi. Şimalda xristianlıq və sosializm arasındakı münaqişə daha aydın idi və fermerləri Qırmızılara qarşı vuruşmağa həvəsləndirən ferma sahibkarlığı əsas sosial status olaraq qəbul olunurdu.^[67]

İsveç həm Birinci Dünya müharibəsində, həm də Finlandiya vətəndaş müharibəsində öz neytrallığını bəyan etmişdi. Ümumi fikir, xüsusilə də İsveç elitası arasında İttifaq dövlətlərinin və Mərkəz qüvvələrinin arasında bölünmüşdü, Germanizm fikri məşhurlaşmağa başlayırdı. Üç müharibə öncəsi prioritet İsveç liberal-sosial demokratik hökumətinin praqmatik siyasətini təyin etmişdi: Almaniyaya qida və dəmir filizi ixracına əsaslanan sağlam iqtisadiyyat, İsveç cəmiyyətinin siyasi sabitliyini davam etdirmək və geosiyasət. Hökumət könüllü isveç zabit və əsgərlərin inqilabi narahatçılığının Skandinaviyaya yayılmasını əngəlləmək üçün Finlandiya Ağ Ordusunda iştirakını qəbul etmişdi.^[68]

Hyalmar Frisellin rəhbərlik etdiyi, 1000 nəfərlik yarımhərbi İsveç Briqadası Tampere döyüşündə və qəsəbənin cənubu uğrunda gedən döyüşlərdə iştirak etmişdi. 1918-ci ilin fevralında İsveç Dəniz Donanması Finlandiya Yaqerlərini və alman silahlarını daşıyan Almaniya dəniz eskadrasına müşayiət etdi və onun İsveç dəniz sularından keçməsinə icazə verdi. İsveç sosialistləri Ağlar və Qırmızılar arasında sülh danışıqlarını başlatmağa cəhd etdi. Finlandiyanın zəifliyi İsveçə geosiyasi olaraq əhəmiyyətli olan Finlandiya Aland adalarını, Stokholmun şərqini ələ keçirməyə şərait yaratsa da, alman ordusunun Finlandiya əməliyyatı bu planı dayandırdı.^[69]

Alman müdaxiləsi

Smolnadakı Qırmızı Qvardiya qərargahının təslim olmasından sonra Helsinki şəhərində MG 08 avtomatı olan alman əsgərləri.

1918-ci ilin martında Almaniya İmperiyası Ağ Ordunun tərəfində Finlandiya vətəndaş müharibəsinə daxil oldu. Germanizmə arxalanan finlandiyalı fəallar 1917-ci ilin sonlarından bəri Finlandiyanı Sovet hegemoniyasından azad etmək üçün Almaniyada kömək axtarsalar da, Almaniya qərb cəbhəsində üzləşdiyi təzyiq səbəbiylə Sovet İttifaqı ilə olan sülh danışıqlarını və müqaviləni təhlükəyə atmaq istəmirdi. Almanların mövqeyi 10 fevraldan sonra, bolşeviklərin durumunun zəif olmasına baxmayaraq inqilabların Almaniya İmperiyasında başlayacağına və hər şeyin dəyişəcəyinə inanan Lev Trotskinin danışıqları dayandırmasıyla dəyişdi. 13 fevralda Almaniya idarəçiliyi qisas almağa qərar verdi və Finlandiyaya hərbi dəstək birlikləri göndərdi. Aqressiyaya bəhanə kimi almanlar Rusiyanın qərb qonşuluğunda yerləşən ölkələrin kömək tələbini göstərirdilər. Ağ Finlandiyanın Berlindəki nümayəndə heyəti də öz növbəsində fevral ayının 14-də dəstək üçün müraciət etdi.^[70]

Almaniya ordusu 18 fevralda Rusiyaya hücum etdi. Hücum Sovet qüvvələrinin sürətli çöküşünə və 3 mart 1918-ci ildə bolşeviklər tərəfindən birinci Brest-Litovsk müqaviləsinin imzalanmasına səbəb oldu. Bununla Finlandiya, Baltikyanı ölkələr, Polşa və Ukrayna alman təsir dairəsinə düşmüşdü. Finlandiya Vətəndaş Müharibəsi Fennoskandiyaya ucuz başa gələn bir yol açdı. İngilis Dəniz Qüvvələrinin 9 Mart 1918-ci ildə Arktik okeanından Murmansk sovet limanını işğal etməsi buranın geosiyasi statusunu dəyişdirdi. Almaniya müharibə lideri general Erix Ludendorff Vıborq-Narva ərazisi üzərindən Petroqradı təhdid altında saxlamaq və Finlandiya ərazisində alman-yönümlü monarxiya qurmaq istəyirdi.^[71]

5 mart 1918-ci ildə Almaniya dəniz donanması Aland adalarına gəldi (eyni ilin fevral ayının ortalarında adalar buranı mayda tərk edən İsveç hərbi ekspedisiyası tərəfindən tutulmuşdu). 1918-ci ilin aprel ayının 3-də general Rüdiqer von der Qoltzun rəhbərliyi altındakı 10000 nəfərlik Baltik Dənizi Bölüyü (alm. Ostsee-Division‎) Helsinkini qərbi Hankoya əsas hücumi başlatdı. Bunu 7 apreldə polkovnik Otto von Brandenşteynin 3000 nəfərlik bölüyünün (alm. Abteilung-Brandenstein‎)Helsinkinin şərqində Loviiza qəsəbəsini alması izlədi. Daha böyük alman qoşunları Hankodan şərqə doğru irəliləməyə başladı və 12–13 apreldə Helsinki tutuldu. Brandenşteynin bölüyü də 19 apreldə Lahti qəsəbəsini işğal etmişdi. Əsas alman dəstələri Helsinkidən şimala doğru irəlilədilər və 21–22 apreldə Hivinkyaa və Riihimyakini, 26 apreldə Hyameenlinnanı ələ keçirdilər. Fin Qırmızıların məsələsinə son zərbə Bolşeviklərin Brest-Litovskda sülh danışıqlarını dayandırması və bunun da 1918-ci ilin fevralında şərqi alman hücumuna yol açması ilə vuruldu.^[72]

Həlledici döyüşlər

Tampere döyüşü

1918-in fevralında general Mannerheym Ağların ümumi hücumlarının haraya olacağı barədə düşünməyə başladı. Düşmənin strateji önəmə sahib olan 2 qərargahı var idi: Finlandiyanın cənub-qərbdəki əsas sənaye şəhəri Tampere və Karelin əsas şəhəri Vıborq. Vıborqun tutulması Ağlara çox böyük üstünlük gətirə bilərdi, ancaq ordusunun döyüş bacarıqlarının çatışmazlığı və cənub-qərbdə və ya ərazidəki Qırmızılar tərəfindən əks-hücuma məruz qalma potensialı bu hücumu çox riskli edirdi.^[73]

Mannerheym ilk olaraq Tampereyə hücum etməyə qərar verdi. O, əsas hücumu 16 mart 1918-ci ildə şəhərin 65 km şimal-şərqindəki Lyangelmyakidə Qırmızıların müdafiəsinin sağ yanı üzərindən başlatdı. Eyni zamanda Ağlar şimal-qərb cəbhə xətti Vilppula-Kuru-Kyröskoski-Suodennie üzərindən hücuma keçdilər. Baxmayaraq ki, Ağlar hücum döyüşünə adət etməmişdilər, bəzi Qırmızı Qvardiya birlikləri bu genişlikdə bir hücum qarşısında təşvişə düşərək, geri çəkilməli oldu. Ancaq bəzi Qırmızı birlikləri sona qədər öz postlarını müdafiə etdi və Ağ qoşunların irəliləməsini yavaşlatmağı bacardı. Bir müddət sonra Ağlar Tampereyə basqına keçdilər. Onlar 24 martda Qırmızıların Lempyaaladakı şimal bağlantısını, 25 martda Siuro, Nokia və Ylyoyarvinin qərb bölgələrlə olan əlaqəsini kəsdi.^[74]

Tampere uğrunda gedən döyüşlərdə 16 000 Ağ və 14 000 Qırmızı əsgər vuruşmuşdu. Bu, Finlandiyanın ilk genişmiqyaslı şəhər döyüşü və müharibənin talehini həll edən 4 əsas döyüşdən bir idi. Tampere bölgəsi üçün döyüş 28 martda, 1918-ci il Pasxa bayramı ərəfəsində başladı. Sonralar bu gün Kaıevankanqas məzarlığında "Qanlı Pasxa Cümə axşamı" olaraq adlandırılacaqdı. Ağ ordu ilk qanlı döyüşlərdə konkret qələbə qazana bilməmiş, bəzi birliklərinin 50%-ə qədərini itirərək döyüş meydanından çəkilmişdi. Ağlar ordularını və döyüş planlarını yenidən gözdən keçirməli oldular. Nəhayət, 3 aprel erkən saatlada onlar şəhərin mərkəzinə daxil ola bildilər.^[75]

Ağır və mərkəzləşmiş artilleriya yayılım atəşindən sonra, Ağlar Qırmızılar çəkildikçə evbəev, küçəbəküçə şəhərin içərlərinə doğru irəlilədilər. 3 aprel axşam saatlarında Ağlar Tammerkoski qıjovunun şərq sahilinə çatdılar. Qırmızıların Tampere mühasirəsini kənardan, Helsinki-Tampere dəmiryolu boyunca yarmaq cəhdləri də uğursuz oldu. Qırmızı Qvardiya 4 və 5 aprel tarixlərində şəhərin qərb hissələrini itirdi. Tampere Şəhər Zalı Qırmızıların son qalaları arasında idi. Müharibə Tamperenin Pinikki və Pispala hissələrindəki Qırmızı qüvvələrin təslim olmasıyla 6 aprel 1918-də sona çatdı.^[75]

İndi müdafiədə olan Qırmızılar müharibə ərzində döyüşmək üçün artan əhvali-ruhiyyə nümayiş etdirdilər. İlk olaraq Vıborq ərazisində istifadəsi nəzərdə tutulsa da, general Mannerheym ən güclü Yaqer birliklərindən bəzilərini müharibə ərazisinə yerləşdirməli oldu. Tampere döyüşü vətəndaş müharibəsinin ən qanlı hadisəsi olaraq tarixə keçdi. Ağ Ordu 50 Yaqer daxil olmaqla, 700–900 əsgərini itirdi. İtirilən Yaqer sayı 1918-ci ildəki müharibədə tək döyüşdə itirilən ən yüksək rəqəm idi. Qırmızı Qvardiyanın 1000–1500 əsgəri döyüşdə həlak oldu, 11 000–12 000 nəfər əsir alındı. 71 sivil artilleriya atəşindən öldü. Əsasən taxta tikililərdən ibarət olan şəhərin şərq hissəsi tamamilə dağıdıldı.^[76]

Helsinki döyüşü

Almanlarla fin Qırmızılar arasındakı sülh danışıqları 11 aprel 1918-də dayandırıldıqdan sonra Finlandiyanın paytaxtı uğrunda döyüş başladı. 12 aprel səhər saat 5 radələrində polkovnik Hans von Şirski und von Bögendorff rəhbərliyindəki təxmini 2000–3000 Alman Baltik Dəniz Bölüyü əsgəri şəhərə şimal-qərbdən hücum etdi və onu Helsinki-Turku dəmiryolu vasitəsiylə qorudu. Almanlar Munkkiniemi və Pasila arasındakı ərazini yarıb keçdilər və şəhərin mərkəz-qərb hissələrində irəlilədilər. Vice Admiral Hüqo Moyerin rəhbərliyindəki Alman dəniz eskadrası şəhər limanını bağladı, şəhərin cənubunu bombaladı və Seebatayon sualtı gəmilərini Latayanokkada yerləşdirdi.^[77]

Təqribən 7000 fin Qırmızı Helsinlini müdafiə edirdi, ancaq onların ən yaxşı qoşunları müharibənin digər cəbhələrində vuruşurdu. Qırmızıların müdafiə etdiyi əsas mərkəzlər İşçi Zalı, Helsinki dəmiryol stansiyası, Smolnadakı Qırmızı Qərargahlar, Senat Sarayı-Helsinki Universiteti ərazisi və keçmiş rus qarnizonları var idi. 12 aprel axşam gec saatlara qədər şəhərin cənub hissələrinin əksəriyyəti və qərb bögələrin hamısı almanlar tərəfindən tutulmuşdu. Müharibə ərzində şəhərdə gizlənən yerli Helsinki Ağ Qvardiyası almanlar şəhər boyunca irəlilədikcə döyüşə qatıldılar.^[78]

13 apreldə alman qoşunları Bazar Meydanını, Smolnanı, Prezident Sarayı və Senat-Ritarihuone ərazisini ələ keçirdi. Sona doğru polkovnik Konrad Volfun rəhbərliyindəki 2000–3000 nəfərlik alman briqadası da döyüşə qoşuldu. Birlik Hermanni, Kallio və Syornyaynenin qonşuluğundakı işçi sinifini basdıraraq şimaldan Helsinkinin şərq hissələrinə doğru daxil oldu. Alman artilleriyası İşçilərin Zalını bombalayaraq dağıtdı və Finlandiya inqilabının qırmızı fənərini çıxarıb atdı. Şəhərin şərq hissələri 13 aprel 14:00 radələrində Kallio kilisəsinin binasında ağ bayrağın qaldırılmasıyla təslim oldu. Tək-tük döyüşlər axşama qədər davam etdi. Ümumilikdə 60 alman, 300–400 Qırmızı və 23 Ağ Qaravul döyüşdə öldürüldü. Təxminən 7000 Qırmızı əsgər əsir olaraq ələ keçirildi. Alman ordusu 14 aprel 1918-ci ildə Helsinkinin mərkəzində hərbi parad keçirərək qələbəni qeyd etdi.^[79]

Lahti döyüşü

1918-ci il 19 apreldə Brandenstein dəstəsi Lahti şəhərini ələ keçirdi. Alman qoşunları Nastola üzərindən şərq-cənub-şərqdən, Salpausselkyadakı Mustankallio qəbiristanlığı və Hennaladakı rus qarnizonları üzərindən irəlilədilər. Döyüş az, lakin strateji əhəmiyyətli idi, çünki bu, şərq və qərbdə yerləşən Qırmızı Qvardiya birlikləri arasındakı əlaqəni kəsirdi. 22 aprel — 1 may 1918-ci il tarixləri arasında şəhərdə və ətraf ərazilərdə bir neçə min qərb Qırmızı Mühafizəçi və Qırmızı mülki qaçqın Rusiyaya getməyə çalışdıqları üçün yerli toqquşmalar başlandı. Alman qoşunları şəhərin əsas hissələrini tuta bildilər və Qırmızıların irəliləməsini dayandırdılar. Ümumilikdə 600 Qırmızı və 80 alman əsgəri öldü, Lahti və ətrafında 30.000 Qırmızı əsir götürüldü.^[80]

Vıborq döyüşü

Tamperedəki məğlubiyyətdən sonra Qırmızı Qvardiya yavaş-yavaş şərqə doğru çəkilməyə başladılar. Alman ordusu Helsinkini tutduqda Ağ Ordu öz hərbi diqqətini 18500 Ağın 15000 müdafiə Qırmızısına qarşı irəlilədiyi Vıborq ərazisinə yönəltdi. General Mannerheymin döyüş planına Tampere döyüşünün nəticəsi kimi yenidən baxıldı. O, Vıborqda, qədim hərbi qalada yeni, mürəkkəb şəhər döyüşündən istifadə etməməyi hədəflədi. Yaqer birlikləri şəhəri bağlamağa və Qırmızıların qüvvəsini şəhərdən qıraqda məğlub etməyə çalışdı. Ağlar Qırmızıların Petroqradla olan əlaqəsini kəsə və 20–26 apreldə Karel bərxəzindəki qoşunları zəiflədə bilərdilər, ancaq həlledici hücum Vıborqda olacaqdı. Son hücum ağır Yaqer artilleriya silahları ilə 27 apreldə başladı. Qırmızıların müdafiəsi zamanla çökməyə başladı və Ağlar 1918-ci il 29 aprelin erkən saatlarında Qırmızıların 1918 üsyanındakı son simvolik istinadgahı olan Patterinmyakini işğal etdilər. Ümumilikdə, 400 Ağ və 500–600 Qırmızı öldü və 12 000–15 000-i əsir olaraq ələ keçirildi.^[81]

Qırmızı və Ağ terror

Həm Ağlar, həm də Qırmızılar siyasi zorakılığı edam üsulu ilə həyata keçirdilər. Bu siyasi zorakılıqlar müvafiq olaraq Ağ Terror(fin valkoinen terrori; isv. vit terror) və Qırmızı Terror (fin punainen terrori; isv. röd terror) adlandırılırdı. Siyasi zorakılığın həddi ruslaşmanın birinci dövründə fin fəallar tərəfindən keçilmişdi. Birinci Dünya müharibəsi dövründə Avropada genişmiqyaslı terror əməliyyatları özünü göstərməyə başlamışdı. Fevral və Oktyabr inqilabları Finlandiyada oxşar zorakılığı başlatdı: əvvəlcə rus ordusu qoşunları öz zabitlərini edam etdirdi, daha sonra Fin qırmızıları və ağları arasında eyni edamlar həyata keçirildi.^[82]

Terror ümumi müharibənin hesablanmış bir aspektindən, digər tərəfdən yerli, şəxsi cinayətlərdən və qisas aktlarından ibarət idi. Əvvəllər komandir heyəti işləri planlaşdırmış və təşkil etmiş, daha sonra aşağı rütbəlilərə müvafiq əmrləri vermişdi. Qırmızı terrorun ən azı üçdə biri və Ağ terrorun əksəriyyəti mərkəzləşdirilmiş şəkildə aparılırdı. 1918-ci ilin fevral ayında ən yüksək rütbəli Ağ heyət tərəfindən İşğal Edilmiş Ərazilərin Mühafizə Masası yaradıldı və Ağ qoşunlara daha sonra "Ləkə Bəyənnaməsinə Atəş" olaraq adlandırılan "Müharibə Dövrü Məhkəmə Sistemi üçün Təlimatlar" verildi. Bu əmr sahə komandirlərinə uyğun gördükləri hər kəsi edam etmək üçün səlahiyyət veridi. Daha az təşkilatlanmış Qırmızı terrorun idarəçiləri olan Qırmızı Qvardiya tərəfindən verilən hər hansısa bir əmr tapılmadı. Kağızlar ya yandırılıb ya da əmrlər şifahi olaraq verilmişdi.^[83]

Terrorun əsas hədəfləri düşmənin komandanlıq quruluşunu məhv etmək; ordular tərəfindən işğal edilən və idarə olunan əraziləri təmizləmək və təhlükəsizliyi təmin etmək; mülki əhali və düşmən əsgərləri arasında şok və qorxu yaratmaq idi. Bundan əlavə, ortaq qoşunların hərbi qüvvəsi və döyüş bacarıqlarının olmaması onları siyasi zorakılıqdan hərbi silah kimi istifadə etməyə məcbur etdi. Edamların çoxu 15 ilə 20 yaş arasında 10–80 əsgərdən ibarət və mütləq səlahiyyətləri olan təcrübəli, yetkin bir lider tərəfindən idarə olunan Uçan Patrullar adlı süvari dəstələr tərəfindən həyata keçirildi. Axtarış və məhvetmə əməliyyatları və ölüm qrupu taktikaları ilə məşğul olan patrullar Almaniyanın Sturmbattalionlarına və Birinci Dünya müharibəsi zamanı təşkil olunan Rusiya Hücum Birliklərinə bənzəyirdi. Terror bəzi məqsədlərinə çatdı, ancaq eyni zamanda qeyri-insani və qəddar olaraq qəbul edilən bir düşmənə qarşı mübarizə aparmaq üçün əlavə motivasiya verdi. Həm Qırmızı, həm də Ağ propaqanda qisas spiralını artıraraq rəqiblərinin hərəkətlərindən effektiv şəkildə istifadə etdi.^[84]

Qırmızı Qvardiya Ağ Qvardiyadan başqa, siyasətçi, böyük torpaq sahibi, sənayeçi, polis zabiti, məmur və müəllimlər daxil olmaqla Ağları edam etdi. Evangelik Lüteran Kilsəsinin 10 keşişi və 90 mülayim sosialist də Qırmızılar tərəfindən öldülürdü. Edam rəqəmləri müharibə ayları üzrə fərqlilik göstərirdi. Qırmızıların gücü əldə etməyə başladığı fevral ayında pik səviyyəyə çatan edamlar Qırmızıların əsas cəbhə xətlərindən kənarda yeni ərazilər tuta bilmədiyi mart ayında azalmışdı. Edamlar Qırmızıların Finlandiyanı tərk etməyi planladığı aprel ayında yenidən artmağa başlamışdı. Qırmızı terrorun əsas iki mərkəzi 1918-in fevral və aprel ayları arasında 300–350 Ağın edam edildiyi Toyyala və Kouvola idi.^[86]

Ağ Qvardiya Qırmızı Qvardiyanı, partiya rəhbəri, Qırmızı qoşunu, Finlandiya parlamentinin sosialist üzvlərini, yerli Qırmızı idarəçiləri və Qırmızı terroru tətbiq etməkdə aktivlik göstərənləri edam etdi. Ağlar cənubi Finlandiyanı tutduqca rəqəmlər aylar üzrə dəyişkənlik göstərirdi. Ağ terror geniş şəkildə onların 1918-ci ilin martında ümumi hücuma keçməsiylə başladı və davamlı olaraq artdı. Edamlar müharibənin sonunda pik həddinə çatdı və düşmən qoşunların həbs düşərgələrinə köçürülməsindən sonra azaldı və dayandı. Aprelin sonu, mayın əvvəli arasında hər gün 200 Qırmızı güllələnirdi. Ağ terror Fin Qırmızılara kömək edən rus əsgərlərinə qarşı da eynisini tətbiq edirdi. Vıborq döyüşünün nəticəsi olan Vıborq qətliamında sosialist olmayan bir neçə rus mülki şəxs də öldürülmüşdü.^[87]

Ümumilikdə, Qırmızı terrorun nəticəsi kimi 1650 Ağ, Ağ terrorun nəticəsi kimi təxminən 10 000 Qırmızı qətl edilmişdi. Qırmızılara qarşı olan bu hərəkət siyasi təmizləməydi. Ağ qurbanlarla bağlı rəqəmlər dəqiq olaraq qeyd edilsə də, döyüşlərdən sonra dərhal edam edilən Qırmızıların sayı hələ də dəqiq deyil. 1918-ci il ərzində Qırmızılara həbs düşərgələrində olan ağır rəftarla birlikdə, edamlar siyasi bağlılıqlarından asılı olmayaraq finlər üzərində dərin psixoloji yaralar açdı. Öldürmə əmrlərini yerinə yetirənlərdən bəziləri ağır travmalar aldılar. Bu fenomen daha sonra sənədləşdirilmişdi.^[88]

Son

8 aprel 1918-ci ildə Tampere məğlubiyyətindən və Alman ordusunun müdaxiləsindən sonra Xalq Heyəti Helsinkidən Vıborqa geri çəkildi. Helsinki itkisi onları aprelin 25-də Petroqrada geri çəkilməyə məcbur etdi. Rəhbərliyin qaçması bir çox Qırmızını qəzəbləndirdi və minlərlə insan Rusiyaya qaçmağa çalışdı, lakin qaçqınların əksəriyyəti Ağ və Alman qoşunları tərəfindən mühasirəyə alındı. Onlar Lahti bölgəsində 1–2 may tarixlərində təslim oldular.^[89] Uzun Qırmızı karvanların içərisində Ağ hücumlar səbəbiylə çıxılmaz, xaotik bir qaçış yaşayan qadınlar və uşaqlar da var idi. Səhnə Qırmızılar üçün "göz yaşları yolu" kimi təsvir edilsə də, Ağlar üçün şərqə doğru gedən uzun, düşmən karvanlarının mənzərəsi qalibiyyət anı idi. Qırmızı Qvardiyanın Kouvola və Kotka ərazisi arasındakı son qalaları 5 may, Ahvenkoski döyüşündən sonra düşdü. 1918-ci il müharibəsi 15 may 1918-ci ildə, Ağlar Karel bərxəz bölgəsindəki Rusiya sahil artilleriya bazası Fort İnonu rus qoşunlarının əlindən aldıqda sona çatdı. Ağ Finlandiya və general Mannerheym qələbəni 16 may 1918-ci ildə Helsinkidə böyük bir hərbi paradla qeyd etdi.^[89]

Qırmızı Qvardiya məğlub olmuşdu. Fin işçi hərəkatı vətəndaş müharibəsində məğlub oldu, bir neçə hərbi lider intihar etdi və qırmızıların əksəriyyəti həbs düşərgələrinə göndərildi. Vaasa Senatı 4 may 1918-ci ildə Helsinkiyə qayıtdı, lakin paytaxt Almaniya ordusunun nəzarəti altında idi. Ağ Finlandiya Almaniya İmperiyasının protektoratına çevrilmişdi və general Rüdiger von der Qoltz "Finlandiyanın əsl Regenti" adlanırdı. Ağlar və qırmızılar arasında heç bir barışıq və barışıq danışıqları aparılmadı və Finlandiya vətəndaş müharibəsinə son qoymaq üçün heç vaxt rəsmi sülh müqaviləsi imzalanmadı.^[90]

Nəticəsi və təsiri

Həbs düşərgələri

Ağ Ordu və alman qoşunları 5000 qadın, 1500 uşaq və 8000 rus daxil olmaqla, 80 Qırmızı məhbusu əsir aldı. Ən böyük həbs düşərgələri Suomnlinna (Helsinki şəhərinin qarşısında yerləşən ada), Hyameenlinna, Lahti, Riyhimyaki, Tammisaari, Tampere və Vıborqda yerləşirdi. Senat hər bir şəxsin vətəndaş müharibəsindəki rolu araşdırılana qədər həbsdə saxlanılmağına qərar verdi. Xəyanət Məhkəməsi (fin valtiorikosoikeus; isv. domstolen för statsförbrytelser) üçün qanunvericilik 1918-ci il 29 may tarixində qəbul edildi. Ağ Finlandiyadakı tənqidi atmosferə görə, Üst Xəyanət Məhkəməsi (fin valtiorikosylioikeus; isv. överdomstolen för statsförbrytelser) tərəfindən icra edilən 145 alt məhkəmə tərəfsizlik standartlarını qarşılaya bilmədi. Ümumilikdə 76 000 işə baxıldı və 68 000 Qırmızı xəyanətə görə mühakimə olundu; 39 000 nəfər şərti olaraq sərbəst buraxıldı, qalanları üçün orta cəza müddəti 2–4 il olan həbs qərarı verildi. 555 insana ölüm hökmü oxundu, onlardan 113-ü edam edildi. Məhkəmələr bəzi insanların günahsız şəkildə həbs edildiyi faktını ortaya çıxardı.^[91]

Vətəndaş müharibəsinin səbəb olduğu kəskin qida çatışmazlığının da yaranmasıyla birlikdə, kütləvi həbslər həbs düşərgələrində yüksək ölüm rəqəmlərinə səbəb oldu və buna qaliblərin qəzəbli, cəzalandırıcı və qayğısız rəftarı da qarışdı. Çoxu məhkum Rusiyaya qaçmış olan liderləri tərəfindən tərk edildini hiss etdi. 1918-ci ilin mayında müharibə məhbuslarının fiziki və psixoloji vəziyyəti çökməyə başladı. Onların çoxu aprel ayının birinci yarısında Tampere və Helsinkidəki düşərgələrə göndərildi və Qırmızıların şərqə doğru geri çəkildiyi müddətdə ərzaq təminatı kəsildi. Nəticədə, iyun ayının 2-də 2900 məhbus ölümə tərk edildi. Onlar ya qida çatışmazlığının səbəb olduğu xəstəliklərdən, ya da İspan qripindən (İyul ayında 5000, avqustda 2200, sentyabrda 1000 nəfər) öldü. Digər həbs düşərgələrindəki ölüm faizi 5–20 arasında dəyişiklik göstərsə də, Tammisaari həbs düşərgəsində bu faiz 34 idi. Ümumilikdə, təxminən 12 500 fin (3000–4000-i İspan qripinə görə) həbsdəykən həlak oldu. Ölülər düşərgələrin yaxınlığındakı kütləvi məzarlarda basdırıldı. Bundan başqa, həddən artıq zəifləmiş 700 məhbus düşərgələrdən sərbəst buraxıldıqdan qısa müddət sonra öldü.^[92]

Müharibə məhbuslarının çoxusu 1918-ci ilin sonuna qədər siyasi vəziyyətdəki dəyişiklikdən sonra ya şərti azadlığa buraxıldı, ya da əfv edildi. Müharibənin sonunda 6100, 1919-cu ilin sonunda 4000 Qırmızı məhbus qalmışdı. 1920-ci iln yanvarında 3000 məhbus əfv edildi və 40 000 keçmiş Qırmızının insan hüquqları bərpa edildi. 1927-ci ilə Vyaynyo Tannerin rəhbərlik etdiyi Sosial Demokratiya Partiyası hökuməti sonuncu 50 məhbusu da əfv etdi. Finlandiya hökuməti 1973-cü ildə 11 600 müharibə məhbusuna təzminat ödədi. Həbs düşərgələrinin travmatik çətinlikləri Finlandiyada kommunizmə olan dəstəyi artırdı.^[93]

Məğlub olmuş xalq

Vətəndaş müharibəsi Finlandiya üçün fəlakət idi: 36 000 insan — ümumi əhalinin %1.2-i — həlak oldu. Müharibə, təxminən, 15 000 uşağı yetim qoydu. İtkilərin çoxusu döyüş ərazilərindən kənarda baş vermişdi: həbs düşərgələrində və terror kampaniyalarında. Bir çox Qırmızı müharibənin sonunda və sonrasındakı mərhələdə Rusiyaya qaçmışdı. Müharibəninin səbəb olduğu travma, qorxu və aclıq Finlandiya cəmiyyətindəki bölünmələri dərinləşdirdi və çoxu mülayim fin özünü "iki dövlətin vətəndaşı" olaraq adlandırdı.^[94]

Münaqişə həm sosialist, həm də sosialist olmayan fraksiyalar içərisində parçalanmaya səbəb oldu. İqtidarın sağa doğru yönəlməsi mühafizəkarlar və liberallar arasında Finlandiya hökuməti üçün qəbul ediləcək ən yaxşı sistemin nə olması ilə bağlı münaqişəyə səbəb oldu: mühafizəkarlar monarxiya və sərhədlənmiş parlamentarizm, liberallar isə demokratik respublika tələb edirdi. Hər iki tərəf öz baxışlarına siyasi və hüquqi zəmində haqq qazandırıdı. Monarxistlər İsveç rejiminin 1772 monarxist konstitusiyasına əsaslanaraq (1809-cu ildə Rusiya tərəfindən qəbul edilmişdi), 1917-ci il İstiqlal Bəyannaməsini alçaltdılar və Finlandiya üçün modernləşdirilmiş, monarxist bir konstitusiya təklif etdilər. Cümhuriyyətçilər 1772 Qanununun Fevral İnqilabında qüvvəsini itirdiyini, Rus çarının nüfuzunun Finlandiya Parlamenti tərəfindən 1917-ci ildə alındığını və Finlandiya Respublikasının həmin il 6 dekabrda qəbul edildiyini iddia etdilər. Respublikaçılar monarxistlərin təklifinin parlamentdən keçməsinə veto qoya bilərdilər. Monarxistlər parlamentə istinad etmədən 1772-ci il qanununa əsaslanaraq yeni monarxı seçməklə cavab verdilər.^[95]

Finlandiya işçi hərəkatı 3 hissəyə bölündü: Finlandiyadakı mülayim sosial demokratlar, Finlandiyadakı radikal sosialistlər və Soviet Rusiyasındakı kommunistlər. Sosial Demokratiya Partiyası parlament vasitələrinə bağlılığını və bolşevizm və kommunizmin rədd edildiyi partiya iclasını müharibədən sonra ilk dəfə 25 dekabr 1918-ci ildə keçirdi. Rusiyaya qaçan Qırmızı Finlandiyanın liderləri 1918-ci ilin 29 avqustunda Moskvada Finlandiya Kommunist Partiyasını təsis etdi. 1917-ci ildəki iqtidar böhranından və qanlı vətəndaş müharibəsidən sonra Qırmızı Finlandiyadakı "ultra-demokratik" vasitələri dəstəkləmiş keçmiş fennomanlar və sosial demokratlar inqilabi bolşevizm-kommunizm ideyalarına və Leninin idarəçiliyi altında proletariatın diktaturasına bağlılıqlarını elan etdilər.^[96]

1918-ci ilin mayında Yuho Kusti Paasikivi tərəfindən konservativ-monarxist senat yaradıldı və senat alman qoşunlarının Finlandiyada qalmasını istədi. 3 mart 1918 Brest-Litovsk sülh müqaviləsi və 7 mart Alman-Finlandiya razılaşmaları Ağ Finlandiyanı Alman İmperiyasının təsir sferasına daxil etdi. General Mannerheym Finlandiya üzərindəki Almaniya hegemoniyası və Petroqrada hücum edərək buradakı bolşevikləri dağıtmaq və Şərqi Kareliyanı tutmaq planından dolayı yaranan narazılıqlar səbəbiylə mayın 25-də postundan istefa verir. Almanlar Leninlə olan sülh müqavilələrinə görə Mannerheymin planlarına qarşı çıxmışdılar. Vətəndaş müharibəsi Finlandiya parlamentini zəiflətdi: parlament sadəcə 3 sosialist nümayəndənin təmsil olunduğu Ramp Parlamentə çevrildi.^[97]

Almaniyanın təzyiqi altında 9 oktyabr 1918-ci ildə senat və parlamentin qərarı ilə Almaniya İmperatoru II Vilhelmin yeznəsi Fridrix Karl Finlandiyanın Kralı olaraq seçdi. Bununla alman idarəçiliyi Rusiyanın çökməsiylə Almaniya İmperiyasının Finnoskandinaviyadakı geosiyasi mövqeyinin gücləndirə bilmişdi. Vətəndaş müharibəsi və onun nəticəsi Finlandiyanın müstəqilliyi və 1917–18-ci illərin əvvəllərində sahib olduğu statusu zəiflətdi.^[98]

Finlandiyanın iqtisadi vəziyyəti 1918-ci ildən böyük ölçüdə çökmüşdü; müharibə öncəsi vəziyyətə qayıtmaq ancaq 1925-ci ildə mümkün oldu. Ən kəskin krizis ərzaq təminatında özünü göstərirdi. 1917-ci ildə böyük miqyaslı aclığın qarşısı alınsa da, demək olar ki, ərzaq çatışmazlığı var idi. Vətəndaş müharibəsi cənubi Finlandiyada əhəmiyyətli səviyyədə aclığa səbəb olmuşdu. 1918-ci ilin sonunda finlandiyalı siyasətçi Rudolf Holsti Belçikadakı Yardım Komitəsinin amerikalı sədri Herbert Huverə yardım üçün müraciət etdi. Huver ərzaq daşınmalarının çatdırılmasını təmin etdi və müttəfiq qüvvələri Finlandiyadakı ərzaq təminatını və ölkəyə ərzağın girməsini çətinləşdirən Baltik dənizindəki blokadasını yumşaltmağa məcbur etdi.^[99]

Kompromis

15 mart 1917-ci ildə finlərin talehinə Finlandiyadan kənarda, Petroqradda qərar verilmişdi. 11 noyabr 1918-ci ildə bu xalqın gələcəyinə Berlində, Almaniya Birinci Dünya müharibəsində təslim olduqdan sonra qərar verildi. Ərzaq çatışmazlığı, müharibə yorğunluğu və Qərb cəbhəsi döyüşlərindəki məğlubiyyətlərin səbəb olduğu 1918–19-cu il Alman inqilabları Almaniya İmperiyasını çökdürdü. General Rüdiger fon der Qoltz və onun birliyi 16 dekabr 1918-ci ildə Helsinkini tərk etdi və hələ taxta çıxmayan şahzadə Fridrix Karl öz vəzifəsini 4 gün sonra tərk etdi. Finlandiyanın statusu Almaniya İmperiyasının vassal monarxizmindən müstəqil respublikaya çevrildi. Hökumətin yeni sistemi 17 iyul 1919-da Konstitusiya Aktı (isv. regeringsform för Finland; fin Suomen hallitusmuoto) tərəfindən təsdiqləndi.^[100]

Finlandiyada ümumi seçki hüququna əsaslanan ilk yerli seçkilər 1918-ci ilin 17–28 dekabr tarixlərində keçirildi və ilk müstəqil parlament seçkiləri vətəndaş müharibəsindən sonra, 3 mart 1919-da baş tutdu. Birləşmiş Ştatlar və Birləşmiş Krallıq 6–7 may 1919-da Finlandiyanın suverenliyini tanıdı. Qərb qüvvələri kütlələri geniş yayılmış inqilabi fikirlərdən uzaqlaşdırmaq üçün müharibədən Avropada demokratik respublikaların qurulmasını istədi. Finlandiya və Rusiya arasında iki ölkə arasındakı siyasi əlaqələri stabilləşdirmək və sərhəd məsələlərini həll etmək məqsədi ilə 14 oktyabr 1920-də Tartu müqaviləsi imzalandı.^[101]

1918-ci ilin aprelində öndə gedən finlandiyalı sosial liberal və daha sonra Finlandiyanın ilk prezidenti olmuş Kaarlo Yuho Stolberq yazırdı: " 1906-cı ildə ölkədə əldə etdiyimiz və müharibə fəlakətinin bizdən uzaqlaşdırdığı inkişafa və həyata geri dönmək vacibdir". Mülayim sosial demokrat Vyainyo Voyonmaa 1919-cu ildə yazırdı: "Hələ də bu xalqın gələcəyinə inananların çox güclü inamı olmalıdır. Bu gənc, müstəqil ölkə müharibəyə görə, demək olar ki, hər şeyini itirib". Vyainyo Tannerə görə Voyonmaa reform edilmiş Sosial Demokrat Partiyası üçün önəmli bir şəxs idi.^[102]

Santeri Alkiyo mülayim siyasət tərəfdarı idi. Onun partiya yoldaşı Kyuyosti Kallio 5 may 1918 tarixli Nivala çıxışında deyirdi: "Biz qırmızılara və ağlara bölünməyən Finlandiya xalqını yenidən qurmalıyıq. Biz bütün finlərin özlərini həqiqi vətəndaş və bu cəmiyyətin həqiqi üzvü olaraq hiss edə bildiyi demokratik Finlandiya respublikasını təsis etməliyik." Sonda, mülayim fin mühafizəkarların çoxu Milli Koalisiya Partiyasının üzvü Lauri İnqmanın yolunu izlədi. O 1918-ci ilin əvvəllərində yazırdı: "Sağa siyasi olaraq dönmək indi bizə kömək etməyəcək, əvəzində bu ölkədə sosializmə olan dəstəyi gücləndirəcək."^[103]

Digər geniş düşüncəli finlandiyalılarla birlikdə yeni tərəfdaşlıq nəticədə sabit və geniş parlament demokratiyasını təmin edən bir fin kompromisi qurdu. Güzəşt həm Qırmızıların Vətəndaş müharibəsindəki məğlubiyyətinə, həm də Ağların siyasi hədəflərinin çoxunun əldə olunmamasına əsaslanırdı. Xarici qüvvələr Finlandiyadan ayrıldıqdan sonra Qırmızılar və Ağların silahlı dəstələri öz dəstəyini itirdi, 1918-ci ildən əvvəlki mədəni və milli bütövlük və Fennomaniya mirası finlər arasında gücləndi.^[104]

Birinci Dünya müharibəsindən sonra həm Almaniyanın, həm də Rusiyanın zəifliyi Finlandiyanı gücləndirdi və dinc, daxili Finlandiya sosial və siyasi quruluşunu mümkün etdi. Barışıq prosesi yavaş və ağrılı, lakin davamlı milli birləşməyə gətirib çıxardı. Sonda 1917–1919-cu illərdəki güc boşluğu və interreqnum Finlandiya uzlaşmasına səbəb oldu. 1919–1991-ci illərdə Finlandiya demokratiyası və suverenliyi sağçı və solçu siyasi radikalizmin, İkinci Dünya müharibəsi böhranının və Soyuq müharibə dövründə Sovet İttifaqının təzyiqlərinin qarşısında durdu.^[105]

Müasir mədəniyyətdə

Ədəbiyyat

Vətəndaş müharibəsinin Finlandiyada yüz ildən sonra belə ən həssas və mübahisəli mövzu olması faktına baxmayaraq,^[107]^[108] 1918–1950-ci illər aralığında ədəbiyyatda əsas istiqamət Ağların qələbəsinin önə çıxarılması idi. Arvi Yyarventaus tərəfindən 1918-ci ildə yazılmış "Topların Zəbur Mahnısı" (fin Tykkien virsi) əsəri buna misal olaraq göstərilə bilər. Poeziyada Ağ Orduda könüllü olmuş Bartel Qripenberq 1928-ci ildə yazdığı "Möhtəşəm Dövr" (isv. Den stora tiden), V.A Koskenniemi 1918-ci ildə yazdığı "Gənc Antoni" (fin Nuori Anssi) əsərində qələbəni qeyd edirdi. Qırmızıların müharibə hekayələri susdurulmuşdu.^[109]

Tərəfsiz olan ilk tənqidi kitablar müharibədən qısa müddət sonra yazılmışdı: xüsusilə, Ədəbiyyat üzrə Nobel laureatı Frans Emil Sillanpaa tərəfindən 1919-cu ildə yazılmış "Şərəfli yoxsulluq" (fin Hurskas kurjuus), 1918-ci ildə Yoel Lehtonenin "Ölü alma ağacları" (fin Kuolleet omenapuut) və Runal Şildtin 1919-da qələmə aldığı "Evə qayıtmaq" (isv. Hemkomsten) əsərləri bunlara misal göstərilə bilər. Sonrakı dövrdə belə əsərlər silsiləsini Yarl Hemmerin 1931-ci ildəki "İnsan və onun vicdanı" (isv. En man och hans samvete) və Oyva Paloheymonun 1942-ci ildə yazdığı "Narahat uşaqlıq" (fin Levoton lapsuus) kitabları izlədi. Lauri Viitanın 1950-dəki "Bişmiş torpaq" (fin Moreeni) kitabı 1918-ci ildə Tamperedəki işçi bir ailənin həyatından bəhs edir. Burada vətəndaş müharibəsindən kənarda qalanların da baxışı təsvir edilib.^[110]

1959 və 1962-ci illər arasında Vyaynyo Linna "Qütb ulduzunun altında" (fin Täällä Pohjantähden alla) trilogiyasında vətəndaş və İkinci Dünya müharibəsini sadə xalqın gözüylə təsvir etmişdir. Linnanın əsərinin ikinci hissəsində 1918-ci il müharibəsindəki hadisələrə və Qırmızıların hekayələrinə daha geniş yer vermişdir. 1960-cı ildə nəşr olunmuş 3 kitabda müharibəyə yeni bir nöqteyi-nəzər gətirilmişdir: Paavo Haavikko "Özəl məsələlər" (fin Yksityisiä asioita), Veyyo Meri "1918 hadisələri" (fin Vuoden 1918 tapahtumat) və Paavo Rintala "Nənəm və Mannerheym" (fin Mummoni ja Mannerheim). Poeziyada isə Tampere döyüşünü 9 yaşındaykən görmüş Vilyo Kayava 1966-cı ildə qələmə aldığı "Tampere şeirləri" (fin Tampereen runot) əsərində vətəndaş müharibəsinə qarşı pasifist mövqe ortaya qoymuşdur. Eyni döyüş 2007-ci ildə Antti Tuurinin yazdığı "Cəsəd daşıyıcısı" (fin Kylmien kyytimies) romanında da təsvir edilmişdi. Yenni Linturinin çox qatlı "Malmi 1917" (2013) əsəri vətəndaş müharibəsinə tərəf çəkilən bu kənddəki ziddiyətli emosiya və münasibətləri təsvir edir.^[111]

Vyaynyo Linnanın trilogiyası ümumi axını dəyişdirdi və bundan sonra, əsasən, Qırmızıların nöqteyi-nəzərini təsvir edən əsərlər yazılmağa başlandı: Erkki Lepokorpinin 1977-ci ildə yazdığı Tampere trilogiyası, Yuhani Siryanın 1998-ci ildəki "Yuho 18", Leena Landerin 2003-cü ildə yazdığı "Əmr" (fin Käsky) və Haydi Kyonqyasın 2017-ci ildə qələmə aldığı "Sandra" əsəri. Kyell Vestyonun 2006-cı ildə nəşr edilən "Bir dəfə getdiyimiz yer" (isv. Där vi en gång gått) əsəri 1915–1930-cu illər tarixini həm Qırmızı, həm də Ağların tərəfindən təsvir edir. Vestoynun 2013-dəki "İlğım 38" (isv. Hägring 38) kitabı 1918 müharibəsindən sonra meydana gələn travmalardan və 1930-cu illərdəki Finlandiya mentalitetindən bəhs edir. Hekayələrin çoxundan kino film və teatrlarda istifadə edilib.^[112]

Kino və televiziya

Vətəndaş müharibəsi və bu haqda olan ədəbiyyət bir çox fin rejissora bu mövzuları film və televiziyaya adaptasiya etmək üçün ilham verdi. 1957-ci ildə Toyvo Syarkkya tərəfindən Yarl Hemmerin tamaşası və "İnsan və vicdanı" romanı əsasında çəkilən 1918 filmi 7-ci Berlin Beynəlxalq Film Festivalında göstərildi.^[113] Vətəndaş müharibəsi haqqında ən son filmlərə 2007-ci ildə Lauri Tyorhyonenin rejissorluq etdiyi Sərhəd filmi^[114]^[115] və 2008-ci ildə Leena Landerin "Əmr" romanı əsasında çəkilən, rejissor Aku Louhimyesin Aprelin göz yaşları filmi daxildir.^[116] Ancaq Finlandiya vətəndaş müharibəsi haqqında çəkilən ən məşhur film ''Burada, qütb ulduzunun altında'' filmidir. Bu film 1968-ci ildə Vyaynyo Linnanın "Qütb ulduzu altında" trilogiyasının ilk iki kitabı əsasında, Edvil Layne tərəfindən çəkilmişdir.^[117]

2012-ci ildə vətəndaş müharibəsinin Tampere döyüşündəki hekayədən bəhs edən dramatik sənədli film Ölü və ya diri 1918 (və ya Nyasilinna döyüşü 1918; fin Taistelu Näsilinnasta 1918) çəkildi.^[118] Finlandiya vətəndaş müharibəsi haqqında digər diqqətəlayiq filmlərə Mommila qatilləri (1973), İnam (1976) və Alov üstü (1980) daxildir.^[119]

Həmçinin bax

SSRİ-Finlandiya müharibəsi (1939-1940)

Qeydlər

↑ fin Suomen sisällissota; isv. Finska inbördeskriget; rus. Гражданская война в Финляндии; alm. Finnischer Bürgerkrieg‎. Digər adlar: Bretern müharibəsi, Vətəndaş (ing. Citizen) müharibəsi, Sinif müharibəsi, Azadlıq müharibəsi, Qırmızı üsyan and İnqilab, Tepora, Roselius, 2014b. səh. 1–16. Aamulehti qəzetinin 1005 nəfərdən götürdüyü sorğuya görə, ən məşhur adlar belədir: Vətəndaş müharibəsi 29%, Vətəndaş (ing. Citizen) müharibəsi 25%, Sinif müharibəsi 13%, Azadlıq müharibəsi 11%, Qırmızı üsyan 5%, İnqilab 1%, digər adlar 2%, cavabsız 14%, Aamulehti, 2008. səh. 16

İstinadlar

↑ Almaniya və rus bolşeviklər arasındakı 1914-1918-ci illər arasındakı konspirativ əməkdaşlıq daxil olmaqlaPipes, 1996. səh. 113–149, Lackman, 2009. səh. 48–57, McMeekin, 2017. səh. 125–136
↑ ¹ ² Arimo, 1991. səh. 19–24, Manninen, 1993a. səh. 24–93, Manninen, 1993b. səh. 96–177, Upton, 1981. səh. 107, 267–273, 377–391, Hoppu, 2017. səh. 269–274
↑ Ylikangas, 1993a. səh. 55–63
↑ Muilu, 2010. səh. 87–90
↑ ¹ ² Paavolainen, 1966, Paavolainen, 1967, Paavolainen, 1971, Upton, 1981. səh. 191–200, 453–460, Eerola, Eerola, 1998, National Archive of Finland 2004 Arxiv surəti 10 mart 2015 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 10 mart 2015 at the Wayback Machine, Roselius, 2004. səh. 165–176, Westerlund, Kalleinen, 2004. səh. 267–271, Westerlund, 2004a. səh. 53–72, Tikka, 2014. səh. 90–118
↑ Upton, 1980. səh. 62–144, Haapala, 1995. səh. 11–13, 152–156, Klinge, 1997. səh. 483–524, Meinander, 2012. səh. 7–47, Haapala, 2014. səh. 21–50
↑ Upton, 1980. səh. 62–144, Haapala, 1995. səh. 11–13, 152–156, Pipes, 1996. səh. 113–149, Klinge, 1997. səh. 483–524, Lackman, 2000. səh. 54–64, Lackman, 2009. səh. 48–57, Meinander, 2012. səh. 7–47, Haapala, 2014. səh. 21–50, Hentilä, Hentilä, 2016. səh. 15–40
↑ Upton, 1980. səh. 13–15, 30–32, Alapuro, 1988. səh. 110–114, 150–196, Haapala, 1995. səh. 49–73, Lackman, 2000, Jutikkala, Pirinen, 2003. səh. 397, Jussila, 2007. səh. 81–148, 264–282, Meinander, 2010. səh. 108–165, Haapala, 2014. səh. 21–50
↑ Klinge, 1997. səh. 483–524, Jussila, Hentilä və Nevakivi, 1999, Lackman, 2000. səh. 13–85, Jutikkala, Pirinen, 2003. səh. 397, Jussila, 2007. səh. 81–150, 264–282, Soikkanen, 2008. səh. 45–94, Lackman, 2009. səh. 48–57, Ahlbäck, 2014. səh. 254–293, Haapala, 2014. səh. 21–50, Lackman, 2014. səh. 216–250
↑ Əsrlər boyu finlərin coğrafi ərazisi, İsveçin böyük bir İskandinaviya İmperiyasına qədər inkişafının möhkəm bir hissəsi olmuşdur. Dil xaricində (Finlər iki dilli xalq olmuşdu), xalqın mədəniyyəti İsveç rəhbərliyi və ortaq Lüteran kilsəsinin hakim olduğu qərb və şərq bölgələri arasında əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənmədi.Alapuro, 1988. səh. 29–35, 40–51, Haapala, 1995. səh. 49–69, 90–97, Kalela, 2008a. səh. 15–30, Kalela, 2008b. səh. 31–44, Engman, 2009. səh. 9–43, Haapala, 2014. səh. 21–50
↑ Orta Avropa və materik Rusiyasındakı inkişaflardan fərqli olaraq, İsveç rejiminin siyasəti üst təbəqənin iqtisadi, siyasi və sosial nüfuzunun feodal torpaq mülkiyyəti və kapitalına əsaslanması ilə nəticələnmədi. Kəndlilər nisbi sərbəstlik içərisində var idi, heç bir krepostallıq ənənəsi olmadı və görkəmli mülklərin qüdrəti dövlət quruluşu ilə sənayeləşmə arasındakı qarşılıqlı əlaqəyə bağlı idi. Meşə sənayesi Finlandiya üçün həyati bir sahə idi və kəndlilər meşə ərazisinin böyük bir hissəsinə sahib idilər. Bu iqtisadi düşüncələr İsveç dilində danışan yuxarı sinif sosial təbəqəsi arasında Fennomaniyanın doğulmasına səbəb oldu.Alapuro, 1988. səh. 19–39, 85–100, Haapala, 1995. səh. 40–46, Kalela, 2008a. səh. 15–30, Kalela, 2008b. səh. 31–44, Haapala, 2014. səh. 21–50
↑ Sosializ mülk sinif sisteminin antitezisi idi. Apunen, 1987. səh. 73–133, Haapala, 1995. səh. 49–69, 245–250, Klinge, 1997. səh. 250–288, 416–449, Kalela, 2008a. səh. 15–30, Kalela, 2008b. səh. 31–44, Haapala, 2014. səh. 21–50
↑ Səs hüququ uğrunda güc mübarizəsi iki qat idi. Bir kəndli-ruhani ittifaqı ilə zadəgan-burgerlər arasında İsveç və ya Fin dilinin hakim olması və işçi hərəkatı ilə elita arasında parlament demokratiyası uğrunda bir mübarizə var idi. Kəndli-ruhanilər mülklər daxilində Fin dilində danışan əhalinin siyasi gücünü artırmaq üçün sinif sistemindəki sadə insanlar üçün səs hüquqlarını dəstəkləmişdilər, lakin zadəgan-burgerlər planı dayandırdılar., Upton, 1980b. səh. 3–25, Apunen, 1987. səh. 242–250, Alapuro, 1988. səh. 85–127, 150–151, Haapala, 1992. səh. 227–249, Haapala, 1995. səh. 218–225, Klinge, 1997. səh. 289–309, 416–449, Vares, 1998. səh. 38–55, Olkkonen, 2003. səh. 517–521, Kalela, 2008a. səh. 15–30, Kalela, 2008b. səh. 31–44, Tikka, 2009. səh. 12–75, Haapala, Tikka, 2013. səh. 72–84, Haapala, 2014. səh. 21–50.
↑ Haapala, 1992. səh. 227–249, Haapala, 1995. səh. 218–225, Kalela, 2008a. səh. 15–30, Kalela, 2008b. səh. 31–44, Haapala, 2014. səh. 21–50
↑ Solun artan siyasi gücü, əsasən, Köhnə Finlandiya partiyasından olan fennomanları, fin ziyalılarının bir hissəsini özünə çəkdi: Yulius Aylio, Edvard Gillinq, Martti Kovero, Otto-Ville Kuusinen, Kullervo Manner, Hilya Pyarssinen, Hannes Ryomya, İryo Sirola , Vyaynyo Tanner, Karl H. Viik, Elvira Villman, Vyaynyo Voyonmaa, Sulo Vuoliyoki, Uvyaynyo Vuoliyoki (Bu ziyalılar "1905 noyabr sosialistləri" adlanırdı). Haapala, 1995. səh. 62–69, 90–97, Klinge, 1997. səh. 250–288, 428–439, Nygård, 2003. səh. 553–565, Kalela, 2008a. səh. 15–30, Payne, 2011. səh. 25–32, Haapala, 2014. səh. 21–50
↑ Apunen, 1987. səh. 242–250, Alapuro, 1988. səh. 85–100, 101–127, 150–151, Alapuro, 1992. səh. 251–267, Haapala, 1995. səh. 230–232, Klinge, 1997. səh. 450–482, Vares, 1998. səh. 62–78, Jutikkala, Pirinen, 2003. səh. 372–373, 377, Jussila, 2007. səh. 244–263, Haapala, 2014. səh. 21–50
↑ Apunen, 1987. səh. 242–250, Alapuro, 1988. səh. 85–100, 101–127, 150–151, Alapuro, 1992. səh. 251–267, Haapala, 1995. səh. 230–232, Vares, 1998. səh. 62–78, Jussila, 2007. səh. 244–263, Kalela, 2008b. səh. 31–44, Haapala, 2014. səh. 21–50
↑ Upton, 1980. səh. 51–54, Ylikangas, 1986. səh. 163–164, Pipes, 1996. səh. 75–97, Jussila, 2007. səh. 230–243
↑ Finlandiyada çox az bolşevik var idi. XIX əsrin sonunda Petroqrada köçən Fin sənaye işçiləri arasında bolşevizm daha populyar olmuşdu. Fin Partiyası və Gənc Fin Partiyası köhnə Fennomaniya hərəkatının davamçılarından idi, Alapuro, 1988. səh. 85–132, Haapala, 1995. səh. 56–59, 142–147, Nygård, 2003. səh. 553–565
↑ Upton, 1980. səh. 109, 195–263, Alapuro, 1988. səh. 143–149, Haapala, 1995. səh. 11–14, Haapala, 2008. səh. 255–261, Haapala, Tikka, 2013. səh. 72–84, Haapala, 2014. səh. 21–50
↑ Haapala, 1995. səh. 221, 232–235, Kirby, 2006. səh. 150, Haapala, 2008. səh. 255–261, Haapala, 2014. səh. 21–50
↑ Upton, 1980. səh. 95–98, 109–114, Haapala, 1995. səh. 155–159, 197, 203–225, Haapala, 2014. səh. 21–50
↑ 1917–1918-ci illərdə finlər hava istiliyinin azalması ilə ani bir iqlim dəyişikliyi səbəbindən qidalanma və epidemiya xəstəlikləri səbəbiylə 200.000 insanın öldüyü 1867–1868 qıtlığının travması altında yaşayırdı. Upton, 1980. səh. 95–98, 109–114, Ylikangas, 1986. səh. 163–172, Alapuro, 1988. səh. 163–164, 192, Haapala, 1995. səh. 155–159, 203–225, Haapala, 2014. səh. 21–50, Häggman, 2017. səh. 157–217, Keskisarja, 2017. səh. 13–74, Voutilainen, 2017. səh. 25–44
↑ ¹ ² Upton, 1980. səh. 163–194, Alapuro, 1988. səh. 158–162, 195–196, Keränen və b. 1992. səh. 35, 37, 39, 40, 50, 52, Haapala, 1995. səh. 229–245, Klinge, 1997. səh. 487–524, Kalela, 2008b. səh. 31–44, Kalela, 2008c. səh. 95–109, Haapala, 2014. səh. 21–50, Siltala, 2014. səh. 51–89
↑ Trotsky, Leon. History of the Russian Revolution. London: The Camelot Press ltd. 1934. səh. 785.
↑ Rusiyanın zəifliyi Finlandiya ərazisinin Petroqradı qoruyan bir tampon zona kimi əhəmiyyətini vurğuladı. Upton, 1980. səh. 163–194, Alapuro, 1988. səh. 158–162, 195–196, Alapuro, 1992. səh. 251–267, Keränen və b. 1992. səh. 35, 37, 39, 40, 50, 52, Haapala, 1995. səh. 229–245, Klinge, 1997. səh. 502–524, Haapala, 2008. səh. 255–261, Kalela, 2008c. səh. 95–109, Siltala, 2014. səh. 51–89, Haapala, 2014. səh. 21–50
↑ Upton, 1980. səh. 163–194, Kettunen, 1986. səh. 9–89, Alapuro, 1988. səh. 158–162, 195–196, Alapuro, 1992. səh. 251–267, Keränen və b. 1992. səh. 35, 37, 39, 40, 50, 52, Haapala, 1995. səh. 229–245, Klinge, 1997. səh. 502–524, Haapala, 2008. səh. 255–261, Kalela, 2008b. səh. 31–44, Kalela, 2008c. səh. 95–109, Siltala, 2014. səh. 51–89
↑ İsveç dilində danışan yuxarı təbəqənin iqtisadiyyat, sənaye, idarəetmə və ordu üzərindəki uzunmüddətli təsirlərinə görə rolu əhəmiyyətli idi. İsveç dilində danışan ən sağçı mühafizəkarların ən solçu sosialistlər ilə arasında hakimiyyət uğrunda bir savaş başladı. İsveç dilində danışan bir çox işçi Qırmızılara qoşulduğundan dil məsələsi sosial fərqliliklər qədər əsas deyildi. Upton, 1980. səh. 195–230, Ylikangas, 1986. səh. 166–167, Alapuro, 1988. səh. 151–167, Manninen, 1993c, Manninen*, 1993a. səh. 324–343, Haapala, 1995. səh. 123–127, 237–243, Hoppu, 2009b. səh. 112–143, Haapala, Tikka, 2013. səh. 72–84, Haapala, 2014. səh. 21–50
↑ Oktyabr inqilabından sonra Bolşeviklər Berlindən 15 milyon marka aldı, lakin Leninin nüfuzu zəif oldu və Rusiya bütün əsas rus hərbi, siyasi və iqtisadi fəaliyyətlərinin diqqət mərkəzini içəriyə çevirən vətəndaş müharibəsiylə qarışdı. Keränen və b. 1992. səh. 36, Pipes, 1996. səh. 113–149, Lackman, 2000. səh. 86–95, Lackman, 2009. səh. 48–57, McMeekin, 2017. səh. 125–136
↑ Upton, 1980. səh. 195–263, Keränen və b. 1992. səh. 52, 59
↑ Upton, 1980. səh. 264–342, Keränen və b. 1992. səh. 67, 70, Jyränki, 2014. səh. 18–38
↑ Upton, 1980. səh. 264–342, Keränen və b. 1992. səh. 70, Jyränki, 2014. səh. 18–38
↑ Almaniya-Rusiya sülh danışıqlarına baxmayaraq, Almanlar 70.000 tüfəng və 70 pulemyot və topları da ağlara satmağı və Yaqer batalyonunun Finlandiyaya etibarlı bir şəkildə geri qayıtmasını təşkil etməyi qəbul etdilər. Alman silahları 1918-ci ilin fevral-mart aylarında Finlandiyaya nəql edildi, Upton, 1980. səh. 195–263, Keränen və b. 1992. səh. 59, 63, 66, 68, 98, Manninen, 1993b. səh. 96–177, Manninen*, 1993b. səh. 393–395
↑ Sosialistlər bolşeviklərdən bir manifesto ilə Finlandiya suverenliyini qəbul etmələrini istəməyi planlaşdırırdılar, ancaq Petroqraddakı qeyri-müəyyən vəziyyət bu planı dayandırdı. Upton, 1980. səh. 256–342, Ketola, 1987. səh. 368–384, Keränen və b. 1992. səh. 66, Jyränki, 2014. səh. 18–38
↑ Upton, 1980. səh. 264–342, Ketola, 1987. səh. 368–384, Keränen və b. 1992. səh. 64, Haapala, 1995. səh. 152–156, Siltala, 2014. səh. 51–89
↑ Oktyabr qiyamının əvvəlində Finlandiyadakı Rus Dairə Komitəsi Müvəqqəti Hökümətin səlahiyyətini rədd edən ilk qurum idi. Leninin 27 yanvar 1918-ci il tarixli Fin bolşevik Eyno Rahyaya verdiyi bədbin şərh çox yaxşı bilinir: "Xeyr, yoldaş Rahya, bu dəfə kampaniyanızı qazanmayacaqsınız, çünki Finlandiyada fin sosial demokratlarının gücünə sahibsiniz. Upton, 1980. səh. 264–342, Ketola, 1987. səh. 368–384, Rinta-Tassi, 1989. səh. 83–161, Keränen və b. 1992. səh. 70, Siltala, 2014. səh. 51–89
↑ Manninen*, 1993a. səh. 324–343, Manninen*, 1993b. səh. 393–395, Jussila, 2007. səh. 282–291
↑ Upton, 1980. səh. 317–342, Lappalainen, 1981a. səh. 15–65, Alapuro, 1988. səh. 151–171
↑ Keränen və b. 1992. səh. 79
↑ Keränen və b. 1992. səh. 67, 70, Haapala, 1995. səh. 235–237
↑ Aktivistlər, ya Almaniya, ya da İsveç tərəfindən idarə olunan bir Finlandiya Böyük Hersoqluğunu hədəf aldılar. 1914-cü ilə qədər Finlandiya zərif meşə və metal məhsulları Rusiyaya, Qərbi Avropaya mişar fabriki və kütləvi ağac məhsulları ixrac edirdi. Birinci Dünya müharibəsi Qərbə ixracatı dayandırdı və faydalı müharibə ticarətinin çox hissəsini Rusiyaya yönəltdi. 1917-ci ildə Rusiyaya ixracat çökdü və 1919-cu ildən sonra Finlər Böyük Müharibədən sonra məhsullara olan yüksək tələbat səbəbindən yenidən qərb bazarına yönəldilər.Alapuro, 1988. səh. 89–100, Haapala, 1995. səh. 49–73, 156–159, 243–245, Klinge, 1997. səh. 483–524, Jussila, 2007. səh. 9–10, 181–182, 203–204, 264–276, Kalela, 2008a. səh. 15–30, Kuisma, 2010. səh. 13–81, Meinander, 2010. səh. 108–173, Ahlbäck, 2014. səh. 254–293, Haapala, 2014. səh. 21–50, Lackman, 2014. səh. 216–250, Siltala, 2014. səh. 51–89, Hentilä, Hentilä, 2016. səh. 15–40, Keskisarja, 2017. səh. 13–74
↑ Svinhufvudun ilkin baxışı Senatın Finlandiya və müstəqillik prosesinə Regent çağırışı ilə rəhbərlik edəcəyi idi; qeyri-sosialist Finlandiyanı azad etməyəcəyinə inandığı bolşeviklərlə danışıqlar olmazdı. Sosialistlərin baxışı isə parlamentin Finlandiyaya rəhbərlik etməsi və müstəqilliyin Rusiya Təsis Məclisinin digər partiyaları ilə müqayisədə zəif bir Bolşevik hökuməti ilə danışıqlar yolu ilə əldə ediləcəyi idi., Upton, 1980. səh. 343–382, Keränen və b. 1992. səh. 73, 78, Manninen, 1993c, Jutikkala, 1995. səh. 11–20, Haapala, 2014. səh. 21–50, Jyränki, 2014. səh. 18–38
↑ Bolşevik Xalq Kommissarları Şurası 1918-ci il 4 yanvar tarixində Finlandiyanın tanınması ilə bağlı qərarı təsdiq etdi. Upton, 1980. səh. 343–382, Keränen və b. 1992. səh. 79, 81, Keskisarja, 2017. səh. 13–74
↑ Fransa daha sonra 1918-ci ildə Ağların Almaniya ilə əməkdaşlığı səbəbi ilə Ağ hökumətlə diplomatik əlaqələrini kəsdi, Upton, 1980. səh. 343–382, Keränen və b. 1992. səh. 80, 81, Pietiäinen, 1992. səh. 252–403
↑ Upton, 1980. səh. 390–515, Lappalainen, 1981a. səh. 15–65, 177–182, Manninen*, 1993c. səh. 398–432, Hoppu, 2009a. səh. 92–111, Siltala, 2014. səh. 51–89, Tikka, 2014. səh. 90–118
↑ Upton, 1980. səh. 390–515, Keränen və b. 1992. səh. 80–89, Manninen, 1993b. səh. 96–177, Manninen*, 1993c. səh. 398–432, Westerlund, 2004b. səh. 175–188, Tikka, 2014. səh. 90–118
↑ Qırmızılar döyüşdə qalib gələrək 20.000 tüfəng, 30 pulemyot, 10 top və 2 zirehli texnika əldə etdilər. Ümumilikdə, ruslar Helsinki və Tampere anbarlarından Qırmızılara 20.000 tüfəng çatdırdılar. Ağlar rus qarnizonlarından 14.500 tüfəng, 90 pulemyot, 40 top və 4 minaatan ələ keçirdi. Bəzi rus ordu zabitləri bölmələrinin silahlarını həm Qırmızılara, həm də Ağlara satdılar. Upton, 1980. səh. 390–515, Lappalainen, 1981a. səh. 15–65, 177–182, Klemettilä, 1989. səh. 163–203, Keränen və b. 1992. səh. 80–89, Manninen, 1993b. səh. 96–177, Manninen*, 1993c. səh. 398–432, Tikka, 2014. səh. 90–118
↑ Sosialist və qeyri-sosialistlər arasında barışıq və bitərəfliyi qorumaq cəhdləri 1918-ci ilin yanvarında yerli səviyyədə razılaşmalarla edildi. Misal üçün, Muurame, Savonlinna və Teuvadakı razılaşmalar, Kallioinen, 2009. səh. 1–146
↑ Keränen və b. 1992. səh. 91–101
↑ Sosialistlərin "ideya rəhbəri" Karl Kautski Finlandiya Qırmızı inqilabını qəbul etmirdi. Leninə müxalif olan Kautski reformist siyasəti dəstəkləyirdi. Rinta-Tassi, 1986. səh. 417–429, Keränen və b. 1992. səh. 88, 102, Piilonen, 1993. səh. 486–627, Jussila, Hentilä və Nevakivi, 1999. səh. 108, Suodenjoki, 2009a. səh. 246–269, Payne, 2011. səh. 25–32, Siltala, 2014. səh. 51–89
↑ Upton, 1981. səh. 262–265, Pietiäinen, 1992. səh. 252–403, Manninen, 1995. səh. 21–32
↑ Rusiya vətəndaş müharibəsindən sonra tədricən yenidən dirçələn Rusiya 1918-ci ildə müstəqil olan bir çox xalqı yenidən hakimiyyəti altına aldı. Upton, 1981. səh. 255–278, Klemettilä, 1989. səh. 163–203, Keränen və b. 1992. səh. 94, 106, Pietiäinen, 1992. səh. 252–403, Manninen, 1993c, Manninen, 1995. səh. 21–32, Jussila, 2007. səh. 276–282
↑ Upton, 1981. səh. 62–68, Vares, 1998. səh. 38–46, 56–115, Vares, 2009. səh. 376–394, Haapala, 2014. səh. 21–50
↑ Rusiya İmperiyasının süqutu, Oktyabr üsyanı və Fin germanizmi Qustav Mannerheymi mübahisəli bir vəziyyətə gətirmişdi. O, Finlandiya və Rus Qırmızılarına, eləcə də Almaniyaya, öz növbəsində, Finlandiya müstəqilliyini dəstəkləməyən Rus Ağ zabitləri ilə ittifaqa qarşı çıxdı. Keränen və b. 1992. səh. 102, 142, Manninen, 1995. səh. 21–32, Klinge, 1997. səh. 516–524, Lackman, 2000, Westerlund, 2004b. səh. 175–188, Meinander, 2012. səh. 7–47, Roselius, 2014. səh. 119–155
↑ Eerola, 2010. səh. 123–165
↑ Ağları dəstəkləyən qadınlar qadın Ağ Qvardiya qurulmasını tələb etdilər. Mannerheym bu planı qəbul etmədi, lakin bəzi qadınlar əsgər olaraq çağrıldı. Lappalainen, 1981a. səh. 154–176, Haapala, 1993, Manninen, 1993b. səh. 96–177, Manninen, 1995. səh. 21–32, Vares, 1998. səh. 85–106, Lintunen, 2014. səh. 201–229, Tikka, 2014. səh. 90–118, Hoppu, 2017. səh. 269–274
↑ Tikka, 2006. səh. 25–30, 141–152
↑ Lappalainen, 1981a. səh. 182
↑ Lappalainen, 1981a. səh. 177–205, Ylikangas, 1993a. səh. 15–21, Manninen, 1995. səh. 21–32, Tikka, 2014. səh. 90–118
↑ Lappalainen, 1981a. səh. 177–205, Upton, 1981. səh. 227–255, Tikka, 2014. səh. 90–118
↑ Qırmızı Qvardiyadakı bəzi qadınlar Alvettula-Hauho-Siryantaka-Lahti xətti boyunca olan hücumda aktivlik göstərmişdilər. Upton, 1981. səh. 227–255, Lappalainen, 1981a. səh. 130–135 Lappalainen, 1981b. səh. 233–236, Arimo, 1991. səh. 70–81, Hoppu, 2017. səh. 181–202
↑ Upton, 1980b. səh. 415–422, Lappalainen, 1981a. səh. 154–176, Upton, 1981. səh. 265–278, Keränen və b. 1992. səh. 89, Manninen, 1995. səh. 21–32, Westerlund, 2004b. səh. 175–188, Jussila, 2007. səh. 276–291, Hoppu, 2009b. səh. 112–143,Tikka, 2014. səh. 90–118
↑ Mannerheym öz şəxsi istəkləri ilə əməkdaşlıq edənləri əfv etsə də, Ağlara qarşı çıxanlar edam edildi. Bəzi Qırmızı rus zabitlər Tampere döyüşündəki ağır məğlubiyyətdən sonra Fin Qırmızılar tərəfindən edam edilmişdi.Lappalainen, 1981a. səh. 154–176, Upton, 1981. səh. 265–278, Keränen və b. 1992. səh. 89, Manninen, 1995. səh. 21–32, Westerlund, 2004b. səh. 175–188, Hoppu, 2008a. səh. 188–199, Hoppu, 2009b. səh. 112–143, Muilu, 2010. səh. 9–86, Tikka, 2014. səh. 90–118
↑ Ruslar bolşevikləri Ağlar Finlandiyadakı Sovet qarnizonlarına hücum etdikdən sonra Ağ Finlandiyaya qarşı müharibə elan etdilər. Upton, 1981. səh. 259–262, Manninen, 1993c, Aunesluoma, Häikiö, 1995. səh. 98, Manninen, 1995. səh. 21–32, Tikka, 2014. səh. 90–118
↑ ¹ ² Upton, 1981. səh. 62–144, Roselius, 2006. səh. 151–160, Lackman, 2009. səh. 48–57, Tikka, 2014. səh. 90–118
↑ Upton, 1980. səh. 9–50, Alapuro, 1988. səh. 40–51, 74–77, Haapala, 1993, Ylikangas, 1993b, Haapala, 1995. səh. 90–92, Jussila, 2007. səh. 264–291, Lackman, 2009. səh. 48–57
↑ Ticari qatran istehsalının və İsveçə taxıl ixracının bitməsindən sonra zəif sənayeləşmə səbəbindən Ostrobotniya iqtisadiyyatı gerilədi. Düşüş siyasi və dini mühafizəkarlığa və əhalinin sürətli artımından sonra ABŞ-yə mühacirətə səbəb oldu. Upton, 1980. səh. 9–50, Alapuro, 1988. səh. 40–51, 74–77, Haapala, 1993, Ylikangas, 1993b, Haapala, 1995. səh. 90–92
↑ İsveç germanizmində Finlandiya ərazilərinin yenidən ələ keçirilməsini də hədəfləyən Böyük İsveş ideyası da var idi. Klinge, 1997. səh. 483–524, Lindqvist, 2003. səh. 705–719, Lackman, 2014. səh. 216–250
↑ 31 dekabr 1917-ci ildə Aland xalqı % 57 səs çoxluğu ilə adaları İsveç Krallığına inteqrasiya etmək istəklərini elan etdilər. Alanda nəzarət məsələsi Birinci Dünya müharibəsindən sonra İsveç və Finlandiya arasında mübahisəyə çevrildi.Upton, 1981. səh. 990–120, Keränen və b. 1992. səh. 79, 97, Klinge, 1997. səh. 483–524, Lindqvist, 2003. səh. 705–719, Hoppu, 2009b. səh. 130, Lackman, 2014. səh. 216–250
↑ 7 Martda nümayəndələr E. Hyelt və R. Erix əlverişsiz Almaniya-Finlandiya müqavilələrini imzaladılar və alman hərbi yardımının xərclərini ödəməyə söz verdilər. Arimo, 1991. səh. 8–18, 87–92, Keränen və b. 1992. səh. 108, Jussila, Hentilä və Nevakivi, 1999. səh. 117, Meinander, 2012. səh. 7–47, Hentilä, Hentilä, 2016. səh. 41–70
↑ Murmansk-Petroqrad Kirov dəmiryolu 1916-cı ildə yerləşdirilmişdir. Upton, 1981. səh. 62–144, Keränen və b. 1992. səh. 108, Lackman, 2009. səh. 48–57, Roselius, 2014. səh. 119–155, Hentilä, Hentilä, 2016. səh. 41–70
↑ Upton, 1981. səh. 369–424, Arimo, 1991. səh. 41–44, Keränen və b. 1992. səh. 97, Ahto, 1993. səh. 180–445, Jussila, Hentilä və Nevakivi, 1999. səh. 117, Lackman, 2009. səh. 48–57, Hentilä, Hentilä, 2016. səh. 117–196
↑ Ahto, 1993. səh. 180–445
↑ Ahto, 1993. səh. 180–445, Ylikangas, 1993a. səh. 103–295, 429–443, Aunesluoma, Häikiö, 1995. səh. 92–97
↑ ¹ ² Lappalainen, 1981b. səh. 144–148, 156–170, Ahto, 1993. səh. 180–445, Ylikangas, 1993a. səh. 103–295, 429–443, Aunesluoma, Häikiö, 1995. səh. 92–97, Hoppu, 2008b. səh. 96–161, Tikka, 2014. səh. 90–118
↑ Upton, 1981. səh. 317–368, Ahto, 1993. səh. 180–445, Ylikangas, 1993a. səh. 103–295, 429–443, Aunesluoma, Häikiö, 1995. səh. 92–97, Hoppu, 2008b. səh. 96–161, Tikka, 2014. səh. 90–118
↑ Helsinki limanındakı Rusiya Donanması döyüş zamanı bitərəf qaldı və 5 aprel Almaniya-Rusiya Hanko razılaşması nəticəsində donanma 10–13 aprel tarixlərində Kronştadta üzdü. Başlanğıcda, qırmızılar təslim olmağa razılaşdı və Polkovnik von Şirski, Helsinkiyə bir gediş qrupu və film çəkən qrup ilə kiçik bir birlik göndərməyi düşündü. Lappalainen, 1981b. səh. 174–184, Arimo, 1991. səh. 44–61, Pietiäinen, 1992. səh. 252–403, Ahto, 1993. səh. 384–399, Meinander, 2012. səh. 7–47, Hoppu, 2013. səh. 124–392
↑ Lappalainen, 1981b. səh. 174–184, Arimo, 1991. səh. 44–61, Ahto, 1993. səh. 384–399, Aunesluoma, Häikiö, 1995. səh. 100–102, Hoppu, 2013. səh. 124–392
↑ Lappalainen, 1981b. səh. 174–184, Arimo, 1991. səh. 44–61,Ahto, 1993. səh. 384–399, Aunesluoma, Häikiö, 1995. səh. 100–102, Kolbe, Nyström, 2008. səh. 76–94, Hoppu, 2013. səh. 124–392
↑ Lappalainen, 1981b. səh. 194–201, Arimo, 1991. səh. 61–70, Ahto, 1993. səh. 399–410, Aunesluoma, Häikiö, 1995. səh. 104–105, Roselius, 2004. səh. 165–176, Roselius, 2006. səh. 89–91
↑ Upton, 1980b. səh. 486–512, Lappalainen, 1981b. səh. 201–226, Upton, 1981. səh. 391–400, 424–442, Ahto, 1993. səh. 411–437, Aunesluoma, Häikiö, 1995. səh. 112, Roselius, 2006. səh. 139–147, Hoppu, 2009c. səh. 199–223, Keskisarja, 2013. səh. 232–309, Tikka, 2014. səh. 90–118
↑ Upton, 1980. səh. 219–243, Keränen və b. 1992. səh. 52, Uola, 1998. səh. 11–30, Haapala, Tikka, 2013. səh. 72–84, Tikka, 2014. səh. 90–118
↑ Tikka, 2006. səh. 69–138, Tikka, 2014. səh. 90–118
↑ Tikka, 2006. səh. 19–38, 69–138, 141–158, Haapala, Tikka, 2013. səh. 72–84, Tikka, 2014. səh. 90–118
↑ Keskisarja, 2013. səh. 290–301
↑ Paavolainen, 1966. səh. 183–208, Keränen və b. 1992. səh. 105, Eerola, Eerola, 1998. səh. 59, 91, Westerlund, 2004a. səh. 15, Tikka, 2006. səh. 25–32, 69–100, 141–146, 157–158, Huhta, 2009. səh. 7–14, Tikka, 2014. səh. 90–118
↑ Təxminən 350 qırmızı qadın — əsasən əsgər — edam edildi, bunlardan 200-ü Lahtidə həyata keçirildi. Qadınlar qarşı cinsi zorakılıq, xüsusən qırmızı qadınlar uzunmüddətli tabu mövzusuna çevrildi. Məsələylə bağlı etibarlı ədəbi mənbələrin sayı az olsa da, etibarsız şifahi mənbələrin sayı çoxdur. Paavolainen, 1967, Keränen və b. 1992. səh. 121, 138, Eerola, Eerola, 1998. səh. 59, 91, Westerlund, 2004a. səh. 15, Tikka, 2006. səh. 25–32, 69–81, 103–138, 141–146, 157–158, Haapala, Tikka, 2013. səh. 72–84, Keskisarja, 2013. səh. 312–386, Lintunen, 2014. səh. 201–229, Tikka, 2014. səh. 90–118, Hoppu, 2017. səh. 269–274
↑ On bir qız da daxil olmaqla "qırmızı" uşaqlar və iki qız da daxil olmaqla yeddi "ağ" uşaq, döyüşlərdən kənarda edam edildi. 1918-ci ildən sonra tarixi bir mif yaradıldı: qaliblərin ümumi hərəkətləri qanuni, məğlubiyyətə uğrayanlar isə qanunsuz idi. Müasir tarixçilər iddia edirlər ki, vətəndaş müharibəsindəki zorakılığın qanuni və mənəvi əsaslandırılması cəhdi hər iki tərəfdən də qərəz, təhrif və cəmiyyətin çürüməsinə səbəb olur.Paavolainen, 1966. səh. 183–208, Paavolainen, 1967, Keränen və b. 1992. səh. 121, 138, Eerola, Eerola, 1998. səh. 59, 91, Westerlund, 2004a. səh. 15, Tikka, 2006. səh. 19–30, Jyränki, 2014. səh. 150–188, Pekkalainen, 2014. səh. 49–68, Tikka, 2014. səh. 90–118, Kekkonen, 2016. səh. 106–166, 287–356
↑ ¹ ² Keränen və b. 1992. səh. 123–137
↑ Keränen və b. 1992. səh. 123–137, Jussila, 2007. səh. 190–191, Kolbe, Nyström, 2008. səh. 144–155, Hentilä, Hentilä, 2016. səh. 11–14, 197–203
↑ Günahsız şəxslərdən bəziləri Qırmızı Qvardiyada xidmət etmək üçün zorla alınan Ağ tərəfdarlar və ya bitərəf finlər idi. Onlar döyüşlərdə iştirak etmə səbəblərini açıqlaya bilməmişdilər.Paavolainen, 1971, Keränen və b. 1992. səh. 140, 142, Jussila, Hentilä və Nevakivi, 1999. səh. 112, Tikka, 2006. səh. 161–178, Suodenjoki, 2009b. səh. 335–355, Haapala, Tikka, 2013. səh. 72–84, Jyränki, 2014. səh. 177–188, Pekkalainen, 2014. səh. 84–244, Tikka, 2014. səh. 90–118
↑ Paavolainen, 1971, Eerola, Eerola, 1998. səh. 114, 121, 123, Westerlund, 2004a. səh. 115–150, Suodenjoki, 2009b. səh. 335–355, Tikka, 2014. səh. 90–118
↑ Upton, 1973. səh. 105–142, Upton, 1981. səh. 447–481, Jussila, Hentilä və Nevakivi, 1999. səh. 112, Suodenjoki, 2009b. səh. 335–355, Saarela, 2014. səh. 331–363
↑ Upton, 1981. səh. 447–481, Haapala, 1995. səh. 9–13, 212–217, Peltonen, 2003. səh. 9–24, 214–220, 307–325, National Archive of Finland 2004 Arxiv surəti 10 mart 2015 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 10 mart 2015 at the Wayback Machine,Tikka, 2006. səh. 32–38, 209–223, Haapala, Tikka, 2013. səh. 72–84, Tikka, 2014. səh. 90–118
↑ Vares, 1998. səh. 38–115, 199–261, Vares, 2009. səh. 376–394
↑ Upton, 1973. səh. 105–142, Upton, 1981. səh. 447–481, Keränen və b. 1992. səh. 136, 149, 152, 159, Saarela, 2014. səh. 331–363
↑ 27 Avqust 1918-ci ildə əlavə bir Almaniya-Rusiya müqaviləsi imzalandı: Almanlar fin qoşunlarını Petroqrad və Rus Kareliyasından kənarda saxlayacaqlarına söz verdilər, lakin İngilis qoşunlarına qarşı birgə Bolşevik-Ağ Finlandiya hərbi birləşməsinin hücumunu planlaşdırdılar. Eyni zamanda, Rusiya Vətəndaş müharibəsindəki zəif bolşeviklərin gözlənilən çöküşü Almanların Schlussstein Petroqradı ələ keçirmək planına səbəb oldu. Rautkallio, 1977. səh. 377–390, Upton, 1981. səh. 460–481, Arimo, 1991. səh. 8–18, 87–92, Keränen və b. 1992. səh. 136, Vares, 1998. səh. 122–129, Jussila, Hentilä və Nevakivi, 1999. səh. 121, Jussila, 2007. səh. 190–191, Kolbe, Nyström, 2008. səh. 144–147, Roselius, 2014. səh. 119–155, Hentilä, Hentilä, 2016. səh. 210–215, 300–310
↑ Rautkallio, 1977. səh. 377–390, Arimo, 1991. səh. 8–18, 87–92, Keränen və b. 1992. səh. 152, Vares, 1998. səh. 199–261, Jussila, 2007. səh. 190–191, 276–291, Hentilä, Hentilä, 2016. səh. 197–203, 287–300
↑ Finlandiya iqtisadiyyatı 1929–1931-ci illərdəki depressiya dövründəki yavaşlamaya baxmayaraq, 1924–1939 illər arasında olduqca sürətli böyüdü və finlərin əksəriyyətinin yaşayış səviyyəsini əhəmiyyətli dərəcədə artırdı, Keränen və b. 1992. səh. 157, Pietiäinen, 1992. səh. 252–403, Haapala, 1995. səh. 9–13, 212–217, Saarikoski, 2008. səh. 115–131, Siltala, 2014. səh. 51–89
↑ Tarixdəki gün baxımından Finlandiya müstəqilliyi simvolik olaraq 15 Noyabr 1917, 6 dekabr 1917 və 11 noyabr 1918-dən ibarət bir üçbucaq meydana gətirdi., Upton, 1981. səh. 447–481, Keränen və b. 1992. səh. 67, 73, 154, 171, Jyränki, 2014. səh. 18–38, Hentilä, Hentilä, 2016. səh. 11–14, 323–344
↑ 1920-ci illərdən etibarən Finlandiya sadəcə bir obyekt olmaq əvəzinə, beynəlxalq siyasətdə tədricən bir subyektə çevrildi. Keränen və b. 1992. səh. 154, 171, Haapala, 1995. səh. 243–256, Kalela, 2008c. səh. 95–109, Kuisma, 2010. səh. 231–250
↑ Haapala, 1995. səh. 223–225, 243, 249
↑ Stohlberq, İnqman, Tokoy və Haykki Ritavuori və Miina Sillanpyaa, digər mötədil qadın siyasətçilərlə birlikdə 1918-ci ilin yanvarında, -sosialist və sosialist olmayan üzvlər hər ikisi də daxil olmaqla yeni bir Senat təklifi ilə vətəndaş müharibəsindən qaçmağa çalışdılar, lakin bu təklif qəbul edilmədi. Hokkanen, 1986, Rinta-Tassi, 1986. səh. 121–141, Haapala, 1995. səh. 223–225, 243, 249, Vares, 1998. səh. 58, 96–99, Korppi-Tommola, 2016. səh. 99–102
↑ Upton, 1981. səh. 480–481, Piilonen, 1992. səh. 228–249, Haapala, 1995. səh. 97–99, 243–256, Haapala, 2008. səh. 255–261,Haapala, 2009a. səh. 395–404, Haapala, 2009b. səh. 17–23, Vares, 2009. səh. 376–394, Meinander, 2010. səh. 174–182, Haapala, 2014. səh. 21–50
↑ Piilonen, 1992. səh. 228–249, Haapala, 1995. səh. 97–99, 243–256, Haapala, 2008. səh. 255–261, Saarikoski, 2008. səh. 115–131, Haapala, 2009a. səh. 395–404, Haapala, 2009b. səh. 17–23, Vares, 2009. səh. 376–394, Haapala, 2014. səh. 21–50
↑ Böyük ehtimal doğru olmayan bir hekayəyə görə, Estoniya Baş nazirinin müavini Jüri Vilms Helsinkidə almanlar tərəfindən edam edilmış və bu məzarda basdırılmışdı. Kuusela, 2015. səh. 42–43
↑ Pääkirjoitus: Kansalaissota on arka muistettava Arxivləşdirilib 2022-05-26 at the Wayback Machine (in Finnish)
↑ Punaisten ja valkoisten perintöä vaalitaan yhä – Suomalaiset lähettivät yli 400 muistoa vuoden 1918 sisällissodasta Arxivləşdirilib 2022-05-21 at the Wayback Machine (in Finnish)
↑ Varpio, 2009. səh. 441–463, Tepora, 2014. səh. 390–400
↑ Runar Şildt qismən Vətəndaş müharibəsi səbəbiylə 1925-ci ildə intihar etdi. 1920-ci ildə o, yazırdı: "Böcək məni və mənim növümdəki insanları toplaşmağa çağırmayacaq. Bu həyatın Ağ və Qırmızı Qvardiyalarında yerimiz yoxdur. Nə fanatik müharibə fəryadı, nə sütunda yer, nə daimi qalmaq üçün yer, rahatlıq yoxdur. Bizim üçün deyil", von Bagh, 2007. səh. 15–55, Varpio, 2009. səh. 441–463, Tepora, 2014. səh. 390–400, Häggman, 2017. səh. 157–217
↑ Vyanyo Linna tərəfindən yazılmış trilogiya tarix araşdırmalarına təsir etdi. Bir çox fin II hissəni 1918-ci il hadisələri üçün "tarixi həqiqət" olaraq qəbul edərkən, tarixçilər kitabın təhriflərini təsbit etdilər: kriminalların rolu çox vurğulanır və sosial liberalların və digər mülayim qeyri-sosialistlərin rolu nəzərə alınmır, lakin bu, Finlandiya ədəbiyyatında trilogiyanın yüksək dəyərini azaltmayıb. von Bagh, 2007. səh. 15–55, Varpio, 2009. səh. 441–463, Tepora, 2014. səh. 390–400, Helsingin Sanomat, 2017. səh. B6, Häggman, 2017. səh. 157–217
↑ von Bagh, 2007. səh. 15–55, Varpio, 2009. səh. 441–463, Tepora, 2014. səh. 390–400, Helsingin Sanomat, 2017. səh. B6
↑ "1918". Film Affinity. 6 April 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 May 2020.
↑ Aro, Tuuve. "Raja 1918". MTV3.fi (fin). Bonnier Group. November 29, 2007. June 22, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 3, 2012.
↑ "Raja 1918-elokuva eurooppalaisilla elokuvafestivaaleilla" (fin). Embassy of Finland, Kiev. March 4, 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 3, 2012.
↑ "Lehti: Käsky-elokuvassa miesten välistä seksiä". MTV3.fi (fin). August 13, 2008. September 16, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 23, 2012.
↑ "Agreeing on History: Adaptation as Restorative Truth in Finnish Reconciliation". 2022-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-12-21.
↑ "Dead or Alive 1918 AKA Taistelu Näsilinnasta 1918 AKA The Battle of Näsilinna 1918 (2012)". 2020-11-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-12-21.
↑ Mikko Laitamo. "Vuosi 1918 suomalaisessa elokuvassa" (fin). 15 March 2008 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 September 2020.

Ədəbiyyat

İngilis

Ahlbäck, Anders, Tepora, T.; Roselius, A. (redaktorlar ), "Masculinities and the Ideal Warrior: Images of the Jäger Movement", The Finnish Civil War 1918: History, Memory, Legacy, Leiden: Brill, 2014, 254–293, ISBN 978-90-04-24366-8
Alapuro, Risto, State and Revolution in Finland, Berkeley: University of California Press, 1988, ISBN 0-520-05813-5
Haapala, Pertti; Tikka, Marko, Gerwarth Robert; Horne John (redaktorlar ), "Revolution, Civil War and Terror in Finland in 1918", War in Peace: Paramilitary Violence in Europe after the Great War, Oxford: Oxford University Press, 2013, 72–84, ISBN 978-0-19-968605-6
Haapala, Pertti, Tepora, T.; Roselius, A. (redaktorlar ), "The Expected and Non-Expected Roots of Chaos: Preconditions of the Finnish Civil War", The Finnish Civil War 1918: History, Memory, Legacy, Leiden: Brill, 2014, 21–50, ISBN 978-90-04-24366-8
Jussila, Osmo; Hentilä, Seppo; Nevakivi, Jukka, From Grand Duchy to a Modern State: A Political History of Finland since 1809, C. Hurst & Co, 1999, ISBN 1-85065-528-6
Jutikkala, Eino; Pirinen, Kauko, A History of Finland, Werner Söderström Osakeyhtiö (WSOY), 2003, ISBN 951-0-27911-0
Kuusinen, Otto Wille, The Finnish Revolution: A Self-Criticism (PDF), THE WORKERS' SOCIALlST FEDERATION, 1919, 2020-05-30 tarixində arxivləşdirilib (PDF), İstifadə tarixi: 2019-12-11
Kirby, David, A Concise History of Finland, Cambridge University Press, 2006, ISBN 0-521-83225-X.
Lintunen, Tiina, Tepora, T.; Roselius, A. (redaktorlar ), "Women at War", The Finnish Civil War 1918: History, Memory, Legacy, Leiden: Brill, 2014, 201–229, ISBN 978-90-04-24366-8
McMeekin, Sean, The Russian Revolution – a new history, London: Profile Books, 2017, ISBN 978-1-78125-902-3
Payne, Stanley G., Civil War in Europe, 1905–1949, New York: Cambridge University Press, 2011, ISBN 978-1-107-64815-9
Pipes, Richard, A Concise History of the Russian Revolution, New York: Vintage, 1996, ISBN 0-679-74544-0
Roselius, Aapo, Tepora, T.; Roselius, A. (redaktorlar ), "Holy War: Finnish Irredentist Campaigns in the aftermath of the Civil War", The Finnish Civil War 1918: History, Memory, Legacy, Leiden: Brill, 2014, 119–155, ISBN 978-90-04-24366-8
Saarela, Tauno, Tepora, T.; Roselius, A. (redaktorlar ), "To Commemorate or Not: The Finnish Labor Movement and the Memory of the Civil War in the Interwar Period", The Finnish Civil War 1918: History, Memory, Legacy, Leiden: Brill, 2014, 331–363, ISBN 978-90-04-24366-8
Siltala, Juha, Tepora, T.; Roselius, A. (redaktorlar ), "Being absorded into an Unintended War", The Finnish Civil War 1918: History, Memory, Legacy, Leiden: Brill, 2014, 51–89, ISBN 978-90-04-24366-8
Tepora, Tuomas, Tepora, T.; Roselius, A. (redaktorlar ), "Changing Perceptions of 1918: World War II and the Post-War Rise of the Left", The Finnish Civil War 1918: History, Memory, Legacy, Leiden: Brill, 2014, 364–400, ISBN 978-90-04-24366-8
Tepora, Tuomas; Roselius, Aapo, The Finnish Civil War 1918: History, Memory, Legacy, Leiden: Brill, 2014a, ISBN 978-90-04-24366-8
Tepora, Tuomas; Roselius, Aapo, Tepora, T.; Roselius, A. (redaktorlar ), "The Finnish Civil War, Revolution and Scholarship", The Finnish Civil War 1918: History, Memory, Legacy, Leiden: Brill, 2014b, 1–16, ISBN 978-90-04-24366-8
Tikka, Marko, Tepora, T.; Roselius, A. (redaktorlar ), "Warfare & Terror in 1918", The Finnish Civil War 1918: History, Memory, Legacy, Leiden: Brill, 2014, 90–118, ISBN 978-90-04-24366-8
Upton, Anthony F., The Communist Parties of Scandinavia and Finland, London: Weidenfeld & Nicolson, 1973, ISBN 0-297-99542-1
Upton, Anthony F., The Finnish Revolution 1917–1918, Minneapolis: University of Minnesota Press, 1980b, ISBN 0-8166-0905-5

Fin

Aamulehti, Suomalaisten valinnat vuoden 1918 sodan nimestä, Su Asiat (fin), 30 March 2008
Ahto, Sampo, Sotaretkillä. In: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, II Taistelu vallasta, Helsinki: Valtion painatuskeskus, 1993, 180–445, ISBN 951-37-0728-8
Alapuro, Risto, Valta ja valtio – miksi vallasta tuli ongelma 1900-luvun vaihteessa. In: Haapala, P. (ed.): Talous, valta ja valtio. Tutkimuksia 1800-luvun Suomesta, Tampere: Vastapaino, 1992, 251–267, ISBN 951-9066-53-5
Apunen, Osmo, Rajamaasta tasavallaksi. In: Avikainen, P., Hetemäki, I. & Pärssinen, E. (eds.) Suomen historia 6, Sortokaudet ja itsenäistyminen, Espoo: Weilin & Göös, 1987, 47–404, ISBN 951-35-2495-7
Arimo, Reino, Saksalaisten sotilaallinen toiminta Suomessa 1918, Jyväskylä: Gummerus, 1991, ISBN 978-951-96-1744-2
Aunesluoma, Juhana; Häikiö, Martti, Suomen vapaussota 1918. Kartasto ja tutkimusopas, Porvoo: WSOY, 1995, ISBN 951-0-20174-X
Eerola, Jari; Eerola, Jouni, Henkilötappiot Suomen sisällissodassa 1918, Turenki: Jaarli, 1998, ISBN 978-952-91-0001-9
Eerola, Jouni, Punaisen Suomen panssarijunat. In: Perko, T. (ed.) Sotahistoriallinen Aikakauskirja 29, Helsinki: Suomen Sotahistoriallinen seura, 2010, 123–165, ISSN 0357-816X
Engman, Max, Pitkät jäähyväiset. Suomi Ruotsin ja Venäjän välissä vuoden 1809 jälkeen, Helsinki: WSOY, 2009, ISBN 978-951-0-34880-2
Haapala, Pertti, Työväenluokan synty. In: Haapala, P. (ed.): Talous, valta ja valtio. Tutkimuksia 1800-luvun Suomesta, Tampere: Vastapaino, 1992, 227–249, ISBN 951-9066-53-5
Haapala, Pertti, Luokkasota, Historiallinen Aikakauskirja 2/1993, 1993, 2007-11-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2019-12-11
Haapala, Pertti, Kun yhteiskunta hajosi, Suomi 1914–1920, Helsinki: Edita, 1995, ISBN 951-37-1532-9
Haapala, Pertti, Monta totuutta. In: Hoppu, T., Haapala, P., Antila, K., Honkasalo, M., Lind, M., Liuttunen, A., Saloniemi, M-R. (eds.): Tampere 1918, Tampere: Tampereen museot, 2008, 255–261, ISBN 978-951-609-369-0
Haapala, Pertti, Yhteiskunnallinen kompromissi. In: Haapala, P. & Hoppu, T. (eds.) Sisällissodan pikkujättiläinen, Helsinki: WSOY, 2009a, 395–404, ISBN 978-951-0-35452-0
Haapala, Pertti, Kun kansankirkko hajosi. In: Huhta, I. (ed.) Sisällissota 1918 ja kirkko, Helsinki: Suomen Kirkkohistoriallinen seura, 2009b, 17–23, ISBN 978-952-5031-55-3
Helsingin Sanomat, Kirja-arvostelu: Heidi Köngäs, Sandra, Kulttuuri (fin), 19 October 2017
Hentilä, Marjaliisa; Hentilä, Seppo, Saksalainen Suomi 1918, Helsinki: Siltala, 2016, ISBN 978-952-234-384-0
Hokkanen, Kari, Kyösti Kallio I (1873–1929), Porvoo: WSOY, 1986, ISBN 951-0-13876-2
Hoppu, Tuomas, Venäläisten upseerien kohtalo. In: Hoppu, T. et al. (eds.) Tampere 1918, Tampere: Tampereen museot, 2008a, 188–199, ISBN 978-951-609-369-0
Hoppu, Tuomas, Tampere – sodan katkerin taistelu. In: Hoppu, T. et al. (eds.) Tampere 1918, Tampere: Tampereen museot, 2008b, 96–161, ISBN 978-951-609-369-0
Hoppu, Tuomas, Sisällissodan puhkeaminen. In: Haapala, P. & Hoppu, T. (eds.) Sisällissodan pikkujättiläinen, Helsinki: WSOY, 2009a, 92–111, ISBN 978-951-0-35452-0
Hoppu, Tuomas, Taistelevat osapuolet ja johtajat. In: Haapala, P. & Hoppu, T. (eds.) Sisällissodan pikkujättiläinen, Helsinki: WSOY, 2009b, 112–143, ISBN 978-951-0-35452-0
Hoppu, Tuomas, Valkoisten voitto. In: Haapala, P. & Hoppu, T. (eds.) Sisällissodan pikkujättiläinen, Helsinki: WSOY, 2009c, 199–223, ISBN 978-951-0-35452-0
Hoppu, Tuomas, Vallatkaa Helsinki. Saksan hyökkäys punaiseen pääkaupunkiin 1918, Juva: Gummerus, 2013, ISBN 978-951-20-9130-0
Hoppu, Tuomas, Sisällissodan naiskaartit. Suomalaiset naiset aseissa 1918, Juva: Gummerus, 2017, ISBN 978-951-24-0559-6
Huhta, Ilkka, Sisällissota 1918 ja kirkko, Helsinki: Suomen Kirkkohistoriallinen seura, 2009, ISBN 978-952-5031-55-3
Häggman, Kai, Kynällä ja kiväärillä. In: Häggman, K., Keskisarja, T., Kuisma, M. & Kukkonen, J. 1917. Suomen ihmisten vuosi, Helsinki: WSOY, 2017, 157–217, ISBN 978-951-0-42701-9
Jussila, Osmo, Suomen historian suuret myytit, Helsinki: WSOY, 2007, ISBN 978-951-0-33103-3
Jutikkala, Eino, Maaliskuun vallankumouksesta toukokuun paraatiin 1918. In: Aunesluoma, J. & Häikiö, M. (eds.) Suomen vapaussota 1918. Kartasto ja tutkimusopas, Porvoo: WSOY, 1995, 11–20, ISBN 951-0-20174-X
Jyränki, Antero, Kansa kahtia, henki halpaa. Oikeus sisällissodan Suomessa?, Helsinki: Art House, 2014, ISBN 978-951-884-520-4
Kalela, Jorma, Miten Suomi syntyi?. In: Pernaa, V. & Niemi, K. Mari (eds.) Suomalaisen yhteiskunnan poliittinen historia, Helsinki: Edita, 2008a, 15–30, ISBN 978-951-37-5321-4
Kalela, Jorma, Yhteiskunnallinen kysymys ja porvarillinen reformismi. In: Pernaa, V. & Niemi, K. Mari (eds.) Suomalaisen yhteiskunnan poliittinen historia, Helsinki: Edita, 2008b, 31–44, ISBN 978-951-37-5321-4
Kalela, Jorma, Suomi ja eurooppalainen vallankumousvaihe. In: Pernaa, V. & Niemi, K. Mari (eds.) Suomalaisen yhteiskunnan poliittinen historia, Helsinki: Edita, 2008c, 95–109, ISBN 978-951-37-5321-4
Kallioinen, Sami, Kestämättömät sopimukset. Muuramen, Savonlinnan ja Teuvan rauhallisuuteen vaikuttaneiden tekijöiden vertailua kesästä 1917 sisällissotaan 1918, Jyväskylä: Jyväskylän yliopisto, Historian ja etnologian laitos, Pro gradu-tutkielma., 2009
Kekkonen, Jukka, Kun aseet puhuvat. Poliittinen väkivalta Espanjan ja Suomen sisällissodissa, Helsinki: Art House, 2016, ISBN 978-951-884-586-0
Keränen, Jorma; Tiainen, Jorma; Ahola, Matti; Ahola, Veikko; Frey, Stina; Lempinen, Jorma; Ojanen, Eero; Paakkonen, Jari; Talja, Virpi; Väänänen, Juha, Suomen itsenäistymisen kronikka, Jyväskylä: Gummerus, 1992, ISBN 951-20-3800-5
Keskisarja, Teemu, Viipuri 1918, Helsinki: Siltala, 2013, ISBN 978-952-234-187-7
Keskisarja, Teemu, Vapauden ja vihan vuosi. In: Häggman, K., Keskisarja, T., Kuisma, M. & Kukkonen, J. 1917. Suomen ihmisten vuosi, Helsinki: WSOY, 2017, 13–74, ISBN 978-951-0-42701-9
Ketola, Eino, Kansalliseen kansanvaltaan. Suomen itsenäisyys, sosiaalidemokraatit ja Venäjän vallankumous 1917, Helsinki: Tammi, 1987, ISBN 978-951-30-6728-1
Kettunen, Pauli, Poliittinen liike ja sosiaalinen kollektiivisuus: tutkimus sosialidemokratiasta ja ammattiyhdistysliikkeestä Suomessa 1918–1930. Historiallisia tutkimuksia 138, Jyväskylä: Gummerus, 1986, ISBN 951-9254-86-2
Klemettilä, Aimo, Lenin ja Suomen kansalaissota. In: Numminen J., Apunen O., von Gerich-Porkkala C., Jungar S., Paloposki T., Kallio V., Kuusi H., Jokela P. & Veilahti V. (eds.) Lenin ja Suomi II, Helsinki: Valtion painatuskeskus, 1989, 163–203, ISBN 951-860-402-9
Klinge, Matti, Keisarin Suomi, Helsinki: Schildts, 1997, ISBN 951-50-0682-1
Kolbe, Laura; Nyström, Samu, Helsinki 1918. Pääkaupunki ja sota, Helsinki: Minerva, 2008, ISBN 978-952-492-138-1
Korppi-Tommola, Aura, Miina Sillanpää - edelläkävijä, Helsinki: Suomen kirjallisuuden seura, 2016, ISBN 978-952-222-724-9
Kuisma, Markku, Sodasta syntynyt. Itsenäisen Suomen synty Sarajevon laukauksista Tarton rauhaan 1914–1920, Helsinki: WSOY, 2010, ISBN 978-951-0-36340-9
Kuusela, Kari, Jüri Vilmsin mysteeri. In: Nieminen, J. (ed.) Helsinki ensimmäisessä maailmansodassa, Helsinki: Gummerus Kustannus Oy, 2015, 42–43, ISBN 978-951-24-0086-7
Lackman, Matti, Suomen vai Saksan puolesta? Jääkäreiden tuntematon historia, Helsinki: Otava, 2000, ISBN 951-1-16158-X
Lackman, Matti, Jääkäriliike. In: Haapala, P. & Hoppu, T. (eds.) Sisällissodan pikkujättiläinen, Helsinki: WSOY, 2009, 48–57, ISBN 978-951-0-35452-0
Lackman, Matti, Suur-Ruotsi vai itsenäinen Suomi? Puntarointia ja kevään 1918 lopputulos. In: Blomgren, R., Karjalainen, M., Manninen, O., Saloranta, P. & Tuunainen, P. (eds.) Sotahistoriallinen Aikakauskirja 34, Helsinki: Suomen Sotahistoriallinen seura, 2014, 216–250, ISSN 0357-816X
Lappalainen, Jussi T., Punakaartin sota I, Helsinki: Valtion painatuskeskus, 1981a, ISBN 951-859-071-0
Lappalainen, Jussi T., Punakaartin sota II, Helsinki: Valtion painatuskeskus, 1981b, ISBN 951-859-072-9
Lindqvist, Herman, Ruotsin historia, jääkaudesta tulevaisuuteen, Helsinki: WSOY, 2003, ISBN 951-0-28329-0
Manninen, Ohto, Sodanjohto ja strategia. In: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, II Taistelu vallasta, Helsinki: Valtion painatuskeskus, 1993a, 24–93, ISBN 951-37-0728-8
Manninen, Ohto, Taistelevat osapuolet. In: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, II Taistelu vallasta, Helsinki: Valtion painatuskeskus, 1993b, 96–177, ISBN 951-37-0728-8
Manninen, Ohto, Vapaussota, Historiallinen Aikakauskirja 2/1993, 1993c, 2007-11-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2019-12-11
Manninen, Ohto, Vapaussota – osana suursotaa ja Venäjän imperiumin hajoamista. In: Aunesluoma, J. & Häikiö, M. (eds.) Suomen vapaussota 1918. Kartasto ja tutkimusopas, Porvoo: WSOY, 1995, 21–32, ISBN 951-0-20174-X
Manninen*, Turo, Työväenkaartien kehitys maaliskuusta marraskuuhun 1917. In: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, I Irti Venäjästä, Helsinki: Valtion painatuskeskus, 1993a, 324–343, ISBN 951-37-0727-X
Manninen*, Turo, Kaartit vastakkain. In: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, I Irti Venäjästä, Helsinki: Valtion painatuskeskus, 1993b, 346–395, ISBN 951-37-0727-X
Manninen*, Turo, Tie sotaan. In: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, I Irti Venäjästä, Helsinki: Valtion painatuskeskus, 1993c, 398–432, ISBN 951-37-0727-X
Meinander, Henrik, Suomen historia. Linjat, rakenteet, käännekohdat, Helsinki: WSOY, 2010, ISBN 978-951-0-37863-2
Meinander, Henrik, Tasavallan tiellä, Suomi kansalaissodasta 2010-luvulle, Helsinki: Schildts & Söderströms, 2012, ISBN 978-951-52-2957-1
Muilu, Heikki, Venäjän sotilaat valkoisessa Suomessa, Jyväskylä: Atena, 2010, ISBN 978-951-796-624-5
Nygård, Toivo, Uhkan väliaikainen väistyminen. In: Zetterberg, S. (ed.) Suomen historian pikkujättiläinen, Porvoo: WSOY, 2003, 553–65, ISBN 951-0-27365-1
Olkkonen, Tuomo, Modernisoituva suuriruhtinaskunta. In: Zetterberg, S. (ed.) Suomen historian pikkujättiläinen, Porvoo: WSOY, 2003, 465–533, ISBN 951-0-27365-1
Paavolainen, Jaakko, Poliittiset väkivaltaisuudet Suomessa 1918, I Punainen terrori, Helsinki: Tammi, 1966
Paavolainen, Jaakko, Poliittiset väkivaltaisuudet Suomessa 1918, II Valkoinen terrori, Helsinki: Tammi, 1967
Paavolainen, Jaakko, Vankileirit Suomessa 1918, Helsinki: Tammi, 1971, ISBN 951-30-1015-5
Pekkalainen, Tuulikki, Lapset sodasssa 1918, Helsinki: Tammi, 2014, ISBN 978-951-31-6939-8
Peltonen, Ulla-Maija, Muistin paikat. Vuoden 1918 sisällissodan muistamisesta ja unohtamisesta, Helsinki: Suomen Kirjallisuuden seura, 2003, ISBN 978-951-74-6468-0
Pietiäinen, Jukka-Pekka, Suomen ulkopolitiikan alku. In: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, III Katse tulevaisuuteen, Helsinki: Valtion painatuskeskus, 1992, 252–403, ISBN 951-37-0729-6
Piilonen, Juhani, Kansallisen eheytyksen ensi askeleet. In: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, III Katse tulevaisuuteen, Helsinki: Valtion painatuskeskus, 1992, 228–249, ISBN 951-37-0729-6
Piilonen, Juhani, Rintamien selustassa. In: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, II Taistelu vallasta, Helsinki: Valtion painatuskeskus, 1993, 486–627, ISBN 951-37-0728-8
Rautkallio, Hannu, Kaupantekoa Suomen itsenäisyydellä. Saksan sodan päämäärät Suomessa 1917–1918, Helsinki: WSOY, 1977, ISBN 978-951-0-08492-2
Rinta-Tassi, Osmo, Kansanvaltuuskunta Punaisen Suomen hallituksena, Helsinki: Valtion painatuskeskus, 1986, ISBN 951-860-079-1
Rinta-Tassi, Osmo, Lokakuun vallankumous ja Suomen itsenäistyminen. In: Numminen J. et al. (eds.) Lenin ja Suomi II, Helsinki: Valtion painatuskeskus, 1989, 83–161, ISBN 951-860-402-9
Roselius, Aapo, Saksalaisten henkilötappiot Suomessa vuonna 1918. In: Westerlund, L. (ed.) Sotaoloissa vuosina 1914–1922 surmansa saaneet, Helsinki: VNKJ 10/2004, Edita, 2004, 165–176, ISBN 952-5354-52-0
Roselius, Aapo, Amatöörien sota. Rintamataisteluiden henkilötappiot Suomen sisällissodassa 1918, Helsinki: VNKJ 1/2006, Edita, 2006, ISBN 952-5354-92-X
Saarikoski, Vesa, Yhteiskunnan modernisoituminen. In: Pernaa, V. & Niemi, K. Mari (eds.) Suomalaisen yhteiskunnan poliittinen historia, Helsinki: Edita, 2008, 113–131, ISBN 978-951-37-5321-4
Soikkanen, Timo, Taistelu autonomiasta. In: Pernaa, V. & Niemi, K. Mari (eds.) Suomalaisen yhteiskunnan poliittinen historia, Helsinki: Edita, 2008, 45–94, ISBN 978-951-37-5321-4
Suodenjoki, Sami, Siviilihallinto. In: Haapala, P. & Hoppu, T. (eds.) Sisällissodan pikkujättiläinen, Helsinki: WSOY, 2009a, 246–269, ISBN 978-951-0-35452-0
Suodenjoki, Sami, Vankileirit. In: Haapala, P. & Hoppu, T. (eds.) Sisällissodan pikkujättiläinen, Helsinki: WSOY, 2009b, 335–355, ISBN 978-951-0-35452-0
Tikka, Marko, Terrorin aika. Suomen levottomat vuodet 1917–1921, Jyväskylä: Gummerus, 2006, ISBN 951-20-7051-0
Tikka, Marko, Kun kansa leikki kuningasta. Suomen suuri lakko 1905, Helsinki: Suomen kirjallisuuden seura, 2009, ISBN 978-952-222-141-4
Uola, Mikko, Seinää vasten vain; poliittisen väkivallan motiivit Suomessa 1917–1918, Helsinki: Otava, 1998, ISBN 978-951-11-5440-2
Upton, Anthony F., Vallankumous Suomessa 1917–1918, I, Jyväskylä: Gummerus, 1980, ISBN 951-26-1828-1
Upton, Anthony F., Vallankumous Suomessa 1917–1918, II, Jyväskylä: Gummerus, 1981, ISBN 951-26-2022-7
Vares, Vesa, Kuninkaantekijät. Suomalainen monarkia 1917–1919, myytti ja todellisuus, Juva: WSOY, 1998, ISBN 951-0-23228-9
Vares, Vesa, Kuningashankkeesta tasavallan syntyyn. In: Haapala, P. & Hoppu, T. (eds.) Sisällissodan pikkujättiläinen, Helsinki: WSOY, 2009, 376–394, ISBN 978-951-0-35452-0
Varpio, Yrjö, Vuosi 1918 kaunokirjallisuudessa. In: Haapala, P. & Hoppu, T. (eds.) Sisällissodan pikkujättiläinen, Helsinki: WSOY, 2009, 441–463, ISBN 978-951-0-35452-0
von Bagh, Peter, Sininen laulu. Itsenäisen Suomen taiteen tarina, Helsinki: WSOY, 2007, ISBN 978-951-0-32895-8
Voutilainen, Miikka, Nälän vuodet. Nälänhädän historia, Jyväskylä: Atena, 2017, ISBN 978-952-30035-14
Westerlund, Lars, Sotaoloissa vuosina 1914–1922 surmansa saaneet, Helsinki: VNKJ 10/2004, Edita, 2004a, ISBN 952-5354-52-0
Westerlund, Lars, Venäläissurmat Suomessa 1914–1922, 2.1. Sotatapahtumat 1918–1922, Helsinki: VNKJ 2/2004, Edita, 2004b, ISBN 952-5354-44-X
Westerlund, Lars; Kalleinen, Kristiina, Loppuarvio surmansa saaneista venäläisistä. In: Westerlund, L. (ed.) Venäläissurmat Suomessa 1914–1922, 2.2. Sotatapahtumat 1918–1922, Helsinki: VNKJ 3/2004c, Edita, 2004, 267–271, ISBN 952-5354-45-8
Ylikangas, Heikki, Käännekohdat Suomen historiassa, Juva: WSOY, 1986, ISBN 951-0-13745-6
Ylikangas, Heikki, Tie Tampereelle, Porvoo: WSOY, 1993a, ISBN 951-0-18897-2
Ylikangas, Heikki, Sisällissota, Historiallinen Aikakauskirja 2/1993, 1993b, 2014-01-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2019-12-11

Xarici keçidlər

Tepora, Tuomas: Finnish Civil War 1918, in: 1914–1918-online. International Encyclopedia of the First World War.
Jalonen, Jussi: Tampere, Battle of, in: 1914–1918-online. International Encyclopedia of the First World War.
1918 (pictures of the Civil War on Flickr uploaded by the Vapriikki Museum Centre under CC-BY 2.0)
Finna.fi (search service for information from Finnish archives, libraries and museums)
Finnish Civil War 1918 (part of the 1914–1918 online International Encyclopedia of the First World War)
The Representation of Violence in the Finnish (press-) Photography of the Civil War (requires an Adobe Flash player)
War Victims in Finland, 1914–1922 Arxivləşdirilib 2017-10-20 at the Wayback Machine (hosted by the National Archives of Finland)

[6] Suomen sisällissota; isv. Finska inbördeskriget; rus. Гражданская война в Финляндии; alm. Finnischer Bürgerkrieg‎. Digər adlar: Bretern müharibəsi, Vətəndaş (ing. Citizen) müharibəsi, Sinif müharibəsi, Azadlıq müharibəsi, Qırmızı üsyan and İnqilab, Tepora, Roselius, 2014b. səh. 1–16. Aamulehti qəzetinin 1005 nəfərdən götürdüyü sorğuya görə, ən məşhur adlar belədir: Vətəndaş müharibəsi 29%, Vətəndaş (ing. Citizen) müharibəsi 25%, Sinif müharibəsi 13%, Azadlıq müharibəsi 11%, Qırmızı üsyan 5%, İnqilab 1%, digər adlar 2%, cavabsız 14%, Aamulehti, 2008. səh. 16

[1] Almaniya və rus bolşeviklər arasındakı 1914-1918-ci illər arasındakı konspirativ əməkdaşlıq daxil olmaqlaPipes, 1996. səh. 113–149, Lackman, 2009. səh. 48–57, McMeekin, 2017. səh. 125–136

[Strength-2] ¹ ² Arimo, 1991. səh. 19–24, Manninen, 1993a. səh. 24–93, Manninen, 1993b. səh. 96–177, Upton, 1981. səh. 107, 267–273, 377–391, Hoppu, 2017. səh. 269–274

[3] Ylikangas, 1993a. səh. 55–63

[4] Muilu, 2010. səh. 87–90

[Casualties-5] ¹ ² Paavolainen, 1966, Paavolainen, 1967, Paavolainen, 1971, Upton, 1981. səh. 191–200, 453–460, Eerola, Eerola, 1998, National Archive of Finland 2004 Arxiv surəti 10 mart 2015 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 10 mart 2015 at the Wayback Machine, Roselius, 2004. səh. 165–176, Westerlund, Kalleinen, 2004. səh. 267–271, Westerlund, 2004a. səh. 53–72, Tikka, 2014. səh. 90–118

[7] Upton, 1980. səh. 62–144, Haapala, 1995. səh. 11–13, 152–156, Klinge, 1997. səh. 483–524, Meinander, 2012. səh. 7–47, Haapala, 2014. səh. 21–50

[8] Upton, 1980. səh. 62–144, Haapala, 1995. səh. 11–13, 152–156, Pipes, 1996. səh. 113–149, Klinge, 1997. səh. 483–524, Lackman, 2000. səh. 54–64, Lackman, 2009. səh. 48–57, Meinander, 2012. səh. 7–47, Haapala, 2014. səh. 21–50, Hentilä, Hentilä, 2016. səh. 15–40

[9] Upton, 1980. səh. 13–15, 30–32, Alapuro, 1988. səh. 110–114, 150–196, Haapala, 1995. səh. 49–73, Lackman, 2000, Jutikkala, Pirinen, 2003. səh. 397, Jussila, 2007. səh. 81–148, 264–282, Meinander, 2010. səh. 108–165, Haapala, 2014. səh. 21–50

[10] Klinge, 1997. səh. 483–524, Jussila, Hentilä və Nevakivi, 1999, Lackman, 2000. səh. 13–85, Jutikkala, Pirinen, 2003. səh. 397, Jussila, 2007. səh. 81–150, 264–282, Soikkanen, 2008. səh. 45–94, Lackman, 2009. səh. 48–57, Ahlbäck, 2014. səh. 254–293, Haapala, 2014. səh. 21–50, Lackman, 2014. səh. 216–250

[11] Əsrlər boyu finlərin coğrafi ərazisi, İsveçin böyük bir İskandinaviya İmperiyasına qədər inkişafının möhkəm bir hissəsi olmuşdur. Dil xaricində (Finlər iki dilli xalq olmuşdu), xalqın mədəniyyəti İsveç rəhbərliyi və ortaq Lüteran kilsəsinin hakim olduğu qərb və şərq bölgələri arasında əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənmədi.Alapuro, 1988. səh. 29–35, 40–51, Haapala, 1995. səh. 49–69, 90–97, Kalela, 2008a. səh. 15–30, Kalela, 2008b. səh. 31–44, Engman, 2009. səh. 9–43, Haapala, 2014. səh. 21–50

[12] Orta Avropa və materik Rusiyasındakı inkişaflardan fərqli olaraq, İsveç rejiminin siyasəti üst təbəqənin iqtisadi, siyasi və sosial nüfuzunun feodal torpaq mülkiyyəti və kapitalına əsaslanması ilə nəticələnmədi. Kəndlilər nisbi sərbəstlik içərisində var idi, heç bir krepostallıq ənənəsi olmadı və görkəmli mülklərin qüdrəti dövlət quruluşu ilə sənayeləşmə arasındakı qarşılıqlı əlaqəyə bağlı idi. Meşə sənayesi Finlandiya üçün həyati bir sahə idi və kəndlilər meşə ərazisinin böyük bir hissəsinə sahib idilər. Bu iqtisadi düşüncələr İsveç dilində danışan yuxarı sinif sosial təbəqəsi arasında Fennomaniyanın doğulmasına səbəb oldu.Alapuro, 1988. səh. 19–39, 85–100, Haapala, 1995. səh. 40–46, Kalela, 2008a. səh. 15–30, Kalela, 2008b. səh. 31–44, Haapala, 2014. səh. 21–50

[13] Sosializ mülk sinif sisteminin antitezisi idi. Apunen, 1987. səh. 73–133, Haapala, 1995. səh. 49–69, 245–250, Klinge, 1997. səh. 250–288, 416–449, Kalela, 2008a. səh. 15–30, Kalela, 2008b. səh. 31–44, Haapala, 2014. səh. 21–50

[14] Səs hüququ uğrunda güc mübarizəsi iki qat idi. Bir kəndli-ruhani ittifaqı ilə zadəgan-burgerlər arasında İsveç və ya Fin dilinin hakim olması və işçi hərəkatı ilə elita arasında parlament demokratiyası uğrunda bir mübarizə var idi. Kəndli-ruhanilər mülklər daxilində Fin dilində danışan əhalinin siyasi gücünü artırmaq üçün sinif sistemindəki sadə insanlar üçün səs hüquqlarını dəstəkləmişdilər, lakin zadəgan-burgerlər planı dayandırdılar., Upton, 1980b. səh. 3–25, Apunen, 1987. səh. 242–250, Alapuro, 1988. səh. 85–127, 150–151, Haapala, 1992. səh. 227–249, Haapala, 1995. səh. 218–225, Klinge, 1997. səh. 289–309, 416–449, Vares, 1998. səh. 38–55, Olkkonen, 2003. səh. 517–521, Kalela, 2008a. səh. 15–30, Kalela, 2008b. səh. 31–44, Tikka, 2009. səh. 12–75, Haapala, Tikka, 2013. səh. 72–84, Haapala, 2014. səh. 21–50.

[15] Haapala, 1992. səh. 227–249, Haapala, 1995. səh. 218–225, Kalela, 2008a. səh. 15–30, Kalela, 2008b. səh. 31–44, Haapala, 2014. səh. 21–50

[16] Solun artan siyasi gücü, əsasən, Köhnə Finlandiya partiyasından olan fennomanları, fin ziyalılarının bir hissəsini özünə çəkdi: Yulius Aylio, Edvard Gillinq, Martti Kovero, Otto-Ville Kuusinen, Kullervo Manner, Hilya Pyarssinen, Hannes Ryomya, İryo Sirola , Vyaynyo Tanner, Karl H. Viik, Elvira Villman, Vyaynyo Voyonmaa, Sulo Vuoliyoki, Uvyaynyo Vuoliyoki (Bu ziyalılar "1905 noyabr sosialistləri" adlanırdı). Haapala, 1995. səh. 62–69, 90–97, Klinge, 1997. səh. 250–288, 428–439, Nygård, 2003. səh. 553–565, Kalela, 2008a. səh. 15–30, Payne, 2011. səh. 25–32, Haapala, 2014. səh. 21–50

[17] Apunen, 1987. səh. 242–250, Alapuro, 1988. səh. 85–100, 101–127, 150–151, Alapuro, 1992. səh. 251–267, Haapala, 1995. səh. 230–232, Klinge, 1997. səh. 450–482, Vares, 1998. səh. 62–78, Jutikkala, Pirinen, 2003. səh. 372–373, 377, Jussila, 2007. səh. 244–263, Haapala, 2014. səh. 21–50

[18] Apunen, 1987. səh. 242–250, Alapuro, 1988. səh. 85–100, 101–127, 150–151, Alapuro, 1992. səh. 251–267, Haapala, 1995. səh. 230–232, Vares, 1998. səh. 62–78, Jussila, 2007. səh. 244–263, Kalela, 2008b. səh. 31–44, Haapala, 2014. səh. 21–50

[19] Upton, 1980. səh. 51–54, Ylikangas, 1986. səh. 163–164, Pipes, 1996. səh. 75–97, Jussila, 2007. səh. 230–243

[20] Finlandiyada çox az bolşevik var idi. XIX əsrin sonunda Petroqrada köçən Fin sənaye işçiləri arasında bolşevizm daha populyar olmuşdu. Fin Partiyası və Gənc Fin Partiyası köhnə Fennomaniya hərəkatının davamçılarından idi, Alapuro, 1988. səh. 85–132, Haapala, 1995. səh. 56–59, 142–147, Nygård, 2003. səh. 553–565

[21] Upton, 1980. səh. 109, 195–263, Alapuro, 1988. səh. 143–149, Haapala, 1995. səh. 11–14, Haapala, 2008. səh. 255–261, Haapala, Tikka, 2013. səh. 72–84, Haapala, 2014. səh. 21–50

[22] Haapala, 1995. səh. 221, 232–235, Kirby, 2006. səh. 150, Haapala, 2008. səh. 255–261, Haapala, 2014. səh. 21–50

[23] Upton, 1980. səh. 95–98, 109–114, Haapala, 1995. səh. 155–159, 197, 203–225, Haapala, 2014. səh. 21–50

[24] 1917–1918-ci illərdə finlər hava istiliyinin azalması ilə ani bir iqlim dəyişikliyi səbəbindən qidalanma və epidemiya xəstəlikləri səbəbiylə 200.000 insanın öldüyü 1867–1868 qıtlığının travması altında yaşayırdı. Upton, 1980. səh. 95–98, 109–114, Ylikangas, 1986. səh. 163–172, Alapuro, 1988. səh. 163–164, 192, Haapala, 1995. səh. 155–159, 203–225, Haapala, 2014. səh. 21–50, Häggman, 2017. səh. 157–217, Keskisarja, 2017. səh. 13–74, Voutilainen, 2017. səh. 25–44

[Upton_1980_163–194-25] ¹ ² Upton, 1980. səh. 163–194, Alapuro, 1988. səh. 158–162, 195–196, Keränen və b. 1992. səh. 35, 37, 39, 40, 50, 52, Haapala, 1995. səh. 229–245, Klinge, 1997. səh. 487–524, Kalela, 2008b. səh. 31–44, Kalela, 2008c. səh. 95–109, Haapala, 2014. səh. 21–50, Siltala, 2014. səh. 51–89

[26] Trotsky, Leon. History of the Russian Revolution. London: The Camelot Press ltd. 1934. səh. 785.

[27] Rusiyanın zəifliyi Finlandiya ərazisinin Petroqradı qoruyan bir tampon zona kimi əhəmiyyətini vurğuladı. Upton, 1980. səh. 163–194, Alapuro, 1988. səh. 158–162, 195–196, Alapuro, 1992. səh. 251–267, Keränen və b. 1992. səh. 35, 37, 39, 40, 50, 52, Haapala, 1995. səh. 229–245, Klinge, 1997. səh. 502–524, Haapala, 2008. səh. 255–261, Kalela, 2008c. səh. 95–109, Siltala, 2014. səh. 51–89, Haapala, 2014. səh. 21–50

[28] Upton, 1980. səh. 163–194, Kettunen, 1986. səh. 9–89, Alapuro, 1988. səh. 158–162, 195–196, Alapuro, 1992. səh. 251–267, Keränen və b. 1992. səh. 35, 37, 39, 40, 50, 52, Haapala, 1995. səh. 229–245, Klinge, 1997. səh. 502–524, Haapala, 2008. səh. 255–261, Kalela, 2008b. səh. 31–44, Kalela, 2008c. səh. 95–109, Siltala, 2014. səh. 51–89

[29] İsveç dilində danışan yuxarı təbəqənin iqtisadiyyat, sənaye, idarəetmə və ordu üzərindəki uzunmüddətli təsirlərinə görə rolu əhəmiyyətli idi. İsveç dilində danışan ən sağçı mühafizəkarların ən solçu sosialistlər ilə arasında hakimiyyət uğrunda bir savaş başladı. İsveç dilində danışan bir çox işçi Qırmızılara qoşulduğundan dil məsələsi sosial fərqliliklər qədər əsas deyildi. Upton, 1980. səh. 195–230, Ylikangas, 1986. səh. 166–167, Alapuro, 1988. səh. 151–167, Manninen, 1993c, Manninen*, 1993a. səh. 324–343, Haapala, 1995. səh. 123–127, 237–243, Hoppu, 2009b. səh. 112–143, Haapala, Tikka, 2013. səh. 72–84, Haapala, 2014. səh. 21–50

[30] Oktyabr inqilabından sonra Bolşeviklər Berlindən 15 milyon marka aldı, lakin Leninin nüfuzu zəif oldu və Rusiya bütün əsas rus hərbi, siyasi və iqtisadi fəaliyyətlərinin diqqət mərkəzini içəriyə çevirən vətəndaş müharibəsiylə qarışdı. Keränen və b. 1992. səh. 36, Pipes, 1996. səh. 113–149, Lackman, 2000. səh. 86–95, Lackman, 2009. səh. 48–57, McMeekin, 2017. səh. 125–136

[31] Upton, 1980. səh. 195–263, Keränen və b. 1992. səh. 52, 59

[32] Upton, 1980. səh. 264–342, Keränen və b. 1992. səh. 67, 70, Jyränki, 2014. səh. 18–38

[33] Upton, 1980. səh. 264–342, Keränen və b. 1992. səh. 70, Jyränki, 2014. səh. 18–38

[34] Almaniya-Rusiya sülh danışıqlarına baxmayaraq, Almanlar 70.000 tüfəng və 70 pulemyot və topları da ağlara satmağı və Yaqer batalyonunun Finlandiyaya etibarlı bir şəkildə geri qayıtmasını təşkil etməyi qəbul etdilər. Alman silahları 1918-ci ilin fevral-mart aylarında Finlandiyaya nəql edildi, Upton, 1980. səh. 195–263, Keränen və b. 1992. səh. 59, 63, 66, 68, 98, Manninen, 1993b. səh. 96–177, Manninen*, 1993b. səh. 393–395

[35] Sosialistlər bolşeviklərdən bir manifesto ilə Finlandiya suverenliyini qəbul etmələrini istəməyi planlaşdırırdılar, ancaq Petroqraddakı qeyri-müəyyən vəziyyət bu planı dayandırdı. Upton, 1980. səh. 256–342, Ketola, 1987. səh. 368–384, Keränen və b. 1992. səh. 66, Jyränki, 2014. səh. 18–38

[36] Upton, 1980. səh. 264–342, Ketola, 1987. səh. 368–384, Keränen və b. 1992. səh. 64, Haapala, 1995. səh. 152–156, Siltala, 2014. səh. 51–89

[37] Oktyabr qiyamının əvvəlində Finlandiyadakı Rus Dairə Komitəsi Müvəqqəti Hökümətin səlahiyyətini rədd edən ilk qurum idi. Leninin 27 yanvar 1918-ci il tarixli Fin bolşevik Eyno Rahyaya verdiyi bədbin şərh çox yaxşı bilinir: "Xeyr, yoldaş Rahya, bu dəfə kampaniyanızı qazanmayacaqsınız, çünki Finlandiyada fin sosial demokratlarının gücünə sahibsiniz. Upton, 1980. səh. 264–342, Ketola, 1987. səh. 368–384, Rinta-Tassi, 1989. səh. 83–161, Keränen və b. 1992. səh. 70, Siltala, 2014. səh. 51–89

[38] Manninen*, 1993a. səh. 324–343, Manninen*, 1993b. səh. 393–395, Jussila, 2007. səh. 282–291

[39] Upton, 1980. səh. 317–342, Lappalainen, 1981a. səh. 15–65, Alapuro, 1988. səh. 151–171

[40] Keränen və b. 1992. səh. 79

[41] Keränen və b. 1992. səh. 67, 70, Haapala, 1995. səh. 235–237

[42] Aktivistlər, ya Almaniya, ya da İsveç tərəfindən idarə olunan bir Finlandiya Böyük Hersoqluğunu hədəf aldılar. 1914-cü ilə qədər Finlandiya zərif meşə və metal məhsulları Rusiyaya, Qərbi Avropaya mişar fabriki və kütləvi ağac məhsulları ixrac edirdi. Birinci Dünya müharibəsi Qərbə ixracatı dayandırdı və faydalı müharibə ticarətinin çox hissəsini Rusiyaya yönəltdi. 1917-ci ildə Rusiyaya ixracat çökdü və 1919-cu ildən sonra Finlər Böyük Müharibədən sonra məhsullara olan yüksək tələbat səbəbindən yenidən qərb bazarına yönəldilər.Alapuro, 1988. səh. 89–100, Haapala, 1995. səh. 49–73, 156–159, 243–245, Klinge, 1997. səh. 483–524, Jussila, 2007. səh. 9–10, 181–182, 203–204, 264–276, Kalela, 2008a. səh. 15–30, Kuisma, 2010. səh. 13–81, Meinander, 2010. səh. 108–173, Ahlbäck, 2014. səh. 254–293, Haapala, 2014. səh. 21–50, Lackman, 2014. səh. 216–250, Siltala, 2014. səh. 51–89, Hentilä, Hentilä, 2016. səh. 15–40, Keskisarja, 2017. səh. 13–74

[43] Svinhufvudun ilkin baxışı Senatın Finlandiya və müstəqillik prosesinə Regent çağırışı ilə rəhbərlik edəcəyi idi; qeyri-sosialist Finlandiyanı azad etməyəcəyinə inandığı bolşeviklərlə danışıqlar olmazdı. Sosialistlərin baxışı isə parlamentin Finlandiyaya rəhbərlik etməsi və müstəqilliyin Rusiya Təsis Məclisinin digər partiyaları ilə müqayisədə zəif bir Bolşevik hökuməti ilə danışıqlar yolu ilə əldə ediləcəyi idi., Upton, 1980. səh. 343–382, Keränen və b. 1992. səh. 73, 78, Manninen, 1993c, Jutikkala, 1995. səh. 11–20, Haapala, 2014. səh. 21–50, Jyränki, 2014. səh. 18–38

[44] Bolşevik Xalq Kommissarları Şurası 1918-ci il 4 yanvar tarixində Finlandiyanın tanınması ilə bağlı qərarı təsdiq etdi. Upton, 1980. səh. 343–382, Keränen və b. 1992. səh. 79, 81, Keskisarja, 2017. səh. 13–74

[45] Fransa daha sonra 1918-ci ildə Ağların Almaniya ilə əməkdaşlığı səbəbi ilə Ağ hökumətlə diplomatik əlaqələrini kəsdi, Upton, 1980. səh. 343–382, Keränen və b. 1992. səh. 80, 81, Pietiäinen, 1992. səh. 252–403

[46] Upton, 1980. səh. 390–515, Lappalainen, 1981a. səh. 15–65, 177–182, Manninen*, 1993c. səh. 398–432, Hoppu, 2009a. səh. 92–111, Siltala, 2014. səh. 51–89, Tikka, 2014. səh. 90–118

[47] Upton, 1980. səh. 390–515, Keränen və b. 1992. səh. 80–89, Manninen, 1993b. səh. 96–177, Manninen*, 1993c. səh. 398–432, Westerlund, 2004b. səh. 175–188, Tikka, 2014. səh. 90–118

[48] Qırmızılar döyüşdə qalib gələrək 20.000 tüfəng, 30 pulemyot, 10 top və 2 zirehli texnika əldə etdilər. Ümumilikdə, ruslar Helsinki və Tampere anbarlarından Qırmızılara 20.000 tüfəng çatdırdılar. Ağlar rus qarnizonlarından 14.500 tüfəng, 90 pulemyot, 40 top və 4 minaatan ələ keçirdi. Bəzi rus ordu zabitləri bölmələrinin silahlarını həm Qırmızılara, həm də Ağlara satdılar. Upton, 1980. səh. 390–515, Lappalainen, 1981a. səh. 15–65, 177–182, Klemettilä, 1989. səh. 163–203, Keränen və b. 1992. səh. 80–89, Manninen, 1993b. səh. 96–177, Manninen*, 1993c. səh. 398–432, Tikka, 2014. səh. 90–118

[49] Sosialist və qeyri-sosialistlər arasında barışıq və bitərəfliyi qorumaq cəhdləri 1918-ci ilin yanvarında yerli səviyyədə razılaşmalarla edildi. Misal üçün, Muurame, Savonlinna və Teuvadakı razılaşmalar, Kallioinen, 2009. səh. 1–146

[50] Keränen və b. 1992. səh. 91–101

[51] Sosialistlərin "ideya rəhbəri" Karl Kautski Finlandiya Qırmızı inqilabını qəbul etmirdi. Leninə müxalif olan Kautski reformist siyasəti dəstəkləyirdi. Rinta-Tassi, 1986. səh. 417–429, Keränen və b. 1992. səh. 88, 102, Piilonen, 1993. səh. 486–627, Jussila, Hentilä və Nevakivi, 1999. səh. 108, Suodenjoki, 2009a. səh. 246–269, Payne, 2011. səh. 25–32, Siltala, 2014. səh. 51–89

[52] Upton, 1981. səh. 262–265, Pietiäinen, 1992. səh. 252–403, Manninen, 1995. səh. 21–32

[53] Rusiya vətəndaş müharibəsindən sonra tədricən yenidən dirçələn Rusiya 1918-ci ildə müstəqil olan bir çox xalqı yenidən hakimiyyəti altına aldı. Upton, 1981. səh. 255–278, Klemettilä, 1989. səh. 163–203, Keränen və b. 1992. səh. 94, 106, Pietiäinen, 1992. səh. 252–403, Manninen, 1993c, Manninen, 1995. səh. 21–32, Jussila, 2007. səh. 276–282

[54] Upton, 1981. səh. 62–68, Vares, 1998. səh. 38–46, 56–115, Vares, 2009. səh. 376–394, Haapala, 2014. səh. 21–50

[55] Rusiya İmperiyasının süqutu, Oktyabr üsyanı və Fin germanizmi Qustav Mannerheymi mübahisəli bir vəziyyətə gətirmişdi. O, Finlandiya və Rus Qırmızılarına, eləcə də Almaniyaya, öz növbəsində, Finlandiya müstəqilliyini dəstəkləməyən Rus Ağ zabitləri ilə ittifaqa qarşı çıxdı. Keränen və b. 1992. səh. 102, 142, Manninen, 1995. səh. 21–32, Klinge, 1997. səh. 516–524, Lackman, 2000, Westerlund, 2004b. səh. 175–188, Meinander, 2012. səh. 7–47, Roselius, 2014. səh. 119–155

[56] Eerola, 2010. səh. 123–165

[57] Ağları dəstəkləyən qadınlar qadın Ağ Qvardiya qurulmasını tələb etdilər. Mannerheym bu planı qəbul etmədi, lakin bəzi qadınlar əsgər olaraq çağrıldı. Lappalainen, 1981a. səh. 154–176, Haapala, 1993, Manninen, 1993b. səh. 96–177, Manninen, 1995. səh. 21–32, Vares, 1998. səh. 85–106, Lintunen, 2014. səh. 201–229, Tikka, 2014. səh. 90–118, Hoppu, 2017. səh. 269–274

[58] Tikka, 2006. səh. 25–30, 141–152

[59] Lappalainen, 1981a. səh. 182

[60] Lappalainen, 1981a. səh. 177–205, Ylikangas, 1993a. səh. 15–21, Manninen, 1995. səh. 21–32, Tikka, 2014. səh. 90–118

[61] Lappalainen, 1981a. səh. 177–205, Upton, 1981. səh. 227–255, Tikka, 2014. səh. 90–118

[62] Qırmızı Qvardiyadakı bəzi qadınlar Alvettula-Hauho-Siryantaka-Lahti xətti boyunca olan hücumda aktivlik göstərmişdilər. Upton, 1981. səh. 227–255, Lappalainen, 1981a. səh. 130–135 Lappalainen, 1981b. səh. 233–236, Arimo, 1991. səh. 70–81, Hoppu, 2017. səh. 181–202

[63] Upton, 1980b. səh. 415–422, Lappalainen, 1981a. səh. 154–176, Upton, 1981. səh. 265–278, Keränen və b. 1992. səh. 89, Manninen, 1995. səh. 21–32, Westerlund, 2004b. səh. 175–188, Jussila, 2007. səh. 276–291, Hoppu, 2009b. səh. 112–143,Tikka, 2014. səh. 90–118

[64] Mannerheym öz şəxsi istəkləri ilə əməkdaşlıq edənləri əfv etsə də, Ağlara qarşı çıxanlar edam edildi. Bəzi Qırmızı rus zabitlər Tampere döyüşündəki ağır məğlubiyyətdən sonra Fin Qırmızılar tərəfindən edam edilmişdi.Lappalainen, 1981a. səh. 154–176, Upton, 1981. səh. 265–278, Keränen və b. 1992. səh. 89, Manninen, 1995. səh. 21–32, Westerlund, 2004b. səh. 175–188, Hoppu, 2008a. səh. 188–199, Hoppu, 2009b. səh. 112–143, Muilu, 2010. səh. 9–86, Tikka, 2014. səh. 90–118

[65] Ruslar bolşevikləri Ağlar Finlandiyadakı Sovet qarnizonlarına hücum etdikdən sonra Ağ Finlandiyaya qarşı müharibə elan etdilər. Upton, 1981. səh. 259–262, Manninen, 1993c, Aunesluoma, Häikiö, 1995. səh. 98, Manninen, 1995. səh. 21–32, Tikka, 2014. səh. 90–118

[Upton_1981_62–144-66] ¹ ² Upton, 1981. səh. 62–144, Roselius, 2006. səh. 151–160, Lackman, 2009. səh. 48–57, Tikka, 2014. səh. 90–118

[67] Upton, 1980. səh. 9–50, Alapuro, 1988. səh. 40–51, 74–77, Haapala, 1993, Ylikangas, 1993b, Haapala, 1995. səh. 90–92, Jussila, 2007. səh. 264–291, Lackman, 2009. səh. 48–57

[68] Ticari qatran istehsalının və İsveçə taxıl ixracının bitməsindən sonra zəif sənayeləşmə səbəbindən Ostrobotniya iqtisadiyyatı gerilədi. Düşüş siyasi və dini mühafizəkarlığa və əhalinin sürətli artımından sonra ABŞ-yə mühacirətə səbəb oldu. Upton, 1980. səh. 9–50, Alapuro, 1988. səh. 40–51, 74–77, Haapala, 1993, Ylikangas, 1993b, Haapala, 1995. səh. 90–92

[69] İsveç germanizmində Finlandiya ərazilərinin yenidən ələ keçirilməsini də hədəfləyən Böyük İsveş ideyası da var idi. Klinge, 1997. səh. 483–524, Lindqvist, 2003. səh. 705–719, Lackman, 2014. səh. 216–250

[70] 31 dekabr 1917-ci ildə Aland xalqı % 57 səs çoxluğu ilə adaları İsveç Krallığına inteqrasiya etmək istəklərini elan etdilər. Alanda nəzarət məsələsi Birinci Dünya müharibəsindən sonra İsveç və Finlandiya arasında mübahisəyə çevrildi.Upton, 1981. səh. 990–120, Keränen və b. 1992. səh. 79, 97, Klinge, 1997. səh. 483–524, Lindqvist, 2003. səh. 705–719, Hoppu, 2009b. səh. 130, Lackman, 2014. səh. 216–250

[71] 7 Martda nümayəndələr E. Hyelt və R. Erix əlverişsiz Almaniya-Finlandiya müqavilələrini imzaladılar və alman hərbi yardımının xərclərini ödəməyə söz verdilər. Arimo, 1991. səh. 8–18, 87–92, Keränen və b. 1992. səh. 108, Jussila, Hentilä və Nevakivi, 1999. səh. 117, Meinander, 2012. səh. 7–47, Hentilä, Hentilä, 2016. səh. 41–70

[72] Murmansk-Petroqrad Kirov dəmiryolu 1916-cı ildə yerləşdirilmişdir. Upton, 1981. səh. 62–144, Keränen və b. 1992. səh. 108, Lackman, 2009. səh. 48–57, Roselius, 2014. səh. 119–155, Hentilä, Hentilä, 2016. səh. 41–70

[73] Upton, 1981. səh. 369–424, Arimo, 1991. səh. 41–44, Keränen və b. 1992. səh. 97, Ahto, 1993. səh. 180–445, Jussila, Hentilä və Nevakivi, 1999. səh. 117, Lackman, 2009. səh. 48–57, Hentilä, Hentilä, 2016. səh. 117–196

[74] Ahto, 1993. səh. 180–445

[75] Ahto, 1993. səh. 180–445, Ylikangas, 1993a. səh. 103–295, 429–443, Aunesluoma, Häikiö, 1995. səh. 92–97

[Ahto_1993_180–445-76] ¹ ² Lappalainen, 1981b. səh. 144–148, 156–170, Ahto, 1993. səh. 180–445, Ylikangas, 1993a. səh. 103–295, 429–443, Aunesluoma, Häikiö, 1995. səh. 92–97, Hoppu, 2008b. səh. 96–161, Tikka, 2014. səh. 90–118

[77] Upton, 1981. səh. 317–368, Ahto, 1993. səh. 180–445, Ylikangas, 1993a. səh. 103–295, 429–443, Aunesluoma, Häikiö, 1995. səh. 92–97, Hoppu, 2008b. səh. 96–161, Tikka, 2014. səh. 90–118

[78] Helsinki limanındakı Rusiya Donanması döyüş zamanı bitərəf qaldı və 5 aprel Almaniya-Rusiya Hanko razılaşması nəticəsində donanma 10–13 aprel tarixlərində Kronştadta üzdü. Başlanğıcda, qırmızılar təslim olmağa razılaşdı və Polkovnik von Şirski, Helsinkiyə bir gediş qrupu və film çəkən qrup ilə kiçik bir birlik göndərməyi düşündü. Lappalainen, 1981b. səh. 174–184, Arimo, 1991. səh. 44–61, Pietiäinen, 1992. səh. 252–403, Ahto, 1993. səh. 384–399, Meinander, 2012. səh. 7–47, Hoppu, 2013. səh. 124–392

[79] Lappalainen, 1981b. səh. 174–184, Arimo, 1991. səh. 44–61, Ahto, 1993. səh. 384–399, Aunesluoma, Häikiö, 1995. səh. 100–102, Hoppu, 2013. səh. 124–392

[80] Lappalainen, 1981b. səh. 174–184, Arimo, 1991. səh. 44–61,Ahto, 1993. səh. 384–399, Aunesluoma, Häikiö, 1995. səh. 100–102, Kolbe, Nyström, 2008. səh. 76–94, Hoppu, 2013. səh. 124–392

[81] Lappalainen, 1981b. səh. 194–201, Arimo, 1991. səh. 61–70, Ahto, 1993. səh. 399–410, Aunesluoma, Häikiö, 1995. səh. 104–105, Roselius, 2004. səh. 165–176, Roselius, 2006. səh. 89–91

[82] Upton, 1980b. səh. 486–512, Lappalainen, 1981b. səh. 201–226, Upton, 1981. səh. 391–400, 424–442, Ahto, 1993. səh. 411–437, Aunesluoma, Häikiö, 1995. səh. 112, Roselius, 2006. səh. 139–147, Hoppu, 2009c. səh. 199–223, Keskisarja, 2013. səh. 232–309, Tikka, 2014. səh. 90–118

[83] Upton, 1980. səh. 219–243, Keränen və b. 1992. səh. 52, Uola, 1998. səh. 11–30, Haapala, Tikka, 2013. səh. 72–84, Tikka, 2014. səh. 90–118

[84] Tikka, 2006. səh. 69–138, Tikka, 2014. səh. 90–118

[85] Tikka, 2006. səh. 19–38, 69–138, 141–158, Haapala, Tikka, 2013. səh. 72–84, Tikka, 2014. səh. 90–118

[86] Keskisarja, 2013. səh. 290–301

[87] Paavolainen, 1966. səh. 183–208, Keränen və b. 1992. səh. 105, Eerola, Eerola, 1998. səh. 59, 91, Westerlund, 2004a. səh. 15, Tikka, 2006. səh. 25–32, 69–100, 141–146, 157–158, Huhta, 2009. səh. 7–14, Tikka, 2014. səh. 90–118

[88] Təxminən 350 qırmızı qadın — əsasən əsgər — edam edildi, bunlardan 200-ü Lahtidə həyata keçirildi. Qadınlar qarşı cinsi zorakılıq, xüsusən qırmızı qadınlar uzunmüddətli tabu mövzusuna çevrildi. Məsələylə bağlı etibarlı ədəbi mənbələrin sayı az olsa da, etibarsız şifahi mənbələrin sayı çoxdur. Paavolainen, 1967, Keränen və b. 1992. səh. 121, 138, Eerola, Eerola, 1998. səh. 59, 91, Westerlund, 2004a. səh. 15, Tikka, 2006. səh. 25–32, 69–81, 103–138, 141–146, 157–158, Haapala, Tikka, 2013. səh. 72–84, Keskisarja, 2013. səh. 312–386, Lintunen, 2014. səh. 201–229, Tikka, 2014. səh. 90–118, Hoppu, 2017. səh. 269–274

[89] On bir qız da daxil olmaqla "qırmızı" uşaqlar və iki qız da daxil olmaqla yeddi "ağ" uşaq, döyüşlərdən kənarda edam edildi. 1918-ci ildən sonra tarixi bir mif yaradıldı: qaliblərin ümumi hərəkətləri qanuni, məğlubiyyətə uğrayanlar isə qanunsuz idi. Müasir tarixçilər iddia edirlər ki, vətəndaş müharibəsindəki zorakılığın qanuni və mənəvi əsaslandırılması cəhdi hər iki tərəfdən də qərəz, təhrif və cəmiyyətin çürüməsinə səbəb olur.Paavolainen, 1966. səh. 183–208, Paavolainen, 1967, Keränen və b. 1992. səh. 121, 138, Eerola, Eerola, 1998. səh. 59, 91, Westerlund, 2004a. səh. 15, Tikka, 2006. səh. 19–30, Jyränki, 2014. səh. 150–188, Pekkalainen, 2014. səh. 49–68, Tikka, 2014. səh. 90–118, Kekkonen, 2016. səh. 106–166, 287–356

[Keränen_et_al._1992_123–137-90] ¹ ² Keränen və b. 1992. səh. 123–137

[91] Keränen və b. 1992. səh. 123–137, Jussila, 2007. səh. 190–191, Kolbe, Nyström, 2008. səh. 144–155, Hentilä, Hentilä, 2016. səh. 11–14, 197–203

[92] Günahsız şəxslərdən bəziləri Qırmızı Qvardiyada xidmət etmək üçün zorla alınan Ağ tərəfdarlar və ya bitərəf finlər idi. Onlar döyüşlərdə iştirak etmə səbəblərini açıqlaya bilməmişdilər.Paavolainen, 1971, Keränen və b. 1992. səh. 140, 142, Jussila, Hentilä və Nevakivi, 1999. səh. 112, Tikka, 2006. səh. 161–178, Suodenjoki, 2009b. səh. 335–355, Haapala, Tikka, 2013. səh. 72–84, Jyränki, 2014. səh. 177–188, Pekkalainen, 2014. səh. 84–244, Tikka, 2014. səh. 90–118

[93] Paavolainen, 1971, Eerola, Eerola, 1998. səh. 114, 121, 123, Westerlund, 2004a. səh. 115–150, Suodenjoki, 2009b. səh. 335–355, Tikka, 2014. səh. 90–118

[94] Upton, 1973. səh. 105–142, Upton, 1981. səh. 447–481, Jussila, Hentilä və Nevakivi, 1999. səh. 112, Suodenjoki, 2009b. səh. 335–355, Saarela, 2014. səh. 331–363

[95] Upton, 1981. səh. 447–481, Haapala, 1995. səh. 9–13, 212–217, Peltonen, 2003. səh. 9–24, 214–220, 307–325, National Archive of Finland 2004 Arxiv surəti 10 mart 2015 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 10 mart 2015 at the Wayback Machine,Tikka, 2006. səh. 32–38, 209–223, Haapala, Tikka, 2013. səh. 72–84, Tikka, 2014. səh. 90–118

[96] Vares, 1998. səh. 38–115, 199–261, Vares, 2009. səh. 376–394

[97] Upton, 1973. səh. 105–142, Upton, 1981. səh. 447–481, Keränen və b. 1992. səh. 136, 149, 152, 159, Saarela, 2014. səh. 331–363

[98] 27 Avqust 1918-ci ildə əlavə bir Almaniya-Rusiya müqaviləsi imzalandı: Almanlar fin qoşunlarını Petroqrad və Rus Kareliyasından kənarda saxlayacaqlarına söz verdilər, lakin İngilis qoşunlarına qarşı birgə Bolşevik-Ağ Finlandiya hərbi birləşməsinin hücumunu planlaşdırdılar. Eyni zamanda, Rusiya Vətəndaş müharibəsindəki zəif bolşeviklərin gözlənilən çöküşü Almanların Schlussstein Petroqradı ələ keçirmək planına səbəb oldu. Rautkallio, 1977. səh. 377–390, Upton, 1981. səh. 460–481, Arimo, 1991. səh. 8–18, 87–92, Keränen və b. 1992. səh. 136, Vares, 1998. səh. 122–129, Jussila, Hentilä və Nevakivi, 1999. səh. 121, Jussila, 2007. səh. 190–191, Kolbe, Nyström, 2008. səh. 144–147, Roselius, 2014. səh. 119–155, Hentilä, Hentilä, 2016. səh. 210–215, 300–310

[99] Rautkallio, 1977. səh. 377–390, Arimo, 1991. səh. 8–18, 87–92, Keränen və b. 1992. səh. 152, Vares, 1998. səh. 199–261, Jussila, 2007. səh. 190–191, 276–291, Hentilä, Hentilä, 2016. səh. 197–203, 287–300

[100] Finlandiya iqtisadiyyatı 1929–1931-ci illərdəki depressiya dövründəki yavaşlamaya baxmayaraq, 1924–1939 illər arasında olduqca sürətli böyüdü və finlərin əksəriyyətinin yaşayış səviyyəsini əhəmiyyətli dərəcədə artırdı, Keränen və b. 1992. səh. 157, Pietiäinen, 1992. səh. 252–403, Haapala, 1995. səh. 9–13, 212–217, Saarikoski, 2008. səh. 115–131, Siltala, 2014. səh. 51–89

[101] Tarixdəki gün baxımından Finlandiya müstəqilliyi simvolik olaraq 15 Noyabr 1917, 6 dekabr 1917 və 11 noyabr 1918-dən ibarət bir üçbucaq meydana gətirdi., Upton, 1981. səh. 447–481, Keränen və b. 1992. səh. 67, 73, 154, 171, Jyränki, 2014. səh. 18–38, Hentilä, Hentilä, 2016. səh. 11–14, 323–344

[102] 1920-ci illərdən etibarən Finlandiya sadəcə bir obyekt olmaq əvəzinə, beynəlxalq siyasətdə tədricən bir subyektə çevrildi. Keränen və b. 1992. səh. 154, 171, Haapala, 1995. səh. 243–256, Kalela, 2008c. səh. 95–109, Kuisma, 2010. səh. 231–250

[103] Haapala, 1995. səh. 223–225, 243, 249

[104] Stohlberq, İnqman, Tokoy və Haykki Ritavuori və Miina Sillanpyaa, digər mötədil qadın siyasətçilərlə birlikdə 1918-ci ilin yanvarında, -sosialist və sosialist olmayan üzvlər hər ikisi də daxil olmaqla yeni bir Senat təklifi ilə vətəndaş müharibəsindən qaçmağa çalışdılar, lakin bu təklif qəbul edilmədi. Hokkanen, 1986, Rinta-Tassi, 1986. səh. 121–141, Haapala, 1995. səh. 223–225, 243, 249, Vares, 1998. səh. 58, 96–99, Korppi-Tommola, 2016. səh. 99–102

[105] Upton, 1981. səh. 480–481, Piilonen, 1992. səh. 228–249, Haapala, 1995. səh. 97–99, 243–256, Haapala, 2008. səh. 255–261,Haapala, 2009a. səh. 395–404, Haapala, 2009b. səh. 17–23, Vares, 2009. səh. 376–394, Meinander, 2010. səh. 174–182, Haapala, 2014. səh. 21–50

[106] Piilonen, 1992. səh. 228–249, Haapala, 1995. səh. 97–99, 243–256, Haapala, 2008. səh. 255–261, Saarikoski, 2008. səh. 115–131, Haapala, 2009a. səh. 395–404, Haapala, 2009b. səh. 17–23, Vares, 2009. səh. 376–394, Haapala, 2014. səh. 21–50

[107] Böyük ehtimal doğru olmayan bir hekayəyə görə, Estoniya Baş nazirinin müavini Jüri Vilms Helsinkidə almanlar tərəfindən edam edilmış və bu məzarda basdırılmışdı. Kuusela, 2015. səh. 42–43

[108] Pääkirjoitus: Kansalaissota on arka muistettava Arxivləşdirilib 2022-05-26 at the Wayback Machine (in Finnish)

[109] Punaisten ja valkoisten perintöä vaalitaan yhä – Suomalaiset lähettivät yli 400 muistoa vuoden 1918 sisällissodasta Arxivləşdirilib 2022-05-21 at the Wayback Machine (in Finnish)

[110] Varpio, 2009. səh. 441–463, Tepora, 2014. səh. 390–400

[111] Runar Şildt qismən Vətəndaş müharibəsi səbəbiylə 1925-ci ildə intihar etdi. 1920-ci ildə o, yazırdı: "Böcək məni və mənim növümdəki insanları toplaşmağa çağırmayacaq. Bu həyatın Ağ və Qırmızı Qvardiyalarında yerimiz yoxdur. Nə fanatik müharibə fəryadı, nə sütunda yer, nə daimi qalmaq üçün yer, rahatlıq yoxdur. Bizim üçün deyil", von Bagh, 2007. səh. 15–55, Varpio, 2009. səh. 441–463, Tepora, 2014. səh. 390–400, Häggman, 2017. səh. 157–217

[112] Vyanyo Linna tərəfindən yazılmış trilogiya tarix araşdırmalarına təsir etdi. Bir çox fin II hissəni 1918-ci il hadisələri üçün "tarixi həqiqət" olaraq qəbul edərkən, tarixçilər kitabın təhriflərini təsbit etdilər: kriminalların rolu çox vurğulanır və sosial liberalların və digər mülayim qeyri-sosialistlərin rolu nəzərə alınmır, lakin bu, Finlandiya ədəbiyyatında trilogiyanın yüksək dəyərini azaltmayıb. von Bagh, 2007. səh. 15–55, Varpio, 2009. səh. 441–463, Tepora, 2014. səh. 390–400, Helsingin Sanomat, 2017. səh. B6, Häggman, 2017. səh. 157–217

[113] von Bagh, 2007. səh. 15–55, Varpio, 2009. səh. 441–463, Tepora, 2014. səh. 390–400, Helsingin Sanomat, 2017. səh. B6

[114] "1918". Film Affinity. 6 April 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 May 2020.

[115] Aro, Tuuve. "Raja 1918". MTV3.fi (fin). Bonnier Group. November 29, 2007. June 22, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 3, 2012.

[116] "Raja 1918-elokuva eurooppalaisilla elokuvafestivaaleilla" (fin). Embassy of Finland, Kiev. March 4, 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 3, 2012.

[117] "Lehti: Käsky-elokuvassa miesten välistä seksiä". MTV3.fi (fin). August 13, 2008. September 16, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 23, 2012.

[118] "Agreeing on History: Adaptation as Restorative Truth in Finnish Reconciliation". 2022-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-12-21.

[119] "Dead or Alive 1918 AKA Taistelu Näsilinnasta 1918 AKA The Battle of Näsilinna 1918 (2012)". 2020-11-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-12-21.

[120] Mikko Laitamo. "Vuosi 1918 suomalaisessa elokuvassa" (fin). 15 March 2008 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 September 2020.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[a]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]