Luxeburi, lux. Lëtzebuerg, dt. Luxemburg, frz. Luxembourg, ésch e Ländele én Weschteuropa. ’S grenzt ém Norde un Weschte àn Belgie (mét e eije Provinz Luxemburg), ém Oschte àn Ditschland un im Süde àn Frànkrich. Mét Belgie un d’Néderlande bildt’s d Beneluxstaate. Mét dene zwei Länd’r v’rbindt’s e làngi, z. T. staatlich einheitlichi, g’meinsàmi G’schicht. Luxeburi ass Member vun der UEBL, der Europäescher Unioun, der OECD an der NATO.
D’Hoiptstàdt het de namligi Nàmme wie’s Lànd: Luxemburg , frieh’r Lützelburg (analog: Lutzelbourg, F.). De Nàmme vum Lànd stàmmt vun de Herrsch’rfàmeli un där vun d’Stàdt od’r viilmeh vun e klein Buri, de Lucilinburhuc (Lützelburg), wo sich de Nàmme vun de Hoiptstàdt drüss entwicklet het, un de Stàmmsitz vun de feudale Dynaschtie gsin ésch. Luxeburi ésch e Grossherzogtum – ’s einzigi, wie àls e Staat exischtiirt én de Walt – un het sich àls selles durch d’G’schicht d’Unabhängigkeit als a Nàtionalstaat erhalte. In mànchi Bereiche lehnt’s si àww’r àn de „gross Brüed’r“, ’s Künnijrich Belgie àn – vor d’Infiehrung vum Euro zuem Bispiil monetär.
’S Prinziip vun de Luxeburj’r ésch: Mir wëlle bleiwe wat mir sinn!
Z Luxeburg sin lut em Gsetz vom 24. Februar 1984 Dütsch, Französisch und Luxeburgisch (e Art dütsche Dialäkt, wo aber e offiziälli Orthografy hät und als eigeni Sproch zällt) Amtssproche. In de Chinderschüel und in de erschte Johr vo de Schüelzit wird vor allem Luxeburgisch gschwätzt, spöter je noch Schüel au Französisch und Dütsch. D’Zitige sin meistens uff Dütsch, enthalte aber au französisch- und luxeburgischsprochigi Artikel. Im Radio und im Fernseh dominiert Luxeburgisch, es chönne aber au Sänder uss em Usland (Dütschland und Frankrych) empfange werre. Gsetzestekscht sin uff Französisch. Was d’Luxeburger als Arbetssproch schwätze, hängt stark vom Brüef ab, generäll wird aber im ländlige Ruum meh Luxeburgisch gschwätzt.
Geographii
Gröschti StädtRelief
Luxeburi het mét Belgie 148 km Grenz, mét Ditschlànd (Grenzgänge 138 km) geht’s àn de Bundesländ’r Rheinland-Pfalz un Saarland. Un mét Frànkrich – ’s Noochberdépartement ésch de Moselle - ésch de Grenzgänge 73 km. Luxeburi ésch mét sin’r Flächi vun 2.586 km² de zweitkleinscht Staat (nooch Malta) vun de EU, mumme 14 km² greess’r als’s Saarland, ’s kleinscht vun de Flächeländ’r vun Ditschlànd.
Geologisch wird Luxeburg hauptsächlig in zwei Regione glidert (Luxeburgisch/Französisch/Dütsch):
Éislek/Oesling/Ösling
Guttland/Bon Pays/Gutland
Kleng Lëtzebuerger Schwäiz/Petite Suisse Luxembourgeoise/Luxemburger Schweiz
Ab em 1. Johrhundert v. e. Chr. häng d’Kelte s hüttig Großherzogtum Luxeburg bsidelt, in de Johrhundert denoch sin d’Römer zù de Herrscher vum Gebiet wore. Ab em 3. Johrhundert hänn di germanische Iifäll aagfange un ab em 5. Johrhundert sin d'Römer de Franke gwiche.
D’Grofschaft un s Herzogtum Luxeburg
Am Palmsunndig vum Johr 963 hät de Ardenner Graf Siegfried mit em Chloster St. Maximin z Trier Länderäie um Feelen umme gege de Bockfälse, wu e Kaställ mit em Namme Lucilinburhuc gstande-n-isch, duscht. Rund um sälle Fälse ume hät sich d’Stadt Luxeburg entwickelt un d'Grofschaft under em Huus Luxeburg isch entstande.
Luxeburg isch bis 1354 e Grofschaft gsì un bis 1815 e Herzogtum. 1437 isch s Huus Luxeburg usgstorbe un s Herzogtum isch e Deil vum Burgund wore, churz druff vu de Burgundische Niderland. Sälli sin 1477 an d’Habsburger gange, vu 1556 aa hänn si zù de Spanische Niderland zellt. Noch de Konfessionschrieg, im Johr 1581, hänn sich sälli deilt un Luxeburg isch e Deil vu de Südlige Spanische Niderland wore. Wiil Frankriich die Landstrich hät wölle bsitze, isch es immer widder zum Chrieg chuu, bis 1659 infolg vum Verdrag vu de Pyrenäe Deil vum südlige Herzogtum Luxeburg an Frankriich gange sin. 1684 hät de Louis XIV. d’Festig Luxeburg erobert un bis 1659 hät s ganz Herzogtum zù Frankriich ghört. Zämme mit em Räst vu de Spanische Niderland isch es 1714, noch em Spanische Erbfolgechrieg, an d’Habsburger gange un Luxeburg isch e Deil vu de Östriichische Niderland gsì. Sälli Züeghörigkeit isch erscht mit de Eroberig durch di Französische Revolutionsdruppe im Johr 1795 z Änd gange; deno isch Luxeburg als Département des Forêts e Deil vu Frankriich wore.
S Großherzogtum
Am Wiener Kongräss isch s bishärig Herzogtum Luxeburg 1815 zum uuabhängige Großherzogtum erchlärt wore un es hät Deil vu sinem Gebiet an Breuße mieße abdrätte; de holländisch Chönig Wilhelm I. isch in Personalunion zum Großherzog vu Luxeburg wore. 1839, nüün Johr noch de Gründig vu Belgie, isch de Verdrag vu London gschlosse wore un de östlig Deil vum Großherzogtum isch di gliichnamigi Brovinz vu Belgie wore. In de Zit denoch isch draa gschafft worre, z Luxeburg e eigeständige Staat uff d’Bei z stelle.
1848 hät’s sini erschti eigeni Verfassig griegt. Si hät dörtmols zù de liberalste Verfassige zellt, isch abber scho 1856 durch de Staatsstriich vum Großherzog ußer Chraft gsetzt wore. E Entwicklig hät de Bau vu ’me-ne Iisebahnnetz 1858 dargstellt, wu Luxeburg an sini Nochberländer aagschlosse hät, un d’Entdeckig vu neue Broduktionsmethode hät e Uffschwung in de Iiseerzindustrii un dodemit e wirtschaftlige Uffstig für s Land dargstellt.
1867 isch z London widder e Verdrag übber Luxeburg gschlosse wore. Er hät e Chrieg zwüsche Frankriich un Breuße solle verhindere un Luxeburg sällewääg als für immer uuabhängig erchlärt. Wu s holländisch Herrscherhuus Oranien-Nassau 1890 kei Nochchomme für de luxeburgisch Dron gha un s Großherzogtum hät mit Nassau-Weilburg e eiges Herrscherhuus griegt.
Di beide Wältchrieg un d'Nochchriegszit
Drotz de ewige Neutralitet hät s Dütsch Riich im Erschte un Zweite Wältchrieg bsetzt. 1918 isch es für uuabhängig erchlärt wore. 1940 hänn’s di nationalsozialisdische Dütsche widder bsetzt un Luxeburg isch vu-n-ene genau wie s Elsass als e Deil vum Riich bhandelt wore; mer hät d’Luxeburg zerscht mit güetem Züerede, deno mit Terror versüecht devuu z übberzüüge, dass si heim ins Reich ghöre dete. Numme e chleine Deil vu de Iiwohner, wu wäge sine gäle Uniforme au Gielemännercher (gäli Männlì) gnännt worre-n-isch, hät mit de Nazi zämmegschafft. Vu 1942 ab sin d’Luxeburger in d'Wehrmacht iizoge wore. Während de Ardenneoffensiive in de letschte beide Chriegsjohr hät de Norde vum Land schwäri Zerstörige mieße erliide.
Noch em Chrieg hät Luxeburg sini Neutralitet uffge. Es isch Mitglider vu-n-ere Reihe vu internationale Organisatione wore, drunder d’NATO, di Westeuropäischi Union un d’EGKS (Europäischi Gmeinschaft für Chohle un Stahl), eine vu de Vorläufer vu de Europäische Union. 1952 isch d’Hauptstadt zum Sitz vu de EGKS wore. De Biidritt zù de Europäische Wirtschaftsgmeinschaft (EWG) isch am Aafang vu-n-ere diefe wirtschaftlige Entwicklig un ere Iiwanderigswälle gstande; Luxeburg wird viilmool als Sinnbild vu de Offeheit gegenübber em Usland aaglüegt.
2023 hät Luxeburg e nöii Verfassig überchoo, wo di alt vo 1868 (vo sithäär mängsmaal rewidiert woorden isch) abglööst hät.[2]
Demografii
D'Bevölcherigsentwicklig vu Luxeburg zwüsche 1961 un 2020
Luxeburg hät dräi Amtssproche: Luxeburgisch, Dütsch un Französisch. S Luxeburgisch isch e moselfränkische Dialäkt.
De gröscht Aadeil under de Religione hät de Katholizismus.
D’Bevölcherigszahl isch im Januar 2013 übber 537.039 Iiwohner gläge. 45 Brozänt vu de Iiwohner sin Usländer, devuu rund 80.000 Portugiise, 28.500 Franzose, 19.400 Italiäner, 16.700 Belgier, 12.000 Dütschi, 5.300 Briite un 3.900 Holländer. 19.500 chömme us andere EU-Länder, 30.200 sin zù andere Staate züeghörig.
D’Wachstumsrote vu 100.000 Mänsche in drißig Johr un 202.000 sit em Zweite Wältchrieg isch einzigartig im Vergliich zù de benochberte Länder; si isch hauptsächlig uff d’Iiwanderig zruckzfiehre. Derre ihr Grund litt vor allem draa, dass viili Usländer uff Luxeburg gò schaffe gönn: d’Zahl Arbetsblätz isch 1995 bi 197.500 gläge un 2008 sogar bi 328.200. Sälli Zahl macht s Großherzogtum au zum Ziil vu Gränzgänger, ihri Zahl isch im Johr 1995 no bi 56.100 gläge, bis 2008 abber uff 146.300 aagstige.
Gàlerii
Blick über de Blockfäls uff d’Oberstadt vo Luxeburg
.jpg)
